Ҡырмыҫҡалар

Инә, ата ҡырмыҫҡалар — ҡанатлы, эшселәре — ҡанатһыҙ. Мыйыҡтары бөгөлсән, инә һәм эшеселәрҙең мыйығы 11-12 быуынтыҡлы, аталарҙыҡы 12—13-, ҡайһы берҙәренең 4, 6 йәки 10 быуынтыҡлы. Мыйығының төп быуынтығы (скапус) ғәҙәттә башҡаларынан оҙонораҡ була. (Мирмицин, понеринһәм башҡа ҡайһы бер ҡырмыҫҡалаҙың ярайһы үҫешкән ҡаяуы бар. Сүп-сарҙан оя өйөп, күс булып йәшәгән ер бөжәге

Ҡырмыҫҡалар
Ут ҡыҙыл ҡырмыҫҡа
Фәнни классификация
арауыҡтағы ранг Домен:  Эукариоттар Батшалыҡ:  Хайуандар Суб-батшалыҡ:  Эуметазойҙар Тип/Бүлек:  Ике яҡлы - симметриялы Ярым бүлек:  Беренсел ауыҙлылар Рангаһыҙ:  Ҡау һалыусылар Тип:  Быуынтыҡ аяҡлылар Ярым тип:  Трахеялылар Юғары класс:  Алты аяҡлылар Класс:  Бөжәктәр Подкласс:  Асыҡ яңаҡ һөйәклеләр Инфракласс:  Ҡанатлы бөжәктәр Инфракласс:  [[Neoptera|Яңы ҡанатлы бөжәктәр ru:Новокрылые насекомые]] Суб отряд:  Әүермән бөжәктәр Рәт:  Ярыҡ ҡанатлылар Подотряд:  Һабаҡ ҡорһаҡлылар Инфраотряд:  Сағыусылар Ғаилә өҫтө:  Ҡырмыҫҡалар Ғаилә:  Ҡырмыҫҡалар
Халыҡ-ара фәнни исеме
Formicidae Latreille, 1802
Синонимдар
Formicariae
Номенклатура тибы
Formica Linnaeus, 1758
Подсемейства
Aenictinae Aenictogitoninae Agroecomyrmecinae Amblyoponinae Aneuretinae †Armaniinae †Brownimeciinae Cerapachyinae Dolichoderinae — Долиходерины Dorylinae Ecitoninae Ectatomminae Formicinae — Формицины †Formiciinae Heteroponerinae Leptanillinae Leptanilloidinae Martialinae Myrmeciinae — Муравьи-бульдоги Myrmicinae — Мирмицины †Paleosminthurinae Paraponerinae Ponerinae — Понерины Proceratiinae Pseudomyrmecinae — Псевдомирмицины †Sphecomyrminae
Геохронология млн. лет Период Эра Эон 2,588 Чет-ный Ка Ф а н е р о з о й 23,03 Неоген 65,5 Палеоген 145,5 Мел М е з о з о й 199,6 Юра 251 Триас 299 Пермь П а л е о з о й 359,2 Карбон 416 Девон 443,7 Силур 488,3 Ордовик 542 Кембрий 4570 Докембрий ◄ Наше время ◄ Мел-палеогеновое вымирание ◄ Триасовое вымирание ◄ Массовое пермское вымирание ◄ Девонское вымирание ◄ Ордовик-силурское вымирание ◄ Кембрийский взрыв
Викитөркөмдә Систематика Викиһаҡлағыста рәсемдәр ITIS   154193 NCBI   36668 EOL   699

Ҡырмыҫҡалар күс менән тупраҡҡа, ағас араһына, таш аҫтына һ.б. ерҙәргә оя ҡороп йәшәй. Ҡайһы берҙәре үҫемлек ҡалдыҡтарынан күс ояһы ҡора. Араларында әрәмтамаҡ төрҙәр ҙә бар, улар башҡа ояларға баҫып инә, "ҡол биләүсе"ләр ояларында башҡа төр ҡырмыҫҡаларҙы ҡол итеп тота. Ҡайһы берҙәре кеше йәшәгән йорттарға ла оялай. Бәғзеләре зарарлы бөжәктәрҙең һанын көйләүҙә ярҙамсы булһа, башҡалары үҙҙәре ҡоротҡос булып тора.

