Pacistan

Y gwledydd cyfagos yw India i'r dwyrain, Iran i'r gorllewin, Affganistan i'r gogledd-orllewin a Gweriniaeth Pobl Tsieina (Tibet) i'r gogledd. Mae ar arfordir Môr Arabia yn y de. Mae mwy na 150 miliwn o bobl yn byw yn y wlad, y mwyafrif ohonynt yn Fwslemiaid. Islamabad yw prifddinas y wlad.

Pacistan

Gweriniaeth Islamaidd Pakistan اِسلامی جمہوریہ پاكِستان (Wrdw) Islāmī Jumhūriyah Pākistān
Math	gwladwriaeth sofran, gwlad
Enwyd ar ôl	Ikhlas, Punjab, Khyber Pakhtunkhwa, Azad Kashmir, Sindh, Balochistan
Prifddinas	Islamabad
Poblogaeth	223,773,700
Sefydlwyd	14 Awst 1947
Anthem	Qaumi Taranah
Pennaeth llywodraeth	Shehbaz Sharif
Cylchfa amser	UTC+05:00, Asia/Karachi
Gefeilldref/i	Tsushima
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Saesneg, Wrdw
Daearyddiaeth
Gwlad	Pacistan
Arwynebedd	881,913 ±1 km²
Yn ffinio gyda	Affganistan, India, Gweriniaeth Pobl Tsieina, Iran
Cyfesurynnau	30°N 71°E
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Llywodraeth Pacistan
Corff deddfwriaethol	Llywodraeth Pacistan
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Arlywydd Pacistan
Pennaeth y wladwriaeth	Arif Alvi
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Prif Weinidog Pacistan
Pennaeth y Llywodraeth	Shehbaz Sharif
Crefydd/Enwad	Islam, Cristnogaeth, Hindŵaeth, Ahmadiyya
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$348,263 million, $376,533 million
Arian	Pakistani rupee
Canran y diwaith	5 ±1 canran
Cyfartaledd plant	3.53
Mynegai Datblygiad Dynol	0.544
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Hi yw pumed wlad fwyaf poblog y byd, gyda'i phoblogaeth yn fwy na 225.2 miliwn, ac mae ganddi boblogaeth Fwslimaidd ail-fwyaf y byd. Pacistan yw'r 33ain wlad fwyaf yn ôl arwynebedd, sy'n 340,509 milltir sg (881,913 km sg). Mae wedi ei wahanu o Tajikistan gan Goridor Wakhan yn y gogledd, ac mae hefyd yn rhannu ffin forwrol ag Oman.

Mae Pacistan yn safle sawl diwylliant hynafol, gan gynnwys safle Oes Newydd y Cerrig (Neolithig) Mehrgarh 8,500 mlwydd oed yn Balochistan, a Gwareiddiad Dyffryn Indus yn o'r Oes Efydd, y gwareiddiadau mwyaf helaeth o'r Hen Fyd. Roedd y rhanbarth sy'n cynnwys talaith fodern Pacistan yn deyrnas i sawl ymerodraeth a brenhiniaeth, gan gynnwys yr Achaemenid; am gyfnod byr roedd yn nwylo Alecsander Fawr; y Seleucid, y Maurya, y Kushan, y Gupta; Califf yr Umayyad yn ei ranbarthau deheuol, yr Hindw Shahi, y Ghaznavids, y Delhi Sultanate, y Mughals, y Durranis, yr Ymerodraeth Sikhaidd, rheolaeth Cwmni Dwyrain India Prydain, ac yn fwyaf diweddar, Ymerodraeth Indiaidd Prydain o 1858 i 1947.

Wedi'i sbarduno gan 'Fudiad Pacistan', a geisiodd famwlad i Fwslimiaid India Prydain, a buddugoliaethau etholiadol ym 1946 gan yr 'All-India Muslim League', enillodd Pacistan annibyniaeth o Loegr ym 1947 ar ôl Rhaniad Ymerodraeth Indiaidd Prydain. Dyfarnwyd gwladwriaeth ar wahân i'w rhanbarthau Mwslimaidd a gwelwyd ymfudo torfol digyffelyb a bu farw llawer iawn. Yn wreiddiol, roedd yn Ddominiwn o Gymanwlad Prydain, drafftiodd Pacistan ei chyfansoddiad yn swyddogol ym 1956, a daeth i'r amlwg fel gweriniaeth Islamaidd. Ym 1971, ymbellhaodd Dwyrain Pacistan fel gwlad newydd a alwyd yn "Bangladesh" ar ôl rhyfel cartref naw mis o hyd. Yn ystod y pedwar degawd canlynol, rheolwyd Pacistan gan lywodraethau sifil a milwrol, democrataidd ac awdurdodol, cymharol seciwlar a hollol Islamaidd. Etholodd Pacistan lywodraeth sifil yn 2008, ac yn 2010 mabwysiadodd system seneddol newydd gydag etholiadau.

