Чӑвашсем

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Чăваш (ял) пăхăр.

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Чăвашсем (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Этнос. Тĕрĕк ушкăнне, алтай йышне кĕрекен чăваш чĕлхипе калаçаççĕ. Чăваш республики чăвашсен хальхи историлле çĕршывĕ (патшалăх) тата чĕлхепе культура вучахĕ шутланать.

Чăвашсем
Иван Яковлев Андриян Николаев Константин Иванов Çеçпĕл Мишши Вера Кузьмина Николай Фёдоров Геннадий Айхи Борис Марков Иакинф Надежда Павлова Васлий Чапаев Юхма Мишши Геннадий Волков Иоаким Максимов Кури Вантер Алексей Рекеев Праски Витти Петĕр Хусанкай Николай Золотов Василий Магницкий Атнер Хусанкай Иван Христофоров Морис Яклашкин Валерий Яковлев
Тăван ячĕ	чăваш (пĕр хис.), чăвашсем (нум. хис.)
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ
Пурӗ: ~ 1,5 млн Раççей Федерацийĕ:  1 435 872 (2010 çыр.), 1 637 094 (2002 çыр.) Чăваш Республики:  814 750 (2010), 889 268 (2002) Тутарстан:  116 252 (2010), 126 532 (2002) Пушкăртстан:  107 450 (2010), 117 317 (2002) Чĕмпĕр облаçĕ:  94 970 (2010), 111 316 (2002) Самар облаçĕ:  84 105 (2010), 101 358 (2002) Мускав:  14 313 (2010), 16 011 (2002) Хантă-Манси автономи тăрăхĕ — Югра:  13 596 (2010), 15 261 (2002) Ăренпур облаçĕ:  12 492 (2010), 17 211 (2002) Мускав облаçĕ:  12 466 (2010), 12 530 (2002) Сарăту облаçĕ:  12 261 (2010), 15 956 (2002) Красноярск Ен:  11 036 (2010), 16 859 (2002) Казахстан: 7 301 (2009 çыр.) Караганда облаçĕ: 2 377 (2010 çыр.) Кустанай облаçĕ: 1 437 (2010) Çурçĕр Казахстан облаçĕ: 1 037 (2010) Павлодар облаçĕ: 909 (2010) Актюба облаçĕ:345 (2010) Украина: 10 593 (2001 çыр.) Крым Республики:: 2 171 (2001 ç.) Донецк облаçĕ: 1 293 (2001 ç.) Луганск облаçĕ: 1 060 (2001 ç.) Днепропетровск облаçĕ: 781 (2001 ç.) Запорожь облаçĕ: 600 (2001 ç.) Харьков облаçĕ: 560 (2001 ç.) Одесса облаçĕ: 535 (2001 ç.) Севастополь: 508 (2001 ç.) Узбекистан: 10 074 (1989 çыр.) е 14000 Беларуç:   1 277 (2009 çыр.) Кăркăсстан: 848 (1999 ç.) Туркменистан: 2 281 (1989 çыр.) е 3600 Молдави: 1 204 (1989 çыр.) е 1 000 Литва: 687 (1989 çыр.) Эстони: 495 (2000 çыр.) Грузи: 542 (1989 çыр.) Латви: 534 (2011 хаклавĕ) Азербайджан: 489 (1989 çыр.) Таджикистан: 200 (2000 çыр.) е 3 400
Чĕлхе	чăваш
Этнос ушкăнĕсем	Вирьял, анатри, анат енчи
Пулса кайни	пăлхарсем

Тĕп статья: Чăвашсем Раççейре вырнаçни

2002 çулхи халăх çыравĕ хыпарĕсемпе, Раççейре 1,637 млн. чăваш пурăнать. Вĕсенчен 889,5 пин çын Чăваш Енре вырнаçнă.

117, 3 пин Пушкăрт Республикинче, 126,5 пин Тутарстанра (Аксу, Пăва, Нурлат, Теччĕ, Çарăмсан, Çĕпрел районĕсенче), 111,3 пин Чĕмпĕр облаçĕнче, 101,3 пин Самар облаçĕнче, 15,9 пин Сарăту облаçĕнче пурăнать.

