Yr Wyddgrug: Tref a chymuned yn Sir y Fflint

Mae hi'n gorwedd ar groesffordd hanner ffordd rhwng Rhuthun i'r gorllewin a Chaer i'r dwyrain. Mae'r A494 yn pasio'r dref i'r dwyrain. Tu ôl i'r Wyddgrug mae'r tir yn codi i lethrau coediog Bryniau Clwyd. Cynhelir marchnad lwyddiannus ynghanol y dref bob dydd Mercher, ac mae'r Stryd Fawr yn ffynnu. Mae llwyfan awyr-agored ynghanol y dref, a chynhelir digwyddiadau cerddorol o dro i dro. Cynhelir twmpathau yn neuadd yr eglwys pedair gwaith bob blwyddyn. Ystyr enw y dref yw "bryncyn neu dwmpath uchel" (yr un ystyr ag enw Saesneg y dref, Mold: o'r Ffrangeg Normanaidd Monthault sy'n golygu "bryn uchel"). Yn ôl yr Athro Hywel Wyn Owen, mae'n debycach mai'r un 'gŵydd' yw hwn ac 'yn eich gŵydd' hy 'golwg' ac mai ystyr Yr Wyddgrug felly yw 'Bryn Amlwg'.

Yr Wyddgrug

Y stryd fawr a'r eglwys
Math	tref, cymuned
Daearyddiaeth
Sir	Sir y Fflint
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	53.166°N 3.133°W
Cod SYG	W04000197, W04000995
Cod OS	SJ237640
Cod post	CH7
Gwleidyddiaeth
AC/au	Hannah Blythyn (Llafur)
AS/au	Rob Roberts (Ceidwadwyr)
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Hannah Blythyn (Llafur) ac yn Senedd y DU gan Rob Roberts (Ceidwadwyr).

Yn ôl traddodiad, ymladdwyd Brwydr Maes Garmon ar lecyn tua milltir i'r gorllewin o'r dref bresennol yn OC 430. Enillodd y Cymry y dydd, dan arweiniad Sant Garmon, yn erbyn eu gelynion paganaidd.

Cynhelid llys ar gylch Llywelyn ap Gruffudd yn y Wyddgrug ar 22 Gorffennaf, 1273. Roedd gan y Wyddgrug ei gastell yn yr Oesoedd Canol a nodir ei safle gan Fryn y Beili, sy'n ardd gyhoeddus bellach. Ym 1245, cafodd ei gipio gan Dafydd ap Llywelyn.

Ceir dwy ysgol uwchradd yn Yr Wyddgrug, Ysgol Alun (Saesneg ei hiaith) ac Ysgol Maes Garmon (Cymraeg ei hiaith).

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:

Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn yr Wyddgrug ym 1923, 1991 a 2007. Am wybodaeth bellach gweler:

• Eisteddfod Genedlaethol Cymru yr Wyddgrug 1923
• Eisteddfod Genedlaethol Cymru yr Wyddgrug 1991
• Eisteddfod Genedlaethol Cymru Sir y Fflint a'r Cyffiniau 2007

• Rheinallt ap Gruffudd (bu farw 1465), arglwydd y Tŵr ac arweinydd gwladgarol, un o amddiffynwyr Castell Harlech yn Rhyfeloedd y Rhosynnau
• Jane Brereton (1685-1740), bardd
• Richard Wilson (1714-1782), arlunydd. Mae ei fedd ym mynwent yr eglwys.
• John Humphreys Parry neu John Humffreys Parry (1786-1825), golygydd, hynafiaethydd a newyddiadurwr
• John Blackwell (Alun) (1797-1841), bardd. Fe'i ganwyd ym Mhonterwyl ger yr Wyddgrug.
• Thomas Jones (Glan Alun) (1811-1866), bardd
• Roger Edwards (1811-1886), gweinidog, emynydd, golygydd Y Drysorfa
• John Ambrose Lloyd (1815-1874), cerddor a chyfansoddwr
• Daniel Owen (1836-1895), nofelydd. Fe'i ganwyd yn yr Wyddgrug; cafodd ei gladdu ym mynwent y dref yn 1895.
• Jonny Buckland (1977-), gitarydd yn y grwp Coldplay

•  
  Cerrig yr Orsedd
•  
  Bryn y Beili
•  
  Cofeb rhyfel
•  
  Y Stryd Fawr o'r Groesffordd
•  
  Yr Hen Lys
•  
  10 Stryd Wrecsam, yr Wyddgrug
•  
  Colofnau Capel Bethesda
•  
  Adeialdau'r Cyngor Sir, Heol yr Iarll; cynt - Territorial Force Association.
•  
  Tafarn Y Dolffin
•  
  Eglwys y Santes Fair
•  
  Bedd Richard Wilson, arlunydd Cymreig.

• Clogyn aur Yr Wyddgrug
• Terfysg yr Wyddgrug 2 Mehefin 1869.