Ғәҙәттә үҫемлек һуты менән ,үлән бете кеүектәрҙе, ҡарышлауыҡтарҙы һурып туҡланалар. Орлоҡ (ураҡсы ҡырмыҫҡалар), бәшмәк ашаған (япраҡ ҡырҡҡыс ҡырмыҫҡалар) төрҙәре бар

Антарктиданан һәм бик йыраҡта урынлашҡан утрауҙарҙан башҡа һәр ерҙә йәшәйҙәр. Ер өҫтөндә йәшәгән хайуандарҙың биомассаһының 10—25 % тәшкил итәләр. Улар күс менән йәшәүҙәре, күсеп йөрөй алыуҙары һәм тәбиғәттәге төрлө ресурстарҙы файҙалана алыуҙары арҡаһында шулай ишле.

Донъяла 12 000 төрө бар, күпселеге тропиктарҙа үрсей. Элекке СССР илдәрендә 300-ләп төрө осрай.

Ҡырмыҫҡаларҙы өйрәнеүсе фән мирмекология тип атала.

Ҡырҡымыҫҡалар күс ояһы яһап йәшәйҙәр. Күстәр төрлө дәүмәлле була. Хәҙер беҙҙең яҡтарҙа ер аҫтында йәшәй торғандары ла килеп сыҡты. Ҡәҙимге ҡырмыҫҡа ояһы ер өҫтөндә өйөм булып күренеп тора, тупраҡтан, ваҡ сыбыҡтан йә ылыҫ энәләренән көмбәҙ рәүешле итеп төҙөлгән була. Был көмбәҙ аҫтында бик яҡшы планлаштырылған юлдар, бушлыҡтар, унда ҡырмыҫҡа йомортҡалары, ҡорттары һәм ҡурсаҡтары һаҡлана. Юлдарҙың тәрәнлеге хатта метр ярымға етеп, бер-береһенә тоташҡан эске ояларҙың береһендә батшабикә йәшәй.

Ояла көслө иерархия, тотош күс батшабикәгә буйһона. Йомортҡаларҙы ул һала. Эшсе ҡырмыҫҡалар ҙа түлле, әммә батшабикә тере сағында йомортҡа һалмайҙар. Батшабикә 15-20, ә эшселәр — 5-7 йыл йәшәй. Иркәктәре бары бер йәй генә йәшәй, улар тоҡом сығарыуҙа ҡатнашыу менән үлеп бөтәләр.

Батшабикәне 10-12 эшсе ҡырмыҫҡа ҡурсый, тәрбиәләй, ашата. Былар йәш ҡырмыҫҡалар, һәр ҡырмыҫҡа башта йә инәне, йә йомортҡаларҙы тәрбиәләү менән ай самаһы шөғөлләнә, унан аҙыҡ эҙләүселәр, ташыусылар «хеҙмәтенә» күсә. Тапҡан емде улар бер урынға туплай, шунан ул тотош оя әһелдәренә таратыла. Батшабикә сығарған махсус матдә — феромен да уларға өҫтәмә ем булып хеҙмәт итә, ул матдә инәнең сәләмәтлеге торошон да, ояның халәте тураһында ла мәғлүмәт бирә икән. Шул рәүешле, күс дөйөм мәғлүмәт киңлегендә йәшәй!

Атаманың урыҫ телендәге этимологияһы

Муравей тигән урыҫ һүҙе праслав. *morvь(jь), шулай уҡ ибһе теле *morwis/*mormis, (лат. formica һәм бор. грек. μύρμηξ сығанағына барып тоташа). Фонетик яҡтан урыҫ телендә моровей тип атау дөрөҫөрәк булыр ине. Заманса формаһы мурава һүҙе менән контаминация нигеҙендә барлыҡҡа килгән.

Атаманың башҡорт телендәге этимологияһы

Ҡырмыҫҡа тигән бөжәкте ҡайһы бер башҡорт райондарында (мәҫәлән, Әбйәлил районы) «ҡымыртҡа» тип атауҙары һүҙҙең «ҡымырйыу» тигән ҡылымға барып тоташыуына ишара. Ҡымырйыу — йыбырлау тигәндең синонимы. Оҙаҡ йылдар башҡорт телендә был һүҙҙең ҡымырҫҡа тип яҙылып йөрөүен дә телгә алмай булмай.