Çавăн пекех Раççейĕн Тĕмен, Кемĕр, Ăренпур, Мускав облаçĕсенче, Казахстанра, Украинăра, Беларуçре, Балти çумĕнчи çĕршывсенче пурăнаççĕ.

 

Ăслăх пĕрлĕхĕнчи тĕп гипотезипе чăвашсем хăйсене атăлçи пăлхарĕсен кăкĕнчен тухнă тесе шутлаççĕ. «Чăваш» этноним пĕр шухăшпа пăлхар йăхĕсен пĕр ушкăнĕн — сăвар-сувассен — ятĕнчен пулса тухать , вĕсем хăйсем, сăварсен пĕрлешĕвĕн юлашкисем пулаççĕ. Анчах та ку пĕр верси çеç, вăл та пулин чи ăнăçли мар.

Сăварсем — кăкĕ паллă мар йăхсен ушкăнĕ, малтанах Анăç Çĕпĕрте, VI ĕмĕр пуçламăшĕнче Халăхсен Аслă Хускалăвĕ тапхăрĕнче Кавказа (Арамаçие) килсе тухнă, унта кĕске вăхăтра Сасан Иранĕпе тата Висантипе хутшăннă темиçе политика пĕрлешĕвне йĕркелеççĕ. Иранпа ăнăçусăр вăрçса илнĕ хыççăн сăварсем саланса кайнă та Анăç Тĕрĕк, каярах Хасар хаканлăхне кĕреççĕ. Вĕсен пĕр пайĕ пăлхарсемпе пĕрлешсе VIII ĕмĕрте Вăтам Атăлçине çитнĕ, пулас.

Ахмед ибн-Фадлан Атăлçи Пăлхара 922 çулта çитсе курнăскер, сăварсем пăлхар патшине пăхăнса тăнă виçĕ йăхран Вырăх кнеçĕ ертсе пынă пĕр йăхĕ тесе çырать. Çавăнтах, сăварсен пĕр пайĕ — сувассем ытти пăлхар йăхĕсемпе пĕрле ислам тĕнне йышăнма килĕшменнине палăртнă.

Пăлхара монголсем 1236 çулта яраса илнĕ, 1237 тата 1240 çулсенчи пăлхавсем тата Ильхам патша вилнĕ хыççăн , сувассем, ислама йышăнман уйрăм халăх пулса тăраççĕ, çакна пула ĕнтĕ чăвашсем каярах христианлăх йышне кĕреççĕ. Ку - пĕр верси тейĕпĕр. Çапах та суварсем-сувассем те исламран пăрăнса юлайман пулас.

В. Г. Егоров тĕпченипе, чăвашсем тĕрĕк чĕлхине йышăннă вырăнти финн-укăр йăхĕсенчен (марисем) пулса тухнă. Мари компоненчĕ чăваш этносĕнче нумай вырăн йышăнать. Çак пĕтĕмлетĕве урăх антропологи хыпарĕсем те çирĕплетеççĕ.

XV-XVI ĕмĕрсенче чăвашсем уйрăм халăх статусĕпе Хусан ханлăхне кĕнĕ. 1551 çулăн варринче чăвашсем Мускав патшалăхне кĕреççĕ.

XVI—XVII ĕмĕрсенче чăвашсем патша тӳре-шарисем пусмăрне хирĕç çĕкленеççĕ: 1571—1573 çç., 1609—1610 çç., 1634 ç.; 1670—1671 çулсенчи С. Т. Разин ертсе пынă пăлхава, 1774 çулта Е. И. Пугачев вăрçине хутшăннă. Пăлхавсене пусарас тĕллевпе XVII ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче патша правительстви Атăл тăрăхĕнчи халăхсене тимĕрçĕ ĕçĕсемпе тăрмашланма чарнă. Çак чару XIX ĕмĕрченех пынă..

Чăвашсен антропологи тĕсĕ кăткăс. Чăваш халăхĕн чылайăшĕ европа евĕр тĕсĕпе палăрать. Антропологи тĕпчев ĕçĕсемпе килĕшӳллĕ, чăваш халăхĕн 10,3% кăна монгол евĕр ĕренки ытларах, вĕсенчен 3,5% яхăн «таса» монгол евĕрлĕ теме те пулать, 68,6% хутăш монгол-европа тĕслĕ (европе евĕр ĕренки ытларах), 21,1 % хальхи чăваш - европа евĕр, тата 5,1% сублапана тĕслĕрех, монгол евĕрлĕхĕ сахал курăнать.

