Athen: Prifddinas Gwlad Groeg

Fe'i henwir ar ôl Athena, nawdd-dduwies y ddinas. Fe'i lleolir ar wastadir yn ne-ddwyrain y wlad yn rhanbarth Attica, ger Gwlff Saronica. Athen yw canolfan economaidd, gweinyddol a diwylliannol Gwlad Groeg. Mae'n cael ei llywodraethu fel uned gyda'i phorthladd Piraeus. Mae poblogaeth Athen oddeutu 643,452 (2021).

Athen

Math	dinas, prifddinas, dinas fawr, y ddinas fwyaf, metropolis, Free city, dinas-wladwriaeth
Enwyd ar ôl	Athena
LL-Q7913 (ron)-KlaudiuMihaila-Atena.wav, De-Athen.ogg, Sv-aten.ogg
Poblogaeth	643,452
Sefydlwyd	c. Mileniwm 7. CC (tua)
Pennaeth llywodraeth	Kostas Bakoyannis
Cylchfa amser	EET
Gefeilldref/i	Amsterdam, Athens, Georgia, Ashgabat, Barcelona, Beijing, Beirut, Bethlehem, Bogotá, Bwcarést, Casablanca, Chicago, Damascus, Domodedovo, Famagusta, Istanbul, Ljubljana, Los Angeles, Kyiv, Madrid, Dinas Mecsico, Moscfa, Napoli, Nicosia, Rabat, Reggio Calabria, Rio de Janeiro, Santiago de Chile, Sarajevo, Seoul, Sofia, Syracuse, Efrog Newydd, Tirana, Washington, Yerevan, Boston, Cluj-Napoca, Montréal, Genova, Fflorens, Buenos Aires, Lisbon, Cali, Prag, Xi'an, Warsaw, Tbilisi, La Habana, Cuzco, Amsterdam, Atlanta, Beograd
Nawddsant	Dionysius yr Areopagiad
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Groeg
Daearyddiaeth
Sir	Bwrdeistref Athens, Achaea
Gwlad	Gwlad Groeg
Arwynebedd	39 km²
Uwch y môr	170 metr
Yn ffinio gyda	Nea Filadelfeia, Zografou
Cyfesurynnau	37.9842°N 23.7281°E
Cod post	104 xx-106 xx, 111 xx-118 xx, 121 xx-124 xx
Pennaeth y Llywodraeth	Kostas Bakoyannis
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Am enghreifftiau eraill o'r ffurf Saesneg ar enw'r ddinas, gweler Athens.

Mae'r ddinas yn cyfuno'r hynafol a diweddar heb ddim ond ychydig o olion o'r cyfnod rhwng cwymp yr Ymerodraeth Rufeinig a'r 19g. Mae twristiaeth yn bwysig i'r economi. Daw pobl o bob cwrdd o'r byd i weld ei henebion enwog fel y Parthenon a'r Erechtheum ar yr Acropolis. Ger yr Acropolis mae'r Theseum, un o'r temlau clasurol gorau, a'r hen Agora (marchnad) yn ogystal. I'r gogledd a'r dwyrain o'r Acropolis mae'r rhan fwyaf o'r ddinas ddiweddar yn gorwedd, gan gynnwys ei phrifysgol, a sefydlwyd yn 1837.

Yn yr Hen Roeg, enw'r ddinas oedd Ἀθῆναι, enw lluosog. Mewn Groeg gynharach, fel Groeg Homerig, defnyddid y ffurf unigol Ἀθήνη (Athḗnē). Mae'n debyg nad yw gwreiddyn y gair o darddiad Groegaidd nac Indo-Ewropeaidd, ac o bosibl mae'n weddillion swbstrad Attica Cyn-Roeg. Yng Ngroeg yr Henfyd, dadleuwyd ai'r ddinas Athen gymerodd ei henw oddi wrth y dduwies Athena (Attic Ἀθηνᾶ, Athēnâ, Ionic Ἀθήνη, Athḗnē, a Doric Ἀθάνα, Athā́nā) neu ai Athena a gymerodd ei henw o'r ddinas. Erbyn hyn, mae ysgolheigion modern yn cytuno mai'r dduwies a gymerodd ei henw o'r ddinas, oherwydd bod y diweddglo -ene yn gyffredin mewn enwau llefydd, ond yn brin ar gyfer enwau personol.

Yn ôl y chwedl am sefydlu Athenaidd hynafol, cystadleuai Athena, duwies doethineb, yn erbyn Poseidon, Duw'r Moroedd, am nawdd i'r ddinas ddienw; cytunwyd y byddai pwy bynnag a roddai'r anrheg gorau i'r Atheniaid yn dod yn noddwr iddynt ac yn penodi Cecrops, brenin Athen, yn farnwr. Yn ôl Pseudo-Apollodorus, tarodd Poseidon y ddaear gyda'i dryfer a tharodd ffynnon dŵr hallt o flaen ei lygad. Mewn fersiwn amgen o'r chwedl gan Vergil, rhoddodd Poseidon y ceffyl cyntaf i'r Atheniaid yn anrheg. Yn y ddwy fersiwn, cynigiodd Athena yr olewyddan ddof gyntaf i'r Atheniaid. Derbyniodd Cecrops yr anrheg hon a chyhoeddwyd mai Athena yn dduwies ar ddinas Athen.

