Сири

سُورِيَا, Сурия), албан ёсоор Арабын Бүгд Найрамдах Сири Улс (араб. ٱلْجُمْهُورِيَّةُ ٱلْعَرَبِيَّةُ ٱلسُّورِيَّةُ‎, Альжумхурия альарабия ассурия) — нь Өрнө Азид оршдог бүрэн эрхт улс юм.

Арабын Бүгд Найрамдах Сири Улс الجمهورية العربية السورية (Араб) аль-Жумхурия аль-ʻАрабия ас-Сурия
Далбаа Сүлд
Уриа: وَحْدَةٌ ، حُرِّيَّةٌ ، اِشْتِرَاكِيَّةٌ Вахда, Хуррия, Иштиракия "Эв нэгдэл, Эрх чөлөө, Социализм"
Төрийн дуулал: حُمَاةَ الدِّيَارِ Хумат ад-Дияр "Эх нутгийн харуул"
Сири хар ногооноор, Туркийн Хатай муж болон Израилын эзэлсэн Голаны өндөрлөгийн ихэнх хэсгийг цайвар ногооноорДэлхийн бөмбөрцөг Сирийн газрын зураг
Нийслэл ба томоохон хот	Дамаск 33°30′N 36°18′E / 33.500°N 36.300°E / 33.500; 36.300
Албан ёсны хэл	Араб хэл
Угсаатны бүлгүүд (2023)	74–75% Арабчууд 9.5–10% Курдүүд 15–16.5% Бусад (Туркоманууд, Ассиричууд, Черкесүүд, Арменичууд ба бусдыг оруулан)
Шашин	87% Ислам 10% Христ 3% Друз
Ард түмний нэршил	Сиричууд
Төр засаг	Тоталитар удамшлын дарангуйлал дор нэгдмэл ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс
• Ерөнхийлөгч	Башар Асад
• Дэд Ерөнхийлөгч	Нажах аль-Аттар
• Ерөнхий Сайд	Хусейн Арнус
• Ардын Ассамблейн дарга	Хаммуд Саббаг
Хууль тогтоох байгууллага	Ардын Ассамблей
Байгуулагдсан
• Сирийн Арабын Хаант Улс	3 сарын 8, 1920 он
• Францын Мандат дор Сири Улс	12 сарын 1, 1924 он
• Сирийн Бүгд Найрамдах Улс	5 сарын 14, 1930 он
• Де-юре тусгаар тогтнол	10 сарын 24, 1945 он
• Де-факто тусгаар тогтнол	4 сарын 17, 1946 он
• Арабын Нэгдсэн Бүгд Найрамдах Улсаас гарав	9 сарын 28, 1961 он
• Баас Нам засагт гарав	3 сарын 8, 1963 он
• Одоогийн үндсэн хууль	2 сарын 27, 2012 он
Газар нутаг
• Нийт	185,180 км2 (87)
• Усны эзлэх талбай (%)	1.1
Хүн ам
• 2023 тооцоо	22,933,531 (59)
• Нягтаршил	118.3/км2 (70)
ДНБ (ХАЧТ)	2015 тооцоо
• Нийт	$50.28 тэрбум
• Нэг хүнд ноогдох	$2,900
ДНБ (нэрлэсэн)	2020 тооцоо
• Нийт	$11.08 тэрбум
• Нэг хүнд ноогдох	$533
ОТББИ (2014)	55.8 өндөр
ХХИ (2021)	▬ 0.577 дундаж · 150
Мөнгөний нэгж	Сирийн фунт (SYP)
Цагийн бүс	UTC+3
Жолооны тал	баруун
Утасны томьёо	+963
ISO 3166 код	SY
Домэйн нэр	.sy سوريا.

Сири өрнөд талаараа Газар дундын тэнгист тулж, бусад талаараа Турк, Ирак, Иордан, Израил, Ливантай хиллэдэг.

185 мянган км² газар, 17 сая хүн амтай. Нийслэл нь Дамаск, хамгийн том хот нь Халеб (Алеппо) юм.

Сирийн эрэг, үржил шимт голын сав газар, уул, цөл газарт араб, курд, ассир, армен, черкес, турк ард түмэн ислам шашны суннит, шийт урсгал, христ, друз шашин шүтлэгтэй амьдарч байна. Нутгийн зонхилох араб хэл албанд хэрэглэгдэнэ.