Чĕлхе — чăваш. Тĕрĕк чĕлхисен пăлхар ушкăнĕн пĕртен-пĕр чĕрĕ чĕлхи шутланать. Икĕ уйрăм диалект — анатри («у-калаçакан») тата тури е вирьял («о-калаçакан») Çаплах тĕпчевçĕсем анат енчи диалекта та уйăраççĕ. Çавăн пекех вырăнти калаçу тĕслĕхĕ чылай.

XVIII ĕмĕртенпе чăваш çырăвĕнче кириллица графикипе усă кураççĕ. Фонетика тытăмĕпе чĕлхе тĕрĕк чĕлхисен ушкăнĕнче уйрăм вырăн йышăнать.

Авалтанпах чăвашсем нумай турăлăх йĕркипе пурăннă. Православи тĕнне вара вырăссен аллине лексен йышăнма тытăннă. Яланхи пекех, урăх тĕне ирĕкĕсрех кĕртнĕ: киремет йывăççисене çунтарса янă, мĕн-авăлтан пынă йеркесене пăснă тата халăх ăнланман челхесемпе çĕнĕ ятсем панă. Çавăнпа çĕнĕ тĕне ĕнненни çиелтен кăна пулнă, ĕлĕкхи йăласем халăх хушинче сыхланса юлнă. ХIX-мĕш ĕмĕр вĕçĕнче III-мĕш Элексантр патша хушнипе православи тĕнне кĕртес чи хăрушă юхăм пуçланать. Çак вăхăтра юлашки юлнă халăх тĕнĕсене тытса пыракансен ытларах пайне ирĕксĕрех православине кĕртеççĕ. Вырăс тĕнне кĕрес килменнисем ислам тĕнне йышăнаç те, кайран, мусульманла ятсем илсен, тутара куçаççĕ. И.Я.Яковлев, хăй христиан тĕнне тытса пыракан çемьере усравра ӳснĕскер, тĕн кĕнекисене чăвашла куçарма, православи чиркĕвĕн çыннисем пулăшнипе, çĕнĕ алфавит тăвать. Çавăн пек вара православи вĕрентĕвне халăх хушшинче сарма пулăшать.

• Чăвашсен авалхи çипуçĕ
• Чăваш халăхĕн авалхи уявĕсем
• Чăваш арçын ячĕсем
• Чăваш хĕрарăм ячĕсем
• Паллă чăвашсем

• Николаев В. В. Чуваши. Этническая история и традиционная культура. — М:, 2000.
• Николаев В. В., "История предков чувашей. XXX в. до н.э. — XV в.н.э.", Шупашкар, 2005.
• Петров-Тенехпи М. П. О происхождении чуваш.
• Ашмарин Н. И. Болгары и чуваши. — Казань: 1902.
• Ашмарин Н. И. Древние болгары. — Казань: 1903.
• Каховский В. Ф., Происхождение чувашского народа. — 2003.
• Димитриев В.Д. Чувашия в эпоху феодализма
• Кури Вантер, "Чăваш халахĕн историйĕ", Шупашкар, "Ялав" библиотеки, 1990.
• Юхма Мишши, «Авалхи чăвашсем, Шупашкар, 1996.
• Смирнов А. П., Древняя история чувашского народа, Чебоксары, 1948.
• Смирнов А. П., Волжские булгары, Чебоксары, 1957.
• М.П.Петров, «О происхождении чуваш»
• Фахрутдинов Р.Г., «Очерки по истории Волжской Болгарии», «Наука» пичет кăларăвĕ, 1984.

• Повествование о чувашах — рассказана история чувашского народа.
• Народы России: чуваши
• Этническая история и традиционная культура 2008 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 16-мӗшӗнче архивланӑ.
• Раççейри чăвашсен йышĕ, регионсем май йĕркеленĕ 2002 çулхи халăх çыравĕн хыпарĕ.
• Почему чуваши не говорят по-чувашски?
• "Как это в Чувашии не нужен чувашский?!"

Ку тĕнче халăхĕсем пирки вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.