Y dystiolaeth hynaf o bresenoldeb dynol yn Athen yw Ogof Schist, sydd wedi'i dyddio i rhwng yr 11g a'r 7fed mileniwm CC. Credir fod pobl wedi trigo yn Athen yn ddi-dor am o leiaf 5,000 o flynyddoedd. Ni ddaeth Athen i amlygrwydd tan y 6g CC dan Pisistratus a'i feibion. Tua 506 CC sefydlodd Cleisthenes ddemocratiaeth i wŷr rhydd y ddinas. Erbyn y ganrif nesaf Athen oedd prif ddinas-wladwriaeth Groeg yr Henfyd. Llwyddodd i wrthsefyll grym yr Ymerodraeth Bersiaidd diolch i nerth ei llynges. O'r cyfnod hwnnw (Rhyfeloedd Groeg a Phersia) mae'r Muriau Hir, sy'n cysylltu'r ddinas â Phriraeus, yn dyddio, ynghyd â'r Parthenon. Dan lywodraeth Pericles cyrhaeddodd Athen brig ei diwylliant a'i dylanwad yn yr Henfyd, gydag athroniaeth Socrates a dramâu Ewripides, Aeschylus a Soffocles. Daeth rhyfel â Sparta, oedd yn cystadlu ag Athen am arweinyddiaeth yn y byd Groegaidd gan wrthwynebu ei pholisïau imperialaidd, yn y Rhyfel Peloponesaidd (431-404 CC), a cholli fu hanes Athen. Adferodd ei goruchafiaeth yn araf ac yn y cyfnod nesaf yn ei hanes gwelwyd ffigurau fel Platon, Aristotlys ac Aristophanes yn adfer bri Athen fel prifddinas dysg a diwylliant yr Henfyd.

Cymharol fyr fu'r cyfnod llewyrchus olaf, fodd bynnag. Yn 338 CC gorchfygwyd Athen gan Philip o Facedon ac erbyn yr 2g CC roedd hi'n rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig. Ond er bod grym gwleidyddol Athen wedi diflannu parheai i fod yn ddylanwad mawr ar fywyd diwyllianol y byd Rhufeinig a Helenistaidd am ganrifoedd. Hyd yn oed ar ôl iddi gael ei goresgyn dros dro gan lwythi Germanaidd yn y 4g roedd ei hysgolion rhethreg ac athroniaeth yn dal i flodeuo nes iddynt gael eu cau gan Justinian yn 529. Dirywiodd y ddinas yn gyflym yn y cyfnod Bysantaidd. Cwympodd i'r Croesgadwyr yn 1204 ac roedd dan reolaeth Twrci o 1456 hyd 1833 pan ddaeth yn brifddinas y deyrnas Roeg annibynnol newydd. Cafodd ei meddiannu gan yr Almaenwyr yn yr Ail Ryfel Byd. Erbyn heddiw mae'n ddinas fawr a llewyrchus prifddinas y wladwriaeth Roegaidd.

 

Erbyn diwedd y 1970au, roedd llygredd Athen wedi dod mor ddinistriol nes i Constantine Trypanis, Gweinidog Diwylliant Gwlad Groeg ar y pryd, gyhoeddi: "... mae addurniadau manwl pum cerflun pwysicaf yr Erechtheum wedi dirywio'n ddifrifol, tra bod wyneb gwyn y ceffyl ar ochr orllewinol Parthenon bron â chael ei ddileu. " Arweiniodd hyn at gyfres o fesurau a gymerwyd gan awdurdodau'r ddinas trwy gydol y 1990au i wella ansawdd aer y ddinas; anaml iawn y ceir mwrllwch bellach.

Mae'r mesurau a gymerwyd gan awdurdodau Gwlad Groeg trwy gydol y 1990au wedi gwella ansawdd yr aer dros Fasn Attica. Serch hynny, mae llygredd aer yn dal i fod yn broblem i Athen, yn enwedig yn ystod dyddiau poeth yr haf. Ddiwedd mis Mehefin 2007, cafodd rhanbarth Attica nifer o danau gan gynnwys tân a losgodd gyfran sylweddol o barc cenedlaethol coediog mawr ym Mount Parnitha, a ystyriwyd rhan yn hanfodol o'r eco-system a oedd yn cynnal ansawdd amgylchedd Athen trwy gydol y flwyddyn. Difrodwyd y parc, ac arweiniodd hyn at bryderon fod y deddfau a basiwyd yn annigonol.

• Academi
• Agora
• Amgueddfa Bysantaidd
• Erechtheon
• Neuadd y Ddinas
• Neuadd Zappeion
• Parthenon
• Senedd
• Stadiwm Kallimarmaro
• Teml Hephaestos

• Aeschylus, dramodydd
• Alcibiades
• Aristophanes, dramodydd
• Aspasia
• Cimon
• Cleisthenes
• Cleon, gwleidydd
• Demosthenes, areithydd a gwladweinydd
• Ephialtes
• Euripides, dramodydd
• Herodotus, hanesydd
• Irene, ymerodres yr Ymerodraeth Fysantaidd
• Miltiades, cadfridog
• Nicias, cadfridog
• Peisistratus
• Pericles, gwladweinydd
• Pheidias, cerflunydd
• Platon, athronydd
• Simonides
• Socrates, athronydd
• Solon
• Sophocles
• Themistocles, gwladweinydd
• Theseus
• Thrasybulus
• Thucydides, cadfridog ac awdur
• Xenophon, cadfridog ac awdur