Хартум

Аҡ Нил һәм Зәңгәр Нил йылғалары ҡушылған урында урынлашҡан. Бынан Нил йылғаһы төньяҡҡа, Мысырға һәм Урта диңгеҙгә табан аға.

Хартум
ғәр. الخرطوم‎
Герб
Рәсми атамаһы	الخرطوم
Этнохороним	Khartoumese, Khartoumais һәм Khartoumaise
Дәүләт	Судан
Административ үҙәге	Судан һәм Англия-Мысыр Суданы[d]
Административ-территориаль берәмек	Хартум[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+2:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Нил, Аҡ Нил һәм Зәңгәр Нил
Халыҡ һаны	5 345 000 кеше (2018)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	382 метр
Туғандаш ҡала	Джибути[d], Истанбул, Харгейса[d], Анкара, Ухань, Ҡаһирә, Амман, Санкт-Петербург, Асмэра[d], Аддис-Абеба, Бразилиа[d], Дубай һәм Тәһран
Сиктәш	Төньяҡ Хартум[d] һәм Омдурман[d]
Майҙан	30 000 км²
Һештег	Khartoum
Хартум Викимилектә

Ҡала 1823 йылда Аҡ Нил һәм Зәңгәр Нил ҡушылған ерҙә барлыҡҡа килгән. Был йылғалар араһындағы тар һәм оҙон морон урындағы халыҡ араһында «томшоҡ» (ғәрәп телендә Хартум) тигән исем алған, был исем унда барлыҡҡа килгән ҡаланың атамаһына әйләнгән дә инде.

Ҡаланың архитектураһы башлыса ғәрәп, көнсығыш характерҙа. Үҙәк өлөшө Зәңгәр Нил үҙәне буйлап урынлашҡан. Яр буйындағы дәүләт башлығы резиденцияһы — Республика һарайында төрлө министрлыҡтар һәм ведомстволар урынлашҡан. Яҡында ғына Хартумдың «Сити»һы — ҡаланың финанс-сауҙа үҙәге урынлашҡан.

Зәңгәр Нил аша заманса күпер университет ҡаласығына, тәбиғи тарих һәм этнография музейына илтә. Омдурман — Судан баш ҡалаһының иң йәнле өлөшө. Бында торлаҡ һәм административ биналар ғәрәп стилендә төҙөлгән, шулай уҡ бик күп бәләкәй магазиндар һәм һөнәрселек оҫтаханалары урынлашҡан. Бабкир биҫтәһенә Судан авиакомпанияһы самолеты Ил-76 ҡолаған. Пилоттар самолетты биналарҙан бороп ебәрә алған.

Бер төркөм күрһәткестәр буйынса, Хартум донъялағы иң эҫе ҙур ҡала булып тора. Хартум климаты тропик сүллек категорияһына ҡарай. Әммә географик киңлектең түбән булыуы сәбәпле, йәй менән ҡыш араһындағы тирбәлеүҙәр сағыштырмаса ҙур түгел, һәм ғинуар (иң һалҡын ай) менән июнь (иң йылы ай) араһындағы айырма 12 градус ҡына тәшкил итә.

Һалҡынса көндәр булған, үтә эҫе булмаған башҡа ҡалаларҙан (Бағдад, Финикс, Әр-Рияд) айырмалы рәүештә, Хартумда хатта ҡышҡы айҙарҙа ла уртаса максималь температура 30 градустан түбәнерәк төшмәй. Хартумда уртаса йыллыҡ максимумы 37 °С тәшкил итә, донъяның башҡа бер ҙур ҡалаһында ла бындай юғары уртаса йыллыҡ максимум юҡ.

Хатта ғинуарҙа ла 40 градус, ә май-июнь айҙарында 50 градусҡа яҡын температура булыуы ихтимал. Май-август айҙарында уртаса тәүлек температураһы 40 градустан юғарыраҡ булыуы мөмкин. Бөтә яуым-төшөмдәр (ә улар ни бары 150 миллиметр) июнь-сентябрь айҙарына тура килә, шулай итеп ҡыҫҡа дымлы миҙгел барлыҡҡа килә. Йылдың ҡалған ваҡытында яуым-төшөмдәр бөтөнләй булмай тиерлек. Ғинуар-июнь айҙарында уртаса температура 21,5 градус, июнь-май айҙарында 33,5 градус тәшкил итә.