Эрт дээр үеэс нааш Сири Левант гэдэг газрын нэг хэсэг байж, семит төрлийн хэлтэн амьдарч иржээ. НТӨ 3-р мянганы тэртээгээс төр засаг тогтож христийн, лалын шашинт төр улс оршин тогтнож байв. Османы харьяанд байснаа Дэлхийн нэгдүгээр дайны дараа Францын эрхэнд орж 1946 онд Сири улс болон тусгаар тогтножээ. 1958 онд Египеттэй нэгдэж нэг улс болсон ч 1961 онд төрийн эргэлтээр цуцлагдаж Сири улс дангаар үргэлжлэн оршжээ. Сири төрийн нэгдмэл байгууламж, парламент-ерөнхийлөгчийн мэдэлд тэгш бүгд найрамдах засагтай улс юм. 1963 оноос хойш нэг нам төрийн эрхэнд ноёрхсоор байгаа бөгөөд 2000 оноос хойш Башар Асад эцгийн орыг залган ерөнхийлөгч болсон.

НҮБ, Эвсэлд үл нэгдэх хөдөлгөөн зэрэг олон улсын байгууллагын гишүүн, Арабын холбооны гишүүн асан (2011 оноос хойш түдгэлзэгдсэн), Лалын хамтын ажиллагааны байгууллага, Газар дундын орны холбоонд гишүүн элсчээ. 2011 оноос Арабын хаварын хүрээнд эхэлсэн Сирийн иргэний дайн өнөөг хүртэл үргэлж байна.

Сири 185,180 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, дэлхийн 88-р том орон юм.

 

 

 

Байрлал

Хойд өргөргийн 32° — 38°, зүүн уртрагийн 35° — 43° дотор Арабын хойгийн умард талаар Өрнө Ази, Өрнө өмнөд Азид хамааран байна. Өрнөд талаараа Газар дундын тэнгисийн 193 км эрэгтэй. Бусад талаараа Турк (822 км), Ирак (605 км), Иордан (375 км), Израил (76 км), Ливан (375 км) гэсэн таван улстай хиллэдэг.

Газрын тогтоц

Сири орны газар нутгийг өрнөд эргийн зурвас, өндөрлөг уул нуруу, дорно этгээдийн тэгш өндөрлөг гэж гурав ангилна.

Тэнгисийн 65 км өргөн мандлыг Сири хамаардаг. Гол боомт нь Латакия.

Ансар уулын нуруу эрэг дагуу 32 км өргөнтэй, дунджаар 1200 м өндөрт сунайна. Хамгийн өндөр уул нь Набиюнис (1575 м) болно. Баруун бэлээр үржил шимтэй. Ливантай хиллэдэг баруун өмнөд хилээр Антиливан нуруу байна. Сири орны хамгийн өндөр Хермон уул (2814 м) энд, хил дээр байна. Хоёр нурууны дундуур «Сирийн хаалга» хэмээх хочтой Хомсын зай хэмээх нам доор даваа, гарц бий. Нутгийн өмнөд үзүүрт Друз хөвч уул өргөгджээ.

Нуруудаас дорно зүгт уудам тэгш өндөрлөг байна. Сирийн цөл, Хомсын цөл оршино.

Ус, хөрс

Сирийн нийт гадаргын усны 80% Евфрат мөрний сав газарт хамаарна. Евфрат мөрөн нутгийн дундуур Хабур, Балих зэрэг цутгалын хамт урсдаг.

Евфратын дорнод зүгийн Жазира нутаг болон өмнөд нутгийн Хауран газар үржил шимт хөрстэй. Нийт нутгийн 24.8% газар тариаланд тохиромжтой.

Хамгийн нам доор цэг Тивер нуур (-200 м) болно.

Ашигт малтмал

Газрын тос, фосфат, манган, төмрийн хүдэр, давс, гантигийн нөөцтэй.

Газрын тосны нөөц Дайрэззаур хавьд байна.

 

Сири улсад 2014 оны байдлаар 17,952,000 хүн оршин сууж байна. Үүнд 0-14 насны багачууд 35%, 15-64 насны хөдөлмөрийн чадвартан 61%, 65-аас дээш өндөр настан 3.8%-ийг бүрдүүлж байна. Дундаж наслалт - 71.2 жил. Хүйсийн харьцаа - 1.05 эр/эм. Хүн амын жилийн бууралт - 0.8%. Уул нь хүн амын тоо 22 сая байхаас Сирийн иргэний дайны уршгаар 4 сая хүн гадаад оронд дүрвэлээ. Хүн амын 79.6% бичиг үсэгт тайлагдсан. Эрэгтэйд 86.0%, эмэгтэйд 73.6% байна.

Ард түмэн

 

Сирийн хүн амын олонх нь 90.3%-ийг араб угсаатан бүрдүүлдэг. Үлдсэн 10%-д курд үндэстэн зонхилно. Задалж үзвэл Сирийн араб, Палестины араб, ассир, туркмен, черкес, армени яс үндэстэн байна. Ирак, Мальта, Йордан, холын Бразилаас ирсэн оршин суугчид бий.

