Ivan Franko: Bardd, llenor, ysgolhaig a chenedlaetholwr Wcreineg (1856-1916)

Roedd yn fardd, dramodydd, threfnydd cenedlaethol amlwg. gwleidydd, hanesydd, ethnograffydd, athronydd, cyfieithydd a chyhoeddwr.

Ivan Franko
Ffugenw	Джеджалик, Мирон, Мирон Сторож, Мирон Ковалишин, Руслан, Іван Живий
Ganwyd	27 Awst 1856  Nahuievychi
Bu farw	28 Mai 1916  Lviv
Dinasyddiaeth	Ymerodraeth Awstria
Addysg	Doethur mewn Athrawiaeth
Alma mater	Prifysgol Lviv Prifysgol Chernivtsi Prifysgol Fienna
Galwedigaeth	ysgrifennwr, newyddiadurwr, bardd, hanesydd diwylliannol, dramodydd, cyfieithydd, economegydd, beirniad llenyddol, gwleidydd, translation into Ukrainian
Cyflogwr	Prifysgol Fienna
Adnabyddus am	Kameniari
Arddull	barddoniaeth, nofel fer, nofel, nofel fer, stori fer, drama
Prif ddylanwad	Taras Shevchenko
Plaid Wleidyddol	Ukrainian Radical Party
Mudiad	realaeth
Priod	Olha Franko
Plant	Petro Franko, Anna Klyuchko, Taras Franko, Andriy Franko

Cafodd Franco ei eni yn Nahuievychi, Oblast Drohobych. Astudiodd Ffranco yn ysgol ramadeg Drohobych, ac yn ddiweddarach mewn ieitheg glasurol a Wcráin ym Mhrifysgol Lviv, lle y'i diarddelwyd am weithgareddau gwrth-wladwriaethol-gymdeithasol a chwyldroadol. Parhaodd â'i astudiaethau ym Mhrifysgol Chernivtsi, yna ym Mhrifysgol Fienna, lle bu'n amddiffyn ei draethawd hir gyda'r Slafydd enwog o darddiad Croateg, Vatroslav Jagić (1893). Fe'i gelwyd yn “Kamenyar” or “Y Saer Maen”

 

• 1864-1875: addysg yn Drohobych, mewn Almaeneg a Phwyleg
• 1875-77, 1878-79: astudiaethau Athroniaeth Glasurol ac Iaith a Llenyddiaeth Wcreinaidd, yn ogystal ag Athroniaeth, ym Mhrifysgol Lviv, a gwblhaodd yn 1891 ym Mhrifysgol Chernivtsi
• 1870-80: gweithgarwch dinesig a gwaith newyddiadurol yn Lviv
• 1877-78, 1880, 1889 a 1892: cyfnodau o garchar gwleidyddol
• 1886: priodi ag Olga Khoruzhynska, brodor o Kharkiv, gan amlygu symboleg yr undeb rhwng Gorllewin a Dwyrain Wcrain
• 1890-1898: bywyd gwleidyddol gweithgar, cyd-sylfaenydd a chadeirydd y blaid dorfol Wcreineg gyntaf (Agrarian Social-Democrats)
• 1893: gradd doethur gydag anrhydedd ym Mhrifysgol Fienna
• 1894: yn sefydlu ei gylchgrawn llenyddol ei hun;
• 1895: Meddyg trwyddedig, ond y mae'r gallu sifil yn ei atal am y venia legendi (caniatâd i ddysgu)
• 1898-1901, 1903-1912: llywydd adran ieithegol Cymdeithas Gwyddorau Wcrain 'Tarás Shevchenko'
• 1898-1900, 1908-1913: yno, llywydd y comisiwn ethnograffwg
• 1899-1904: aelod cyd-sylfaenol o blaid newydd o enwogion
• 1902: Doethuriaeth er anrhydedd o Brifysgol Kharkov (Ymerodraeth Rwsia ar y pryd)
• 1913: mei ben-blwydd yn 40 oed o waith creadigol a gwyddonol yn cael ei ddathlu’n eang
• 1916: enwebwyd am Wobr Nobel am Lenyddiaeth ond ni chystadlodd amdani oherwydd ei farwolaeth, ar 28 Mai, o salwch cyffredinol, yng nghanol y Rhyfel Byd Cyntaf
• 1917: Dyfarnwyd mortis causa gan Academi Gwyddorau St Petersburg (am ei ymchwiliadau chwedlonol)

Hyd yn oed wedi ei farwolaeth, yn Lviv , Awstria-Hwngari, roedd gwahanol bleidiau a mudiadau gwleidyddol am gael Frankó ymhlith eu rhengoedd; gwahanol, chwiliwyd ymhlith ei weithiau am samplau o'i ideolegau.

Yn ei weithgaredd, Iván Frank0 - fel y dywedodd ef ei hun - "yn dymuno peidio â bod yn fardd, gwyddonydd, cyhoeddwr, ond yn anad dim yn berson", gan dybio bod angen gwasanaethu'r bobl gyffredin a gweithio'n ddiflino.

