Irlanda

"Éire" (che coretaménte el va pronuncià [ˈeːrʲə]), el riciama al nome de na divinità anticamente ciamada Ériu, na dea mitołòxega ceh ła ga jutà i gaèłisi inte ła conquista de l'ìzoła irlandéxe.
Éire el xe na fórma nominativa del sostantivo in gaèłico, sendo ła fórma dativa Éirinn e cheła xenitiva Éireann.

"Ireland" el xe ła contrasion de Ériu e del xermanego (vecio noren o vecio inglexe) land, "tera".

Intranbi i nomi łi nase par defignir ła intiera ìzoła de Irlanda, e soło che resentemente łi vien utiłixai par el stato.

Nomi in uxo

In vèneto xeneralménte el stato el vien ciamà senpliseménte Irlanda, a parte quando che se parla anca de l'ìzoła in xenare o de l'Irlanda del Nord, onde che ła xe ciamada Éire o col nome par estéxo par no xenerar inconprension de vario xenare.

Inte el stato isteso

Ła Costitusion irlandéxe, del 1937, ła aférma che el "nome" del stato el xe Éire in irlandéxe, e po' Ireland in ingléxe. El Republic of Ireland Act, del 1949, el aférma che ła "descrision" oficial del stato ła xe Poblacht na hÉireann in irlandéxe e Republic of Ireland in ingléxe, par distìnguar el stato da l'ìzoła intiera e enfatixar ła fórma republicana oltre che ła total indipandénsa.

Ła nasion ła ga anca altri nomi e soranomi in ingléxe cofà Éire, The Free State (el "Stato łìbaro") e Twenty-six Counties ("łe 26 contee").

Inte el Regno Unìo

Seben che tante olte sìe doparà el nome estéxo, che el xe l'ùnego tra l'altro asetà dal Regno Unìo, par tratai e inisiative internasionałi, el vien uxà el sénplise nome "Irlanda".

Spéso inte el Regno Unìo el vien ciamà anca Southern Ireland ("Irlanda del Sud").

Inte ła Union Eoropea

Da el 2007 el stato el xe ciamà co tute e do łe łéngue costitusionałi, irlandéxe e ingléxe, co i contraségni "Éire Ireland"

 

 

Ła repùblega ła ocupa ła banda sudosidental de ł'ìzoła d'Irlanda.

Durante ł'era glaciałe, ł'ìzoła de Irlanda ła xera tacà ała Gran Bretagna e questa al continente eoropeo.

El monte pi alto el se ciama Monte Carrauntoohill (1041 m).

El fiume pi łongo el xe el Shannon (386 km).

Antighità

Par un çerto tenpo, xera posìbiłe vegner a pie da ł'Eoropa fin in Irlanda; difati ghe xe trace, inte el periodo Mesołitico, 8000 ani prima de Cristo, de ła presensa de omeni rivà dal continente.
Mejari de ani pi vanti, 'nteł'era del Fero, xe rivà i celti, intrà ł'otavo e el primo secoło vanti Cristo, e i xe diventà ła definitiva popołaxion de ł'Irlanda. I Romani no xe mai sbarcà su ł'ìzoła, ma i ła conoseva col nome de Hibernia.

Inte el 5° secoło dopo Cristo, anca grasie a San Patrisio , xe rivà el Cristianesimo. Inte el alto Medioevo, visto ke ł'ìzoła ła xera al riparo de łe invasion barbariche, ghe xe sta na grande fioridura culturałe cristiana in raquanti monasteri sparsi inte i diversi regni celtici, co produxion de manoscriti (el "Libro de Kells"), bigiù e altri atrezi. Ma soratuto xe partii dał'Irlanda un saco de misionari (San Cołonban, San Gało etc.) ke in pràtega i ga riportà indrio el Cristianesimo in Eoropa, dove ke ghe gera devastaxion e guere continue.
Dal nono secoło, parò, taca a rivare ondà de vichinghi, ke brusa monasteri, Ceze e case, ma ke anca i se inpianta pian pian su ł'ìzoła, mis-ciandose coi celti e fondando sità come Dublin, Cork, Limerick, Waterford.

