Barnwriaeth: System o lysoedd sy'n dehongli ac yn cymhwyso'r gyfraith. Un o bileri gwladwriaeth.

Mae'n ymgorffori pŵer y wladwriaeth.

Ym mhob gwlad ddemocrataidd heddiw mae o leiaf 3 phŵer sylfaenol, sef: Deddfwrfa, Gweithrediaeth, a Barnwriaeth. Ceir y cofnod cynharaf o'r gair Cymraeg "barnwriaeth" o'r 14g.

 

Mae'r farnwriaeth yn gyfrifol am orfodi deddfau, ac am orfodi dedfrydau'n deg.

Ond mae ganddo hefyd swyddogaethau eraill fel:

Mae'n rheoli'r pŵer gweithredol a deddfwriaethol, felly mae'n rhaid iddo fod yn annibynnol iawn.
Gorfodi'r Cyfansoddiad
Dehongli'r gyfraith
Gwneud y gyfraith yn effeithiol, defnyddio cyfreitheg.
Rhaid iddo hefyd warantu amddiffyn hawliau dinasyddion, gan fod yn rhaid iddo ddatrys unrhyw fath o anghydfod neu broblem sy'n effeithio ar gymdeithas, fel na all unrhyw un dorri hawliau dinasyddion.

 

Y farnwriaeth yw'r system llysoedd sy'n dehongli ac yn cymhwyso'r gyfraith yn enw'r wladwriaeth. Gellir meddwl am y farnwriaeth hefyd fel y mecanwaith ar gyfer datrys anghydfodau. O dan yr athrawiaeth gwahanu pwerau, yn gyffredinol nid yw'r farnwriaeth yn gwneud cyfraith statudol (sy'n gyfrifoldeb y ddeddfwrfa) nac yn gorfodi cyfraith (sy'n gyfrifoldeb y Gweithrediaeth), ond yn hytrach mae'n dehongli'r gyfraith ac yn ei chymhwyso i ffeithiau pob achos. Fodd bynnag, mewn rhai gwledydd mae'r farnwriaeth yn gwneud cyfraith gwlad.

Mewn sawl awdurdodaeth mae gan y gangen farnwrol y pŵer i newid deddfau trwy'r broses adolygiad barnwrol. Gall llysoedd sydd â phŵer adolygiad barnwrol ddirymu deddfau a rheolau'r wladwriaeth pan fydd yn eu cael yn anghydnaws â norm uwch, fel deddfwriaeth sylfaenol, darpariaethau'r cyfansoddiad, cytuniadau neu gyfraith ryngwladol. Mae barnwyr yn rym hanfodol ar gyfer dehongli a gweithredu cyfansoddiad, ac felly mewn gwledydd cyfraith gwlad sy'n creu'r corff o gyfraith gyfansoddiadol.

Bron trwy gydol hanes bu beirniaid, neu yn hytrach elfennau o awdurdod a wnaeth waith beirniaid, ond nid ydynt bob amser wedi cael eu cynrychioli fel pŵer y wladwriaeth fel y maent heddiw.

Mae llawer o bobl o'r farn, hyd at y 19g a'r 20g, nad oedd y farnwriaeth erioed yn bŵer y wladwriaeth, neu o leiaf ddim yn annibynnol, ond am y tro cyntaf mewn hanes ystyriwyd bod y farnwriaeth ei hun yn bwer y wladwriaeth dros 2000 o flynyddoedd yn ôl, yng Ngwlad Groeg Glasurol.

Yna, ers tua 2000 o flynyddoedd ni fu barnwriaeth fel heddiw, tan tua 200 mlynedd yn ôl. Crëwyd democratiaethau modern fesul tipyn lle mae Cyfansoddiadau wedi'u trefnu gan farnwyr ac ynadon “annibynnol” (pwerau barnwrol) gydag organau a hierarchaethau.

Mae'n bwysig iawn i'r bobl bod y farnwriaeth yn annibynnol, oherwydd fel arall ni all warantu amddiffyn hawliau sifil pob dinesydd yn gyfartal. Am y rheswm hwn mae ei hygrededd yn aml yn cael ei gwestiynu. Yn ogystal, ni roddir y canlyniadau "disgwyliedig neu resymegol" bob amser, weithiau hyd yn oed yn mynd cyn belled ag anwybyddu tystiolaeth neu anwybyddu tystion.

