Dubai

Lleolir y ddinas ar arfordir gogleddol y wlad ar y Penrhyn Arabaidd. Weithiau gelwir Bwrdeistref Dubai yn ddinas Dubai er mwyn medru gwahaniaethu rhyngddo a'r Emiradau.

Dubai

Math	dinas, endid tiriogaethol gweinyddol, dinas fawr, dinas global, metropolis, y ddinas fwyaf
Poblogaeth	3,331,420
Sefydlwyd	9 Mehefin 1833
Pennaeth llywodraeth	Mohammed bin Rashid Al Maktoum
Cylchfa amser	UTC+04:00
Gefeilldref/i	Basra, Bogotá, Brisbane, Busan, Damascus, Gold Coast, Kuala Lumpur, Jeddah, Khartoum, Karachi, Rio de Janeiro, Shanghai, Dundee, Baghdad, Barcelona, Beirut, Caracas, Cheb, Detroit, Frankfurt am Main, Gandhinagar, Genefa, Granada, Guangzhou, Hong Cong, Hyderabad district, Istanbul, Kish Island, Dinas Coweit, Los Angeles, Monterrey, Dinas Efrog Newydd, Osaka, Paris, Phoenix, Tehran, Tripoli, Vancouver, Osaka, P'yŏngyang
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Arabeg
Daearyddiaeth
Sir	Emirate of Dubai
Gwlad	Emiradau Arabaidd Unedig
Arwynebedd	35 km²
Uwch y môr	0 metr
Yn ffinio gyda	Emirate of Sharjah
Cyfesurynnau	25.2697°N 55.3094°E
Pennaeth y Llywodraeth	Mohammed bin Rashid Al Maktoum
Sefydlwydwyd gan	Al Maktoum
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Dengys dogfennau ysgrifenedig fodolaeth y ddinas o leiaf 150 o flynyddoedd cyn i'r Emiradau Arabaidd Unedig gael eu ffurfio. Mae Dubai yn rhannu cyfundrefnau cyfreithiol, gwleidyddol, milwrol ac economaidd gyda'r Emiradau eraill o fewn fframwaith ffederal, er bod gan bob emiraeth reolaeth dros rhai swyddogaethau fel gweinyddu'r gyfraith a chynnal a chadw cyfleusterau lleol. Mae gan Dubai y boblogaeth fwyaf a hi yw ail emiraeth fwyaf o ran arwynebedd ar ôl Abu Dhabi. Dubai ac Abu Dhabi yw'r unig ddwy ermiraeth sydd a'r pŵer i veto ar faterion o bwysigrwydd cenedlaethol o dan ddeddfwriaeth y wlad. Mae brenhinlin Al Maktoum wedi rheoli Dubai ers 1833. Mae rheolwr presennol Dubai, Mohammed bin Rashid Al Maktoum hefyd yn Brif Weinidog ac Is-arlywydd yr Emiradau Arabaidd Unedig.

Daw prif incwm y ddinas o dwristiaeth, masnach, gwerthu cartrefi a gwasanaethau ariannol. Mae arian o betrol a nwy naturiol yn cyfrif am lai na 6% (2006) o economi $37 biliwn (UDA) Dubai. Fodd bynnag, cyfrannodd gwerthu tai a'r diwydiant adeiladu 22.6% i'r economi yn 2005, cyn y twf adeiladu ar raddfa eang a welir ar hyn o bryd.

Lleolir twr fwyaf y Byd sef y Burj Khalifa yno, ac fe'i agorwyd yn swyddogol yn 2010. Mae Dubai wedi denu sylw yn sgil ei chynlluniau adeiladu a'i digwyddiadau ym myd chwaraeon.

Yn ystod y 1820au, cyfeiriwyd at Dubai fel Al Wasl gan haneswyr o'r DU. Fodd bynnag, prin yw'r cofnodion sy'n ymwneud â hanes diwylliannol yr EAU neu'r Emiradau cyfansoddiadol yn sgîl traddodiadau llafar yr ardal wrth gofnodi a throsglwyddo chwedlau a straeon. Ceir anghydweld hefyd ynglŷn â tharddiad ieithyddol yr enw 'Dubai', wrth i rai credu ei fod yn tarddu o Bersia tra bod eraill o'r farn mai gwreiddiau Arabaidd sydd i'r enw. Yn ôl Fedel Hanadl, ymchwilydd ar hanes a diwylliant yr EAU, mae'n bosib fod y gair Dubai wedi dod o'r gair Daba (amrywiad o Yadub), sy'n meddwl cripian; gallai'r gair gyfeirio ar lif Cilfach Dubai i mewn tua'r tir, tra bod y bardd a'r ysgolhaig Ahmad Mohammad Obaid yn credu fod tarddiad y gair yr un peth, ond mai ei ystyr yw locustiaid.

Mae hanes anheddiad dynol yn yr ardal sydd bellach wedi'i ddiffinio gan yr Emiraethau Arabaidd Unedig yn gyfoethog a chymhleth, ac yn tynnu sylw at gysylltiadau masnachu helaeth rhwng gwareiddiadau Dyffryn Indus a Mesopotamia, ond hefyd mor bell i ffwrdd â'r Lefant. Mae darganfyddiadau archaeolegol yn emirate Dubai, yn enwedig yn Al-Ashoosh, Al Sufouh a chyfoethog nodedig Saruq Al Hadid yn dangos fod yma anheddiadau dynol trwy'r cyfnodau Ubaid a Hafit, cyfnodau Umm Al Nar a Wadi Suq a'r tair Oes Haearn. Roedd yr ardal yn hysbys i'r Sumeriaid fel "Magan", ac roedd yn ffynhonnell ar gyfer nwyddau metelaidd, yn enwedig copr ac efydd.