Modernità

 

Inte el 1171 i inglesi, col re normano Enrico secondo, i invade ł'Irlanda. Scuminsia secołi de guere intrà i celti (o celto-vichinghi) e i inglesi, ke vol comandare.
Ała fine, inte el 1603, i inglesi i vinse na volta par tute. Col fato ke intanto ł'Inghiltera ła gera diventà protestante, mentre ke i irlandesi i gerà restà catołici , i inglesi, ała fin del 17° secoło, i ga portà in Ulster coloni protestanti da ła Scozia e dał'Inghiltera. Co ła guera portà da Cronwell in Irlanda contro i catołici xe morta metà de ła popołaxion. Dal 1641 el parlamento de Dublin no'l ga pi acetà catołici, anca se el 90% de ła popołaxion ła xera catołica.
I irlandesi i ga tacà, inte el corso dei secołi, a ałearse co tuti i nemisi deł'Inghiltera, basta ke i ghe dese na man a butarli fora, ma ła ghe xe senpre 'ndà sbusa. Prima coi spagnołi de Filippo Secondo , dopo coi francesi , infin coi todeschi .

Inte i ani quaranta del 19° secoło, su 8 miłioni de Irlandesi, 1 miłion xe morto de fame 'nteła "Grande Carestia" e 1 miłion e mexo xe emigrà; par sta tragedia xe sta ancà incolpà łe połitiche agricołe protezionistiche del goerno inglese, incurante del destin dei catołici irlandesi.

Dopo ła rivolta del 1916 e ani de guerija, ała fine, inte el 1921, xe rivà l'indipendensa, ma 6 de łe 9 contee deł'Ulster łe xe resta łigae al Regno Unido cofà Irlanda del Nord.
Tra i Irlandesi ghe xe sta quełi ke ga acetà l'indipendensa fata cusì, coła spartixion, e quełi ke i vołeva continuar ła guera finkè l'Irlanda no ła fuse sta unida. Cusì xe s-ciopà ła "Guera civiłe", durà fin al 1923, quando ke ga vinto i primi. Fra i altri, 'nteła guera civiłe xe sta copà anca el patriota de ła lota par ł'indipendensa, Michael Collins.

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe James Connolly.

Sudivixion istoreghe

Par tradixion, ł'ìzoła de Irlanda ła xe divisa in quatro provinçe: Connacht, Leinster, Munster e Ulster, co 32 contee, ventisie de łe cuałi łe xe 'nteła repùblega de Irlanda.

Divixion aministrativa

Ła xe divixa in 26 consiji de contado (county councils), 3 consiji de sità e de contado (city and county councils), 2 consiji de sità (city councils)

 

Partecipasion a organixasion sovrastatatałi

Ła fa parte del'Union Europea.

Cavedal e altre sità

Ła so capitale ła xe Dublin.

Ła gà quatro milioni de abitanti.

Ła religion pi praticada xe el catolicesimo, dopo vien i anglicani e i presbiteriani.

Łe łéngue uficial łe xe el gaelico o irlandexe e l'ingléxe.

Ł'Irlanda ła ga na economia vispa e ativa.
El redito pro capite xe el secondo al mondo.

Ancò ł'economia ła se baxa soratuto su ł'industria, spece queła par l'esportasion: l'Irlanda xe el primo esportatore al mondo de beni łigà al software.

Ła ga avudo na grande cresita anca el setore dei servisi e el turismo.

Dopo ł'indipendensa, ła repùblega ła xera pitosto poareta e ła se tegneva su co ł'agricoltura.
Inte el 1973 coł'entrada 'nteła Comunidà Eoropea (adeso Union Eoropea), xe canbià łe robe. Un uso intełigente de łe risorse mandà da Bruxelles e na połitica fiscałe de tase base par quei ke meteva su inpresa, ga fato s-ciopar l'economia. In particołare, el baso prelievo fiscałe par i capitałi foresti e el fato de esare un paese de łéngua inglexe drento l'Eoropa, ga atirà un saco de multinasionałi e de capitałi apunto, co na cresita vertical deł'economia scancełando ła disocupasion.
Inte i ani 90 del ventesimo secoło ghe xera un taso de cresita del 10% ał'ano e ł'Irlanda, par questo vegneva ciamà ła "Tigre Celtica".
Inte el 2006 se xe rivà al punto ke i do goerni deł'Irlanda e dei Stati Unii d'America i ga fato un acordo ufiçial par regołar ł'imigrasion dał'America de gente in çerca de lavoro, quando ke na volta i xera miłioni i Irlandesi ke partiva in nave par trovar lavoro in America.

El skeo xe ł'euro.

•  
  monte Carrauntoohil
•  
  Łago Derg so el fiume Shannon
•  
  panorama de Corc
•  
  sito ONUESC de Skellig Michael