Mae Pacistan yn bŵer canol, ac mae ganddi'r chweched lluoedd arfog mwyaf yn y byd. Mae'n wladwriaeth gydag arfau niwclear ac mae ymhlith yr economïau sy'n dod i'r amlwg ac sy'n tyfu, gyda dosbarth canol mawr sy'n tyfu'n gyflym. Nodweddir hanes gwleidyddol Pacistan ers annibyniaeth gan gyfnodau o dwf economaidd a milwrol sylweddol yn ogystal â rhai ansefydlog, yn wleidyddol ac yn economaidd. Mae'n wlad o ethnigrwydd amrywiol iawn a cheir amryw o ieithoedd; amrywiol hefyd yw ei daearyddiaeth a'i bywyd gwyllt. Fodd bynnag, mae'r wlad yn parhau i wynebu heriau, gan gynnwys tlodi, anllythrennedd, llygredd a therfysgaeth. Mae Pacistan yn aelod o'r Cenhedloedd Unedig, Sefydliad Cydweithrediad Shanghai, y Sefydliad Cydweithrediad Islamaidd, Cymanwlad y Cenhedloedd, Cymdeithas Cydweithrediad Rhanbarthol De Asia, y Glymblaid Gwrthderfysgaeth Filwrol Islamaidd, ac fe'i dynodir yn brif gynghrair nad yw'n aelod o NATO gan yr Unol Daleithiau.

Ystyr yr enw 'Pacistan' yn llythrennol yw "gwlad sy'n gyforiog o'r pur" neu "wlad lle mae'r pur yn gyforiog ohoni", yn Wrdw a Phersia. Mae'n cyfeirio at y gair پاک (pāk), sy'n golygu "pur" mewn Perseg a Pashto. Daw'r ôl-ddodiad ـستان (wedi'i drawslythrennu yn Gymraeg fel 'stân' o Bersieg, ac mae'n golygu "lle sy'n gyforiog o" neu "y fan llelle ceir digonedd".

Bathwyd enw'r wlad ym 1933 gan Choudhry Rahmat Ali, actifydd o fewn Mudiad Pacistan, pan gyhoeddodd yr enw mewn pamffled Nawr neu Byth, gan ei ddefnyddio fel acronym ("tri deg miliwn o frodyr Mwslimaidd sy'n byw yn PAKISTAN"),.

Mae Pakistan yn gorwedd yn rhan orllewinol isgyfandir India. Mae ei thirwedd yn amrywio'n fawr, o fynyddoedd uchel yr Hindu Kush a'r Karakoram yn y gogledd i wastadeddau poeth ar arfordir Cefnfor India yn y de. Dominyddir y wlad gan ddyffryn eang Afon Indus.

Cynhanes

 

Deilliodd rhai o'r gwareiddiadau dynol hynafol cynharaf yn Ne Asia yn yr ardaloedd lle saif Pacistan heddiw. Y trigolion cynharaf y gwyddys amdanynt yn y rhanbarth oedd y Soaniaid a hynny yn ystod Hen Oes y Cerrig Isaf (neu'r Paleolithig Isaf). Darganfuwyd offer carreg o'r cyfnod hwn yn Nyffryn Soan Punjab. Roedd rhanbarth Indus, sy'n cwmpasu'r rhan fwyaf o Bacistan heddiw, yn safle sawl diwylliant hynafol olynol gan gynnwys y Mehrgarh Neolithig a Gwareiddiad Dyffryn Indus (o'r Oes Efydd) (2,800–1,800 CC) yn Harappa a Mohenjo-Daro.