Хэл, шашин

 

Нутгийн зонхилох бөгөөд албан ёсны хэл нь араб хэл бөгөөд араб үсгээр бичдэг. Левант, Месопотамын янз, аялгуугаар хэлэлцэнэ. Цөөнх ард түмэн курд, турк, армен, ассир хэлтэй. Гадаад хэлнээс англи, франц хэлийг суралцдаг.

Сирийн хүн ардын 74% лал шашны суннит урсгалын шүтлэгтэй. Үүнд араб, курд, туркмен зэрэг багтана. 13% лал шашны шийт урсгалын шүтлэгтэй. Үүнд араб, курд голчлоно. Ассир, араб гэх мэт ард христийн шүтлэгтэй байх ба тэр нь 10%-ийг эзлэнэ. Друз хүмүүс друз шүтлэгтэй.

 

Хот суурин

 

Сирийн хүн амын 56% хот газар суудаг. Томоохон хотоос дурдвал:

Эртний үе

 

Сири бол газар тариалан үүссэн нэгэн өлгий юм. Хүрэл зэвсгийн үеийн олдвор Хамукараас олддог. Сурвалжнаа тэмдэглэгдсэн анхны төр улс нь НТӨ 3500 оны тэртээх Эбла (өнөөгийн Идлиб хотын ойр) байв. Месопотамийн Шумер, Ассир, Аккад улс Сирийг эзэмшиж байв. Эртний Египеттэй харьцаж байсан ба II мянганд Ямхад улс Халеб орчим төвлөн оршжээ. Эртнээс семит төрлийн хэлтэн тархан суурьшсан.

Сири эртнээс олон улсын байлдааны талбар байв. Финик, Ассирийн шинэ улс, Вавилонийн шинэ улсын дараагаар Сирийг Персэд мандсан Ахемены улс, дараа нь грек Македон, Армени, Ромын мэдэлд оров. Нутгийн арамай хэлтнээс Пальмирын улс 3-р зуунд хэсэг мандав. Сири Ромын хүн ам олон, баян мужийн тоонд орж байв. Христийн шашин дэлгэрсэн.

Дундад зуун

 

626 онд Мухаммад Сиритэй холбогдож байв. 640 онд арабын Рашидуны цэрэг Сирийг байлдан дагуулав. Умаяны улс түүнийг залгаж Дамаскийг нийслэлээ болгов. Умаяныг Багдадад төвлөсөн Аббасын улс залгамжлав. Умаяны улсын үеэс араб хэл зонхилох хэл болж, Византын үеийн грек, арамай хэлийг шахан сулруулсан. 887 онд Египетийн Тулуны улс Сирийг салгаж авсан ба Хамданы улс Халебад төвлөв.

Загалмайтны аян дайны үеэр Сирийг Франц, Англи, Итали, Германы хүчин 1089-1189 оны хооронд эзэлж байсан бол уулархаг нутгийг Ассасин эзэлжээ. Селжукийн харьяаны дараа курд ноён Саладины Кайрт байгуулсан Аюбын улсын нутаг болов. Хожим энэ улсын төв нь Халеб хот болов. 1260 онд Хүлэгүгийн монгол цэрэг Халебыг эзэлж авсан ч Египетэд төвлөсөн мамлюкийн цэрэг Айн-Жалутад монголыг цохиж, мамлюкын Байбар ноён Дамаскийг мужийн төв болгожээ. 1400 онд түрэг монгол байлдан дагуулагч Төмөр мамлюкийг хөөж Сирийг эзэлж байв.

 

Османы нутаг

1516 онд туркийн Османы улс Египетийн мамлюкийг дийлж Сирийг эрхэнд оруулж 400 жил ноёрхов. Османы харьяанд Сири дуулгавартай дасан зохицов. Учир нь туркууд араб хэл, Коран судар, лал шашныг өмгөөлөгч болжээ. Дамаск лал шашны ариун газар Мекка хүрэх замын боомт болов.

1864 оны шинэтгэлийн дараа Алеппо, Зор, Бейрут, Дамаск, Ливан, Иерусалим зэрэг саланги муж болсон байв.

Дэлхийн нэгдүгээр дайнд Герман, Австри-Унгартай нэг тал болсон Осман ялагдаж газар нутаг нь Британи, Францын эрхэнд оров. Энэ үед Османы зүгээс эндэх христийн шашинт армен, ассир ардыг хомроглон устгасан явдал гарчээ.

