Y Gymanwlad

Erthygl am Y Gymanwlad yw hon. Am ddefnyddiau eraill o'r gair gweler Cymanwlad (gwahaniaethu).

Y Deyrnas Unedig a'i chyn wladfeydd sy'n ffurfio mwyafrif llethol aelodau'r Gymanwlad. Ail dydd Iau mis Mawrth yw Dydd y Gymanwlad.

Mae brenhines y DU yn ben gwladwriaeth mewn nifer o aelod-wladwriaethau, sef yr Nheyrnasoedd y Gymanwlad. Mae mwyafrif aelodau y Gymanwlad yn weriniaethau, ond mae pob un ohonynt yn cydnabod y Siarl III fel pen y Gymanwlad.

Olynydd yr Ymerodraeth Brydeinig yw'r Gymanwlad. Dechrau ffurfiol y Gymanwlad oedd y Cynadleddau Imperialaidd tua diwedd y 1920au, sef cynadleddau o Brif Weinindogion Prydain a'i (chyn)wladfeydd. Yn y cynadleddau hyn fe gydnabyddwyd annibyniaeth gwladfeydd a oedd yn rheoli eu hunain. Fe gydnabyddwyd perthynas gyfartal gwledydd y Gymanwlad yn fffurfiol yn Statud Westminster ym 1931.

Wedi'r ail ryfel byd roedd yr Ymerodraeth Brydeinig yn datgymalu o dipyn i beth. Roedd nifer cynyddol y cyn wladfeydd yn ennill eu hannibyniaeth yn rhannol oherwydd twf mudiadu dros annibyniaeth (fel ag yn yr India o dan ddylanwad Mohandas Gandhi) ac yn rhannol oherwydd bod llywodraeth Prydain o dan straen cyllidol wedi'r Ail Ryfel Byd. Fe ymunodd pob gwladfa flaenorol heblaw am ambell wlad tebyg i Myanmar (a elwir yn awr yn Myanmar; 1948) a De Iemen (1967). Bu Iwerddon yn aelod hefyd, ond gadawodd wedi iddi droi yn weriniaeth ym 1949. Ar hyn o bryd mae tua 30% o boblogaeth y byd yn drigolion y Gymanwlad.

Gall pa wlad bynnag sy'n cydnabod amcanion y Gymanwlad ymuno, ond fel arfer mae'n rhaid bod cysylltiad cyfansoddiadol rhwng yr aelod â'r DU neu unrhwy aelod arall y Gymanwlad. Gan hynny, mae rhai gwledydd y Môr Tawel yn aelodau yn sgil eu cyn rwymau ag Awstralia. Mae Namibia yn aelod oherwydd iddi gael ei rheoli gan De Affrica o 1920 hyd at 1990, sef blwyddyn ei hannibyniaeth. Ymunodd Camerŵn ym 1995 serch nad ond rhan fechan o'r wlad oedd wedi ei weinyddu gan Brydain. Yn eithriad nad oedd i osod cynsail cafodd Mosambic ymuno er nad oedd eriod wedi ei reoli gan Brydain nag unrhyw aelod arall y Gymanwlad.

Gwaharddwyd aelodaeth Ffiji a Phacistan am amser o achos cwymp eu llwyodraeth democrataidd a sefydliad llywodraeth milwrol. Gwaharddwyd De Affrica yn ystod adeg Apartheid ac ni ailgydiodd yn ei haelodaeth hyd at 1994. Gwaharddwyd Nigeria rhwng 1995 a 1999 a Simbabwe ers 2002 oherwydd problemau polisiau Robert Mugabe.

Siarl III yw pen y sefydliad. Ers 1965 mae Swyddfa'r Gymanwlad yn Llundain. Ar hyn o bryd Patricia Scotland yw Ysgrifennydd Cyffredinol y Gymanwlad.

Mae cynhadledd yr aelod-wladwriaethau yn digwydd bob yn ail flwyddyn. Er bod hynny yn gyfle i bobl o wledydd cyfoethog a gwledydd tlawd siarad a phenderfynu gyda'i gilydd, bu y berthynas rhwng Prydain a gwledydd Affrica yn oeri ers problemau Rhodesia, yn y 1970au, ac apartheid yn Ne Affrica, yn y 1980au. O ganlyniad, bu aelodau yn cryfhau eu perthynas â gwledydd eraill ac yn sgil hynny lleihaodd nerth gwleidyddol ac economaidd y Gymanwlad.

Heddiw, hybu cydweithrediad rhwng gwledydd, cryfhau iawnderau dynol a democratiaeth yw gwaith pennaf y Gymanwlad.

(yn nhrefn y cyfandiroedd a blwyddyn eu hymuno)

Ewrop

•   Y Deyrnas Unedig (1931)
  •   Yr Alban
  •   Cymru
  •   Gogledd Iwerddon
  •   Lloegr
•   Cyprus (1961)
•   Malta (1964)

Gogledd America

•   Canada (1931)
•   Jamaica (1962)
•   Trinidad a Tobago (1962)
•   Barbados (1966)
•   Bahamas (1973)
•   Grenada (1974)
•   Dominica (1978)
•   Sant Lwsia (1979)
•   Sant Vincent a'r Grenadines (1979)
•   Antigwa a Barbiwda (1981)
•   Belîs (1981)
•   Sant Kitts-Nevis (1983)

De America

•   Gaiana (1966)

Affrica

•   De Affrica (1931; gadawodd ym 1961 ond ail-ymunodd ym 1994)
•   Simbabwe gwaharddwyd yn 2002 a gadawodd yn 2003
•   Ghana (1957)
•   Nigeria (1960; gwaharddwyd ym 1995 ond ail-ymunodd ym 1999)
•   Sierra Leone (1961)
•   Tansanïa (1961)
•   Wganda (1962)
•   Cenia (1963)
•   Malawi (1964)
•   Sambia (1964)
•   Gambia (1965; gadawodd ym 2013 ond ail-ymunodd ym 2018)
•   Botswana (1966)
•   Lesotho (1966)
•   Mawrisiws (1968)
•   Gwlad Swasi (1968)
•   Seychelles (1976)
•   Namibia (1990)
•   Mosambic (1995)
•   Camerŵn (1995)

Asia

•   India (1947)
•   Pacistan (1947; gadawodd ym 1972 ond ail-ymunodd ym 1989)
•   Sri Lanca (1948)
•   Maleisia (1957)
•   Singapôr (1965)
•   Bangladesh (1972)
•   Maldives (1982)
•   Brwnei (1984)

Oceania

•   Awstralia (1931)
•   Seland Newydd (1931)
•   Samoa (1970)
•   Tonga (1970)
•   Ffiji (1970; gadawodd ym 1987 ond ail-ymunodd ym 1997)
•   Papwa Gini Newydd (1975)
•   Ynysoedd Solomon (1978)
•   Fanwatw (1980)
•   Twfalw (1978)
•   Ciribati (1979)
•   Nawrw (1999)

Aelodau gwaharddedig ar hyn o bryd:

• Dim. Gwaharddwyd aelodaeth Pacistan ym 1999, ond ail-ymunodd ar 22 Mai, 2004

Cyn aelodau:

•   Gweriniaeth Iwerddon - gadawodd ym 1949
•   Simbabwe - gadawodd ym 2003

• Organisation international de la Francophonie Sefydliad ryngwladol iaith Ffrangeg

• Gwefan swyddogol y Gymanwlad]