 

Nodweddir y cyfnod Vedic (1500–500 CC) gan ddiwylliant Indo-Aryan; yn ystod y cyfnod hwn cyfansoddwyd y Vedas, yr ysgrythurau hynaf sy'n gysylltiedig â Hindŵaeth, ac yn ddiweddarach ymsefydlodd y diwylliant hwn yn y rhanbarth. Roedd Multan yn ganolfan bererindod Hindŵaidd bwysig. Ffynnodd gwareiddiad Vedic yn ninas hynafol Gandhāran Takṣaśilā, sydd bellach yn Taxila yn y Punjab, a sefydlwyd tua 1000 BCE. Rheolodd ymerodraethau a theyrnasoedd hynafol olynol y rhanbarth: Ymerodraeth Achaemenid Persia (tua 519 CC), ymerodraeth Alecsander Fawr yn 326 CC ac Ymerodraeth Maurya, a sefydlwyd gan Chandragupta Maurya ac a estynnwyd gan Ashoka Fawr, tan 185 CC. Roedd y Deyrnas Indo-Roegaidd a sefydlwyd gan Demetrius o Bactria (180–165 CC) yn cynnwys Gandhara a Punjab a chyrhaeddodd ei anterth daearyddol o dan Menander (165-150CC), pan ffynnodd y diwylliant Greco-Bwdhaidd yn y rhanbarth.

Roedd gan Taxila un o'r prifysgolion a chanolfannau addysg uwch cynharaf yn y byd, a sefydlwyd yn ystod y cyfnod Vedic hwyr (6g CC). Roedd yr ysgol yn cynnwys sawl mynachlog heb ystafelloedd cysgu mawr na neuaddau darlithio, lle darparwyd y cyfarwyddyd crefyddol ar sail unigol. Cafodd y brifysgol hynafol ei dogfennu gan luoedd goresgynnol Alecsander Fawr ac fe'i cofnodwyd hefyd gan bererinion Tsieineaidd yn y 4g neu'r 5g OC.

Yn ei anterth, rheolodd Brenhinllin Rai (489–632 OC) o Sindh y rhanbarth hwn a'r tiriogaethau cyfagos. Brenhinllin Pala oedd yr ymerodraeth Fwdhaidd olaf, a oedd, o dan Dharmapala a Devapala, yn ymestyn ar draws De Asia o'r hyn sydd bellach yn Bangladesh trwy Ogledd India i Bacistan.

Goresgyniad Islamaidd

Gorchfygodd y gorchfygwr Arabaidd Muhammad bin Qasim Sindh ym 711 OC. Mae cronoleg swyddogol llywodraeth Pacistan yn honni mai dyma’r adeg y gosodwyd sylfaen Pacistan ond cyrhaeddodd y cysyniad o Bacistan yn y 19g. Ymledodd Islam drwy'r rhanbarth yn y cyfnod Canoloesol Cynnar (642–1219 OC). Yn ystod y cyfnod hwn, chwaraeodd cenhadon Sufi ran ganolog wrth drosi mwyafrif o'r boblogaeth Fwdhaidd a Hindŵaidd ranbarthol i Islam. Ar ôl trechu llinach y Turk a Hindwaidd Shahi a oedd yn llywodraethu Cwm Kabul, Gandhara (Khyber Pakhtunkwa heddiw), a gorllewin Punjab yn y 7g i'r 11g OC, rheolodd sawl ymerodraeth Fwslimaidd olynol y rhanbarth, gan gynnwys Ymerodraeth Ghaznavid ( 975–1187 OC), Teyrnas Ghorid, a Sultanate Delhi (1206–1526 OC). Disodlwyd llinach Lodi, yr olaf o Swltaniaeth Delhi, gan Ymerodraeth Mughal (1526-1857 OC).

 

Cyflwynodd y Mughaliaid lenyddiaeth Persia a diwylliant uchel, gan sefydlu gwreiddiau diwylliant Indo-Persia yn y rhanbarth. Yn rhanbarth Pacistan heddiw, y dinasoedd allweddol yn ystod y cyfnod Mughal oedd Lahore a Thatta, a dewiswyd y ddwy fel safle adeiladau Mughal trawiadol. Yn gynnar yn yr 16g, daeth y rhanbarth o dan Ymerodraeth Mughal.

Yn y 18g, chwalwyd yr Ymerodraeth Mughal wrth i bwerau cystadleuol Cydffederasiwn Maratha ddod i'r amlwg ac yn ddiweddarach yr Ymerodraeth Sikhaidd, ynghyd â goresgyniadau gan Nader Shah o Iran ym 1739 ac Ymerodraeth Durrani yn Afghanistan ym 1759. Nid oedd pŵer gwleidyddol cynyddol y Prydeinwyr yn Bengal wedi cyrraedd tiriogaethau Pacistan fodern eto.