Ҡала Мокрен йәки Рас-эль-Хартум (филдәр томшоғоноң осо) морононда барлыҡҡа килгән. Бынан ҡаланың исеме лә барлыҡҡа килә (al-Khartûm — ғәрәп телендә «фил томшоғо»).

1823 йыл ҡаланың барлыҡҡа килеү йылы тип иҫәпләнә. Хартум — Судандың биш провинцияһы өҫтөнән хакимлыҡ иткән, хөкөмдар (Мысыр генерал-губернаторы) резиденцияһы була. 1862 йылда Хартумда 45 000 кеше йәшәгән.

Хартум бик уңайлы урынлашыуы арҡаһында тиҙ арала Төньяҡ-Көнсығыш Африканың сауҙа үҙәгенә әүерелә.

 

1884 йылдың мартында — 1885 йылдың ғинуарында Мәхдиҙәр ихтилалы барышында Мәхди (Мөхәмәт ибн Абдулла) ғәскәрҙәре Хартумды ҡамай һәм уны яулап ала. Инглиз губернаторы Чарльз Джордж Гордон үлем язаһына тарттырыла. Һуңыраҡ, 1898 йылдың 2 сентябрендә Омдурман ҡалаһында ҡанлы алыш була, уның барышында Бөйөк Британия ғәскәрҙәре ҡаланы һаҡлаған Мәхди армияһын ҡыйратҡан.

1967 йылдың 29 авгусынан 1 сентябренә тиклем, Алты көнлөк һуғыш тамамланғандан һуң, ҡалала 1967 йылда Ғәрәп дәүләттәре лигаһы саммиты үтә. Саммитта Израиль менән һуғышты дауам итеүгә («өс юҡ» принцибы), Алты көнлөк һуғыш ваҡытында иғлан ителгән ғәрәп нефть бойкотын бөтөрөүгә, Төньяҡ Йәмәндә граждандар һуғышын туҡтатыуға, Мысыр һәм Иордания өсөн иҡтисади ярҙам күрһәтеүгә саҡырыусы Хартум резолюцияһы ҡабул ителә.

1973 йылда Хартумда Европа һәм Америка илселектәре хеҙмәткәрҙәре, Сәғүд Ғәрәбстаны илселегенең 10 хеҙмәткәре аманатҡа алына, уларҙың бишәүһе дипломат була. АҠШ илсеһе һәм уның урынбаҫары, бер Бельгия дипломаты үлтерелгән. Ҡалған тотҡондар азат ителә. 1973 йылда "Хартум операцияһы"ның алдан планлаштырылыуы һәм уны Ясир Арафаттың шәхси хуплауы хаҡында билдәле була.

Хартум менән Порт-Судан араһындағы беренсе нефть үткәргес төҙөлөшө 1977 йылда тамамлана.

1998 йылда Америка илселектәрендә бомба шартлауҙарҙан һуң, АҠШ ғәйепте «Әл-Ҡаидә» экстремистик ойошмаһына һалып, 20 августа улар Афғанстандағы «Әл-Ҡаидә» лагерҙарына һәм Хартумдағы Әл-Шифа фармацевтика фабрикаһына ҡанатлы ракеталар уты аҫтында тота.

 

Хартум панорамаһы

Хартумда бер нисә юғары уҡыу йорто бар: Хартум университеты, техник һәм педагогия институттары, Ҡаһирә университетының филиалы.

Хартум — илдең мөһим транспорт үҙәктәренең береһе, бер нисә тимер юл һәм йылға юлдарының киҫешкән урыны. Нил йылғаһы буйлап илдә етештерелгән тауарҙар сығарыла һәм импорттың күп өлөшө килтерелә. Йылға аша бер нисә күпер төҙөлгән.

Ҡалала Хартум халыҡ-ара аэропорты урынлашҡан. Бынан 40 саҡрым алыҫлыҡта яңы аэропорт төҙөү планлаштырыла.

• Судан милли музейы

•   Амман, Иордания
•   Ҡаһирә, Мысыр
•   Истанбул, Төркиә
•   Анкара, Төркиә
•   Санкт-Петербург, Рәсәй (2002)
•   Ухань, ҠХР
•   Асмэра, Эритрея
•   Омдурман, Судан

• Густерин П. В. Города Арабского Востока. — М.: Восток—Запад, 2007. — 352 с. — (Энциклопедический справочник). — 2000 экз. — ISBN 978-5-478-00729-4.
• Густерин П. В. Санайская группа сотрудничества: результаты и перспективы // Дипломатическая служба. 2009, № 2.
• Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.

• Демографическая статистика