Кәбән

Рәми Ғарипов

Ҡырмыҫҡалар, күпме ҡырмыҫҡалар
Ҡанатланып сыҡҡан иләүҙән.
Мыж килә был ҡырмыҫҡалар яуы,
Балаларын сисеп биләүҙән…

Һынамыш

• Ҡырмыҫҡа ҡанатлана башлаһа, көн яуынға әйләнә
• Ҡырмыҫҡа иләүенә таяҡ тығыу шау-шыу, талашты көсәйтеп ебәреү

Ҡырмыҫҡалар ғаиләһе яры ҡанатлылар отрядына ҡарай, уға шулай уҡ киҫәрҙәр, бал ҡорттары һәм һағыҙаҡ инә һәм һағыҙаҡ инә һәм Vespoidea ғаиләһенә ҡарай йәки айырым Formicoidea таксонына бүленә. Филогенетик анализ мәғлүмәттәре буйынса, ҡырмыҫҡалар аҡбур дәүеренең уртаһында, яҡынса 110—130 миллион йыл элек, элекке суперконтинент Лауразия территорияһында веспоид һағыҙаҡтарҙан барлыҡҡа килә. Ҡырмыҫҡалар ғаиләһенә иң яҡыны — ысын һағыҙаҡтар һәм сколиялар (Scoliidae һәм Pradynobaenidae). Ҡайһы бер заманса филогеномик мәғлүмәттәргә ярашлы, бер нисә йөҙ генды тикшереү нигеҙендә веспоидлы һағыҙаҡтар ҡырмыҫҡаларҙың туғаны түгел, ә һуңғылары йышыраҡ сфекоид һағыҙаҡтарға (Specoidea, Apoidea) яҡынлаша. Анатомик һәм ҡылыҡ оҡшашлыҡтарынан тыш, ҡырмыҫҡаларҙың барлыҡҡа килеүен раҫлау, 1967 йылда мезозой ултырмаларында улар араһында күсеү формаһы — Sphecomyrma freyi ҡаҙылма төрҙәре табыла. Был төр ҡырмыҫҡаны ла, һағыҙаҡ һыҙаттарын да берләштерә, һәм аҡбур осороноң аҙағы менән даталана (80 миллион йыл элек). Артабан башҡа төрҙәр ҙә табыла, уларҙы шулай уҡ Sphecomyrminae төрөнә ҡарай, тип билдәләйҙәрSphecomyrma freyi.

е

 

Sphecomyrma freyi, моғайын, ер аҫты фуражиры булғандыр, әммә хәҙерге Leptanillinae һәм Martialinaeзаман төркөмсәһенең ағзаларының төҙөлөшөнә һәм тәртибенә таянып, ҡайһы бер ғалимдар, примитив ҡырмыҫҡалар ер аҫты йыртҡыстары булған, тип иҫәпләй. Өҫтөнлөклө, сәскәле үҫемлектәргә әйләнгәндән һуң, яҡынса 100 миллион йыл элек, төрлө экологик шарттарға яраҡлашып, бик тиҙ үҫешә башлай.

Аҡбур осоронда бөжәктәрҙең һаны бик әҙ була һәм бөжәктәрҙең дөйөм һанының яҡынса 1 процентын тәшкил итә. Өсөнсөл осор башында адаптив нурланыштан һуң ҡырмыҫҡалар өҫтөнлөк итә башлай. Олигоцен һәм миоцен осорҙарындағы бөжәктәрҙең 20—40 проценты ҡырмыҫҡалар була. Эоцен дәүерендә йәшәгән бөтә төрҙәрҙең яҡынса 10 проценты беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланып ҡала. Балтик гәрәбәһендә осраған төрҙәрҙең 56 проценты (Олигоцен башына ҡарай) һәм доминикан гәрәбәһендә (иртә Миоцен) табылған ҡырмыҫҡаларҙың 92 проценты бөгөнгө көндә булғандарға тура килә.

ермиттар, ҡайһы берҙә «аҡ ҡырмыҫҡалар» тип тә атала, ҡырмыҫҡа түгел. Улар Термиттарҙың инфраотрядына (Isoptera) ҡарай һәм тараҡандар һәм суфый сиңерткәләр менән тығыҙ бәйлеләр. Ҡырмыҫҡалар кеүек, термиттар ҙа социаль бөжәк булып тора, әммә улар тулы булмаған үҙгәреш кисерә. Термиттарҙың һәм ҡырмыҫҡаларҙың социаль структураларының оҡшашлығы конвергент эволюция менән аңлатыла. Бәрхәт ҡырмыҫҡалар (Mutillidae) тип аталған ҡырмыҫҡаларға оҡшаһа ла, ҡанатһыҙ ҡырмыҫҡалар.