Cyfnod trefedigaethol

Yn 1839 daeth newid byd, pan reolwyd tiriogaeth Pacistan fodern gan Loegr (neu 'Prydain'), pan feddiannodd byddin Lloegr Karachi a'i ddal fel porthladd milwrol strategol bwysig yn ystod y Rhyfel Cyntaf Afghanistan a ddilynodd yn fuan wedyn. Cymerwyd gweddill Sindh ym 1843, ac yna cymerodd yr East India Company (Cwmni Dwyrain India), ac yna ar ôl rheol uniongyrchol Gwrthryfel ôl-Sepoy (1857-1858) goresgynnodd y Frenhines Victoria o'r Ymerodraeth Brydeinig, y rhan fwyaf o'r wlad drwy ryfel a thrais. Y prif ryfeloedd oedd yn erbyn llinach Baloch Talpur, a ddaeth i ben gan Frwydr Miani (1843) yn Sindh, y Rhyfeloedd Eingl-Sikhaidd (1845-1849) a'r Rhyfeloedd Eingl-Afghanistan (1839–1919). Erbyn 1893, roedd pob Pacistan fodern yn rhan o Ymerodraeth Indiaidd Prydain, ac arhosodd felly tan annibyniaeth Pacistan ym 1947.

O dan Brydain, rhannwyd Pacistan fodern yn Adran Sind, Talaith Punjab, ac Asiantaeth Baluchistan yn bennaf. Roedd yna amryw o daleithiau tywysogaidd, a'r mwyaf ohonynt oedd Bahawalpur.

Gwrthryfel 1857 o'r enw "Gwrthryfel Sepoy o Bengal" oedd brwydr arfog fwya'r ardal yn erbyn y Prydeinwyr. Daeth rhwyg yn y berthynas rhwng yr Hindŵiaid a'r Mwslemiaid a arweiniodd at drais crefyddol yn India Prydain. Gwaethygodd y ddadl iaith y tensiynau rhwng Hindwiaid a Mwslemiaid ymhellach. Dadleuwyd dros dwy genedl, ac arweiniodd at greu'r All-India Muslim League ym 1906.

Mewn cyferbyniad ag ymdrechion gwrth-Brydeinig Cyngres Genedlaethol India, roedd y Gynghrair Fwslimaidd yn fudiad o blaid Prydain ac yn derbyn rhai o werthoedd Prydain a fyddai’n siapio cymdeithas sifil Pacistan yn y dyfodol. Mewn digwyddiadau yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, fe wnaeth Cudd-wybodaeth Prydain ddifetha cynllwyn gwrth-Seisnig yn ymwneud â chysylltiad y Gyngres ac Ymerodraeth yr Almaen.  Ymgysylltodd y frwydr ddi-drais dros annibyniaeth, a arweiniwyd gan Gyngres India, filiynau o wrthdystwyr mewn ymgyrchoedd torfol o anufudd-dod sifil yn y 1920au a'r 1930au yn erbyn yr Ymerodraeth Brydeinig.

Yn raddol, cododd y Gynghrair Fwslimaidd i boblogrwydd torfol yn y 1930au. Yn ei anerchiad arlywyddol ar 29 Rhagfyr 1930, galwodd Allama Iqbal am "gyfuno taleithiau Indiaidd mwyafrif Mwslimaidd y Gogledd-orllewin " sy'n cynnwys Punjab, Talaith Gogledd Orllewin y Gogledd-orllewin, Sind a Baluchistan. Arweiniodd Muhammad Ali Jinnah, sylfaenydd Pacistan i arddel y theori dwy genedl ac arwain y Gynghrair Fwslimaidd i fabwysiadu Penderfyniad Lahore 1940 a gyflwynwyd gan Sher -e-Bangla AK Fazlul Haque, a elwir yn boblogaidd fel "Penderfyniad Pacistan". Yn yr Ail Ryfel Byd, cefnogodd Jinnah a'r Gynghrair Fwslimaidd ymdrechion rhyfel Prydain.