 

Mae gan bob gwlad wahaniaethau o ran trefnu a strwythuro'r farnwriaeth. Yng Nghymru a Lloegr, trefnir y farnwriaeth cyfraith trosedd yn ddwy brif haen: Y Llysoedd Uwch - yr Uchel Lys, y Llys Apêl a’r Goruchaf Lys; a’r Llysoedd Is - lle mae'r holl farnwyr eraill yn eistedd - Llys yr Ynadon a Llys y Goron.

Fe'i rhennir yn y cyrff cyfreithiol hyn:

Goruchaf Lys

Sefydlwyd Goruchaf Lys y Deyrnas Unedig yn 2009.

Llys Apêl

Mae Llys Apêl yn ymateb i achosion sydd wedi eu dedfrydu ond yn apelio yn erbyn y dyfarniad, megis yn achos person a arestiwyd mewn protest gwrth-ffracio.

Llys Ynadon

Mae llysoedd ynadon i'w gweld mewn trefi llai ar draws Cymru a Lloegr, ond bu i nifer ohonynt gau yn ystod yr 2010 er gwaethaf protestiadau gan aelodau o'r farnwriaeth, cyhoedd a chyghorwyr lleol. Yn ystod argyfwng Y Gofid Mawr - COVID-19 yng Nghymru parhawyd i gynnal achosion yn y llysoedd ynadon ond bu lleihâd yn y nifer a'r mathau o achosion a wrandawyd arnynt rhag llendu'r haint.

Llys y Goron

Ceir Llys y Goron yn rhan o farnwriaeth Lloegr a Chymru. Mae 7 Llys y Goron yng Nghymru.

Mae hefyd llysoedd eraill o fewn y farnwriaeth Lloegr a Chymru sydd ddim o fewn y system trosedd megis y Llys Sirol sydd yn delio gyda materion sifil.

Mae gan Chymru nifer o dribiwnlysoedd megis Tribinlwys Prisio Cymru. Mae’r tribiwnlysoedd yma yn rhan o’r farnwriaeth on tu allan i’r system llysoedd.

 

Ceir galwadau ar gyfer creu barnwriaeth Gymreig ar wahân i Loegr. Galwodd Elfyn Llwyd, cyn Aelod Seneddol Plaid Cymru a alwodd am ddatganoli cyfiawnder troseddol i Gymru yn 2014. ac am farnwriaeth annibynnol i Gymru yn 2014, lle nododd mai Cymru oedd yr Cymru ar hyn o bryd yw'r unig wlad yn y byd sydd â deddfwrfa ei hun, ond nid oes ganddi awdurdodaeth gyfreithiol ei hun.

Yn 2017 sefydlwyd Comisiwn Cyfiawnder yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru gan Jeremy Miles AC, Cwnsler Cyffredinol Cymru dan gadeiryddiaeth Arglwydd Thomas o Gwmgïedd. Yn 2019 cyhoeddi 78 argymhelliad gan gynnwys datganoli plismona i Gymru ac y dylai cyfreithiau sy'n cael eu gweithredu yng Nghymru gael eu trin fel rhai ar wahân i gyfreithiau Lloegr, sef, datganoli pwerau cyfiawnder i Gymru.

Er i Gymru feddu ar ei barnwriaeth annibynnol ei hun ers dyddiau Hywel Dda cafwyd gwared arnynt yn "Deddfau Uno" 1536 ac 1542. Nid oes galwad i fynd yn ôl at y cyfreithiau cynhenid hynny, ond mewn cydnabyddiaeth o etifeddiaeth gyfreithiol unigryw Gymreig, enwyd Tŷ Hywel, sef adeilad Senedd Cymru mewn gwrogaeth i'r brenin a'i gyfreithiau hynafol.

• Deddfwrfa
• Gweithrediaeth

• 'Cyfraith Cymru - Barnwriaeth' Archifwyd 2017-02-13 yn y Peiriant Wayback.
• Gwasanaeth Llysoedd a Thribiwnlysoedd E.M.
• 'E-lawlyfrau Syniadau, Cysyniadau ac Egwyddorion Creiddiol Gwleidyddiaeth', gwefan Coleg Cymraeg Cenedlaethol
• Flass Cyfansoddiad Anysgrifenedig