Mae gan lyfrgell bersonol Franko fwy na 12,000 o lyfrau, a gyhoeddwyd mewn dwsinau o ieithoedd rhwng yr 16g a'r 20g, a gafodd Cymdeithas y Gwyddorau Wcreineg 'Tarás Shevchenko' yn Lviv trwy destament ac, yn 1950, trwy orchymyn y Blaid Gomiwnyddol oedd trosglwyddo i Kiev, lle mae'n cael ei gadw yn y dibyniaethau yr Academi y Gwyddorau o Wcráin.

 

Yn llenyddol yn hanesyddol, Franko yw un o'r realwyr Wcreineg cyntaf. Ar ôl Taras Shevchenko, fe'i hystyrir fel y bardd Wcreineg pwysicaf. Eisoes nodweddir ei ail gasgliad o farddoniaeth Z veršyn i nyzyn (1887) gan arddull arloesol. Mae casgliadau fel y Chwyldroadol Tragwyddol neu'r Seiri Maen yn lledaenu naws chwyldroadol ymhlith pobl ifanc, felly cawsant eu gwahardd yn Rwsia. Penllanw barddoniaeth agos-atoch Franko yw'r casgliad Withered Leaves (1896), sy'n cynnwys elfennau o foderniaeth a dirywiad.

Roedd un o gyfieithwyr Wcreineg pwysicaf y 19g, yn cael ei ystyried yn dad i astudiaethau cyfieithu Wcreineg modern. Cyfieithodd i'r Wcreineg ac addasodd dros 200 o awduron o 37 o lenyddiaethau cenedlaethol ac a ysgrifennodd mewn 14 o ieithoedd, gan gynnwys personoliaethau mawr llenyddiaeth megis Shakespeare, Byron, Cervantes, Calderón de la Barca, Dante, Victor Hugo, Adam Mickiewicz, Dostoyevski, Goethe neu Friedrich Schiller, clasuron yr hen Eifftiaid, yr Indiaid ac ati i fynd dim pellach, ef oedd y cyntaf i gyfieithu gweithiau gorau llenyddiaeth Rwsieg i'r Wcrain . 2 Cyfieithodd hefyd i Wcreineg Pennod XXIV o Das Kapital gan Karl Marx.

Mae gwaith rhyddiaith Franko yn cyflwyno mwy na chant o straeon byrion a straeon byrion a dwsinau o nofelau. Nodweddir ei ryddiaith gan amrywiaeth genre (o gymdeithasol-feirniadol i hanesyddol a deffro i athronyddol-ymgyrchol) a darluniad realistig o fywyd o bob cefndir.

 

Ers 1940 tagodwyd yr enw Ivan Franko at enw i Brifysgol Lviv ac, ers 1962, i ddinas Ivano-Frankivsk ac Oblast Ivano-Frankivsk yn Wcráin.

Mae ei dreftadaeth lenyddol a deallusol yn cynnwys mwy na 6,000 o weithiau a fyddai'n ffurfio dros gant o gyfrolau o ysgrifau tra gwahanol.

Am ei gyfraniad at ffurfio a chodeiddio terminolegau, gellir ei ystyried yn un o brif grewyr yr iaith wyddonol Wcreineg. Yn yr un modd, hyrwyddodd undod ieithyddol yr iaith Wcreineg. Y mae hefyd yn gyfeirlyfr i lythyrau Wcrain, ymhlith pethau eraill, ar gyfer ymdrin â pharemiograffeg yn fawr iawn.

Ivan Frankó yw’r llenor Wcreineg sydd wedi ei ddelweddu fwyaf ar y cyfryngau: cynhyrchwyd y ffilm 1927 Boryslav yn chwerthin (gan y cyfarwyddwr Josif Rona) yn 1927 wedi'r nofel o'r un enw. Mae'n seiliedig ar weithiau Franko a bywgraffiad mae mwy wedi’u gwneud. o ddau ddwsin o gynyrchiadau ffilm a theledu.

Heddiw, gellir dod o hyd i gofeb neu blac coffa i Ivan Franko mewn llawer o ddinasoedd Gorllewin Wcrain, ac ailenwyd un ohonynt - Stanislav - hyd yn oed yn Ivano-Frankivsk (1961) gan yr awdurdodau Sofietaidd. Mae portread Franko hefyd ar bapur banc ugain hryvnia.

Cydnabyddir bywyd a chyfraniad Ivan Franko ar draws sawl gwlad:

•  
  Plac coffa i Ivan Franko ar yr adeilad Prifysgol Chernivtsi, lle bu'n astudio
•  
  Plac coffa i Ivan Franko ar y stryd. Tywysog Rhufeinig yn Lviv
•  
  Plac coffa ar y tŷ yn Fienna, lle roedd Ivan Franko yn byw yn 1894

• Gwaith Ivana Franka (yn Wcreineg)
• Erthygl ar Ivan Franko Encyclopedia of Ukraine
• Amgueddfa Ivan Franko, Lviv
• Ivan Franko: Poetry, Nationalism and Socialism Cyflwyniad gan Dr Matthew Raphael Johnson