Mudiad Pacistan

Arweiniodd etholiadau 1946 at ennill y Gynghrair Fwslimaidd 90% o'r seddi a neilltuwyd ar gyfer Mwslimiaid. Felly, plebiscite oedd etholiad 1946 i bob pwrpas lle roedd Mwslimiaid India i bleidleisio ar greu Pacistan, pleidlais a enillodd y Gynghrair Fwslimaidd. Cefnogwyd y fuddugoliaeth hon gan dirfeddianwyr mawr Sindh a Punjab. Gorfodwyd y Gyngres i gydnabod y ffaith. Nid oedd gan y Prydeinwyr unrhyw ddewis arall heblaw ystyried barn Jinnah gan ei fod wedi dod i'r amlwg fel unig lefarydd Mwslimiaid India-Prydeinig gyfan. Fodd bynnag, nid oedd y Prydeinwyr am i India drefedigaethol gael ei rhannu, ac mewn un ymdrech olaf i'w hatal, fe wnaethant ddyfeisio cynllun Cenhadaeth y Cabinet.

Wrth i genhadaeth y cabinet fethu, cyhoeddodd llywodraeth Prydain ei bwriad i ddod â Rheol Prydain i ben ym 1946-47. Cytunodd cenedlaetholwyr yr India-Prydeinig - gan gynnwys Jawaharlal Nehru ac Abul Kalam Azad o'r Gyngres, Jinnah o Gynghrair Fwslimaidd All-India, a'r Meistr Tara Singh a oedd yn cynrychioli'r Sikhiaid - i'r telerau a throsglwyddo pŵer ac annibyniaeth ym Mehefin 1947 gyda Ficeroy India, Arglwydd Mountbatten o Burma. Wrth i'r Deyrnas Unedig gytuno i rannu India ym 1947, sefydlwyd talaith fodern Pacistan ar 14 Awst 1947, gan gyfuno rhanbarthau dwyreiniol a gogledd-orllewinol mwyafrif Mwslimaidd India Prydain. Roedd yn cynnwys taleithiau Balochistan, Dwyrain Bengal, Talaith Gogledd Orllewin y Gogledd Orllewin, Gorllewin Punjab, a Sindh.

Yn y terfysgoedd a ddaeth gyda’r rhaniad yn Nhalaith Punjab, credir bod rhwng 200,000 a 2,000,000 o bobl wedi’u lladd yn yr hyn y mae rhai wedi’i ddisgrifio fel hil-laddiad dialgar rhwng y crefyddau. Cipiwyd a threisiwyd 50,000 o ferched Mwslimaidd gan Hindŵiaid a Sikhiaid. Cipiwyd a threisiwyd 33,000 o ferched Hindŵaidd a Sikhaidd gan Fwslemiaid hefyd. Symudodd tua 6.5 miliwn o Fwslimiaid o India i Orllewin Pacistan a symudodd 4.7 miliwn o Hindwiaid a Sikhiaid o Orllewin Pacistan i India. Hwn oedd yr ymfudiad torfol mwyaf yn hanes dyn. Yn y pen draw, achosodd anghydfod dilynol ynghylch Jammu a Kashmir yr hyn a elwir yn Rhyfel Indo-Pacistanaidd 1947-1948.

Annibyniaeth a Phacistan fodern

Ar ôl annibyniaeth ym 1947, daeth Jinnah, Llywydd y Gynghrair Fwslimaidd, yn Llywodraethwr Cyffredinol cyntaf y genedl yn ogystal ag Arlywydd-Llefarydd cyntaf y Senedd,  ond bu farw o'r ddarfodedigaeth ar 11 Medi 1948. Yn y cyfamser, penodwyd Liaquat Ali Khan, yn Brif Weinidog cyntaf y genedl. Rhwng 1947 a 1956, roedd Pacistan yn frenhiniaeth yng Nghymanwlad y Cenhedloedd, ac roedd ganddi ddwy frenhiniaeth nes iddi ddod yn weriniaeth.

Ni dderbyniwyd Pacistan annibyniaeth yn llwyr gan lawer o arweinwyr Prydain, yn eu plith yr Arglwydd Mountbatten. Mynegodd Mountbatten yn glir ei ddiffyg cefnogaeth a ffydd yn syniad y Gynghrair Fwslimaidd o Bacistan. Gwrthododd Jinnah gynnig Mountbatten i wasanaethu fel Llywodraethwr Cyffredinol Pacistan. Pan ofynnodd Collins a Lapierre i Mountbatten a fyddai wedi ymosod ar Pacistan pe bai'n gwybod bod Jinnah yn marw o'r ddarfodedigaeth, atebodd 'baswn, mae'n debyg'.

• Malala Yousafzai

• Gwareiddiad Dyffryn Indus