 

Францын эрх

1920 онд Үндэстний холбооноос Сирийг товхинуулах эрхийг Францад өгсөн ба сөргөлдсөн нутгийн ноёныг дарж Францын цэрэг Сирид нэвтэрсэн. 1925 онд Друз уулнаас бослого гарч, 1927 онд Франц бослогыг дарж, алдсан хотуудыг эргүүлэн авсан. 1936 онд Франц Сирийг тусгаар тогтнуулах гэрээнд гарын үсэг зурж Хашим Атасси анхны ерөнхийлөгч болжээ. Гэхдээ Францын хууль тогтоох байгууллага татгалзсанаар Сирийг эрхэндээ байлгасаар байв. Дэлхийн хоёрдугаар дайны эхэнд Сири Германы мэдлийн Францын засгийн мэдэлд оров. 1941 онд Британийн хүчин Сирийг чөлөөлж, шаардсаар байсанд Францын цэрэг 1946 онд Сирийг орхин гарч Сири жинхэнээсээ тусгаар тогтножээ.

Тусгаар тогтнол

 

 

1948 онд Сири Израилын эсрэг дайнд арабын бусад орны хамтаар оролцсон. Цэргийнхэн төрд оролцоо ихтэй байв. 1954 оны төрийн эргэлтээр парламентын давамгай эрхт засагт шилжив. Араб үндсэрхэг үзэл болон социалист хөдөлгөөн өрнөж байв. 1958 онд хоёр улсын удирдлагын шийдвэрээр Египет Сири хоёр улс нэгдэж Арабын Нэгдсэн Бүгд Найрамдах Улс (АНБНУ) гэсэн холбооны улс болов. Холбооны улсад Сирийн эрх мэдэл, эдийн засгийн байдал дутмаг байснаас Сирийн Баас нам, цэргийнхэн төрийн эргэлт хийж 1961 онд холбооноос гарч дахин Сири улсаа залжээ. Түүнээс хойш Арабын Социалист Баас Нам (АСБН) төрийн эрхэнд байдаг болов.

1967 оны эхэнд Сири-Израйлын багахан дайн болов. Израйль Египеттэй зургаан өдөр дайтахад Сири Израйлын эсрэг оролцов. Дайн дуусахаас 48 цагийн өмнө Израил Сирийн фронт руу анхаарч Голаны өндөрлөгийн 2/3 хэсгийг эзэлж авсан ба гал зогсоох шугам татсанаар Израил эзэлж авсан хэсгээ өнөөдөр хүртэл хянаж байна. Олон улс Голаны өндөрлөгийн эзлэгдсэн хэсгийг Сирийн нутаг гэж үздэг.

1973 онд Египет Сири хамтарч Израйльтай дайтсан ч Израйль ухраасан. 1976 онд Ливаны иргэний дайн дэгдэхэд Сири цэрэг орулсан. Дайн дууссаны дараа үргэлжлэн байсаар 2005 оны Ливаны иргэд нийтийн эсэргүүцэл цуглааны дараа цэргээ татан авчээ.

1970-аад оноос лалын суннит шашинтны Мусульман ахан дүүс зэвсэгт бүлэг алавит шийт шашинтай Хафез Асад ерөнхийлөгчийн эсрэг зэвсэглэн боссон ба Сирийн зэвсэгт хүчин 1982 онд Хама хотод 20000 хүний амийг авчээ. Сири-Израйлийг найрамдуулах зорилготой Мадридын хурал (1991), олон уулзалт болсон ч амжилт олоогүй.

 

Хафез Асадыг 2000 онд нас барахад хүү Башар Асад залган улсын ерөнхийлөгч болсон. 2000-аад онд Сирийн араб-курдын хооронд мөргөлдөөн болж байв. 2005 онд Сири Ливан дахь цэргээ татаж авсан. 2006 оны Ливаны дайнд Сири Хезболлагийн талд байж Иранаас явсан тусламжийн ачааг дамжин өнгөрүүлж өгчээ. Израйль террорист байгууллагын үүр хэмээн Сирийн хэд хэдэн газрыг бөмбөгдсөн.

Иргэний дайн

Арабын хавар хөдөлгөөний хүрээнд ерөнхийлөгч Башар Асадын (шийт шашинтай) эсрэг жагсаал хөдөлгөөн 2011 онд өрнөсөн. Сирийн цэрэг хүчлэн тараасчаар Сирийн босогчид зэвсэглэн иргэний дайн болжээ. Сирийн иргэний дайнд Исламын улс (суннит), Рожава (курд) зэрэг сөргөлдөгч тал нэмэгдэж 400,000 хүн амь үрэгдэж, 4 сая хүн эх орноосоо дайжин дүрвээд байна.