Gorchuddiwyd yr ardal â thywod tua 5,000 o flynyddoedd yn ôl wrth i'r arfordir gilio i mewn i'r tir, gan ddod yn rhan o arfordir presennol y ddinas. Cafwyd hyd i serameg cyn-Islamaidd o'r 3g a'r 4g. Cyn cyflwyno Islam i'r ardal, roedd pobl y rhanbarth hwn yn addoli Bajir (neu Bajar). Ar ôl i Islam ledaenu yn y rhanbarth, goresgynnodd Umayyad Caliph (o'r byd Islamaidd dwyreiniol) dde-ddwyrain Arabia a gyrru'r Sassaniaid allan. Daeth gwaith cloddio gan Amgueddfa Dubai yn ardal Al-Jumayra (Jumeirah) o hyd i sawl arteffact o gyfnod Umayyad.

Ceir sôn cynnar am Dubai yn 1095 mewn llawysgrif a elwir yn Llyfr Daearyddiaeth gan y daearyddwr Andalusaidd-Arabaidd Abu Abdullah al-Bakri. Ymwelodd y masnachwr perlau Fenisaidd Gasparo Balbi â'r ardal ym 1580 a soniodd fod Dubai (Dibei) yn enwog am ei ddiwydiant perlau.

Canfod olew

Ar ôl blynyddoedd o archwilio yn dilyn darganfyddiadau mawr yn Abu Dhabi cyfagos, darganfuwyd olew o'r diwedd, mewn dyfroedd tiriogaethol oddi ar Dubai ym 1966, er ei fod y maes cyntaf yn fychani. Enwyd y maes olew cyntaf yn 'Fateh' neu 'ffortiwn dda'. Arweiniodd hyn at gyflymu cynlluniau datblygu seilwaith Sheikh Rashid a ffyniant adeiladu a ddaeth â mewnlifiad enfawr o weithwyr tramor, yn bennaf Asiaid a'r Dwyrain Canol. Rhwng 1968 a 1975 tyfodd poblogaeth y ddinas dros 300%.

 

Fel rhan o'r isadeiledd ar gyfer pwmpio a chludo olew o faes olew Fateh, sydd wedi'i leoli ar y môr gyferbyn ardal Jebel Ali, adeiladwyd dau danc storio 500,000 galwyn, a elwir yn lleol yn 'Kazzans', trwy eu weldio gyda'i gilydd ar y traeth ac yna'u harnofio a'u gollwng ar wely'r môr ym maes Fateh. Adeiladwyd y rhain gan y Chicago Bridge and Iron Company, a roddodd ei enw lleol i'r traeth (Traeth Chicago), a Gwesty'r Chicago Beach, a gafodd ei ddymchwel a'i ddisodli gan Westy'r Jumeirah Beach ddiwedd y 1990au. Roedd y Kazzans yn datrus y broblem o sut i storio olew mewn ffordd arloesol, a olygai y gallai llong-danceri enfawr angori ar y môr hyd yn oed mewn tywydd gwael ac osgoi'r angen i bibellau olew ar y tir o Fateh, sydd tua 60 milltir allan i'r môr.

Roedd Dubai eisoes wedi cychwyn ar gyfnod o ddatblygu ac ehangu isadeiledd. Ond roedd y refeniw olew hwn, a oedd yn llifo o 1969 ymlaen, yn ysgogiad i gyfnod o dwf aruthrol, gyda Sheikh Rashid yn cychwyn ar bolisi o adeiladu seilwaith, isadeiledd ac economi fasnachu amrywiol cyn i gronfeydd wrth gefn cyfyngedig yr emirate gael eu disbyddu. Roedd olew yn cyfrif am 24% o'r CMC yn 1990, ond roedd wedi gostwng i 7% o'r CMC erbyn 2004.

Yn hollbwysig, un o'r prosiectau mawr cyntaf i Sheikh Rashid gychwyn arno pan ddechreuodd y refeniw olew lifo oedd adeiladu Port Rashid, porthladd rhydd, dŵr-dwfn a adeiladwyd gan y cwmni Prydeinig Halcrow. Y bwriad gwreiddiol oedd bod yn borthladd pedair angorfa, cafodd ei ymestyn i un ar bymtheg angorfa. Roedd y prosiect yn llwyddiant ysgubol, gyda chiwio llongau i gael mynediad i'r cyfleusterau newydd. Cafodd y porthladd ei agor yn swyddogol ar 5 Hydref 1972, er bod ei angorfeydd i gyd yn cael eu defnyddio cyn gynted ag y cawsant eu hadeiladu. Ehangwyd Port Rashid ymhellach ym 1975 pan ychwanegwyd 35 angorfa arall, cyn i borthladd mwy Jebel Ali gael ei adeiladu.

Dubai fodern

Yn ystod y 1970au, parhaodd Dubai i dyfu o refeniw a gynhyrchwyd o olew a masnach, hyd yn oed wrth i'r ddinas weld mewnlifiad o fewnfudwyr yn ffoi rhag rhyfel cartref Libanus. Parhaodd anghydfod am y ffiniau rhwng yr emiradau hyd yn oed ar ôl ffurfio'r Emiradau Arabaidd Unedig; dim ond ym 1979 y daethpwyd i gyfaddawd ffurfiol a ddaeth a'r anghytundebau i ben. Sefydlwyd porthladd Jebel Ali, porthladd dŵr dwfn a oedd yn caniatáu i longau mwy angori, ym 1979. Nid oedd y porthladd yn llwyddiant i ddechrau, felly sefydlodd Sheikh Mohammed y JAFZA (Parth Rhydd Jebel Ali) o amgylch y porthladd ym 1985. Parhaodd maes awyr Dubai a'r diwydiant hedfan i dyfu hefyd.