Москва

Агьалийрин кьадардал гьалтайла Урусатдин виридалайни чӀехи шегьерни субъект — 12 108 257 (2014). Европада виридалайни чӀехи шегьер я (тамамвилелди Европада алай шегьеррикай), дуьньяда виридалайни чӀехи шегьеррин цӀудак акатзава. Москвадин шегьердин агломерациядин юкь я.

Федерал метлебдин шегьерар Москва урус. Москва Москва шикилардин коллаж
Пайдах Герб Москва
Координатар:	HGЯOL
Регион:	Москва, Урусатдин кьилин шегьер
Къенепатан паюнар:	10 административ округар, 125 районар
Мэр	Сергей Собянин
Бине эцигай тарих:	1147 йис
Садлагьай тӀвар кьун:	1147 йис
Майдан:	1091 км²
Гьава:	юкьван гьалдин-континенталдин
Агьали:	↘12 655 050 кас. (2021)
Къалинвал:	10 659 кас./км²
Агломерация:	14 500 000
Халкьар:	урусар (91,65 %), украинар (1,42 %), татарар (1,38 %), армянар (0,98 %), азербайжанар (0,53 %), чувудар (0,49 %), белорусар (0,36 %), гуржияр (0,36 %)
Динар:	буддистар, иудеяр, католикар, гьиндуистар, мусурманар, православиединар, протестантар, кьуьзуьдан-адетар ва мас.
Сятдин чӀул:	+4
Телефондин код:	(+7) 495, 499
Почтунин индекс:	гзаф
Автомобил код:	77, 97, 99, 177, 197, 199
Код ОКАТО:	45
Сайт:	mos.ru
Commons:	Moscow

Москвадин чӀехи князвилин, Урусатдин пачагьвилин, Урусатдин Империядин (1728-1730-лагьай йисаррин къене), Советрин Урусатдин, ССРГ-дин тарихдин кьилин шегьер я. Кьегьал шегьер тӀвар хьузва. Москвада Урусатдин Федерациядин федерал гьуькуьмвилин органар; (Конституциядин суд квачиз); чара уьлквейрин посольствояр, чӀехи пай урусатдин коммерциядин тешкилатринни жемят садхьунрин штаб-квартираяр ала. Шегьерда чкадин вичи-вичи ийидай идарайрин система тешкил хьана.

Москва тӀвар алай вацӀал, РагъэкъечӀдайпатан Европадин кьулувилел, Волгани Ока вацӀарин арада ала. Федерациядин субъект яз Москвани Калуга вилаятрихъ галаз сергьятра ава.

Москва — Урусатдин чӀехи мана-метлеб авай туриствилин юкь я: Москвадин Кремль, Яру майдан, Новодевичий монастырь, Церковь Вознесения в Коломенском ЮНЕСКОдин Виридуьньядин ирсинин сиягьдик акатзава. ГьакӀни Москва чӀехи мана-метлеб авай транспортдин тӀвал я. Шегьердин игьтияжриз къуллугъ ийизва — 5 аэропортди, 9 ракьун рекьин вокзалди, 3 вацӀун портди (Атлантикни Кеферпатан МуркӀарин океанрин бассейнрик акатзавай гьуьлерихъ галаз вацӀун алакъаяр ава). 1935-лагьай йисалай инихъ Москвада метрополитенди кӀвалахзава.

Алай мукь

Москвади Урусатдин Европадин паюнин юкьван пата, Окани Волгъа вацӀарин арада, Смоленск-Москвадин кьакьанчил (рагъакӀидай пата), Москва вацӀунни Окадин кьулувал (рагъэкъечӀдай пата) ва Мещерадин агъачил (кьиблединни рагъэкъечӀдай пата) сад-садахъ агакьнавай чкада мукь кьунвайди я. 2012-лагьай йисуз шегьердин сергьятар дегиш хьайидайлай кьулухъ шегьердин чилин кьадар 2550 км² я. Абурун пуд паюникай са пай (870 км²) тупӀалдин автомагистралдин къене ава (МТАР), амай 1691,5 км² — адан къеце пата.

Гьуьлуьн дережадилай виниз тир юкьван гьалдин кьакьанвал 156 м я. Виридалайни кьакьан тир мукь — 255 м, ам Теплостанская кьакьанчилел алайди я, виридалайни аскӀан тир мукь — Беседрин муьгъерин патав, Москва вацӀ шегьердай экъечӀзавай мукьа (гьуьлуьн дережадилай виниз и мукьан кьакьанвал — 114,2 м я). Пара зурар авай чилер квачиз, МТАР-дин къене Москва кефердин патай кьибле патаз 38 километрдал яргъи хьанва, МТАР-дин къеце пата — 51,7 километрдал, рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патаз 39,7 км.

Шегьерди Москва вацӀун кьве къерехда мукь кьунвайди я, адан юкьван тир авахьуна. И вацӀалай гъейри, шегьердин чиляй тӀуз са шумуд цӀуд вацӀ авахьзава (Москвадин агъавацӀар), абурукай ири тир ибур я: Сходня, Химка, Пресня, Неглинная, Яуза ва Нищенка (чапла патан агъавацӀар), а также Сетун, Котловка ва Городня (эрчӀи патан агъавацӀар). Пара бицӀи вацӀар (Неглинная, Пресня ва мсб.) шегьердин къене коллекторра аваз авахьзава. Москвада пара маса ятаргнарни ава: 400-далай виниз гьурни са шумуд вир.

Москва пудлагьай сятинин чӀулуна авайди я (UTC+3). Москвада ишлемишзавай чӀав халкьарин арада авай стандартралди москвадин чӀав хьиз къалурзавайди я (MSK). 2014-лагьай йисан 26-лагьай баскӀумдалай гатӀумна гьакӀни Москвадин юкьварра юкьван гьалдин астрономиядин нисини 12:30-диз жедайди я.

Климат

Асул макъала: Москвадин климат

Москвадин климат — юкьван гьалдин континентал я, сезондалай-сезондиз лап дегиш жедай. Кьуьд (0 °C-далай агъуз юкьван гьалдин югъни-йифен температура авай девир) юкьван гьисабдалди цӀехуьл вацран кьведлагьай цӀуд-йикъалай (10-лагьай цӀехуьл) ибне вацран кьведлагьай цӀуд-йикъал кьван (20-лагьай ибне) жедайди я. Йикъан температура гургутӀдалай виниз тир къалунив 5-лагьай ибнедиз хкведайди я. Календардин хъуьтӀуьн девирдин къене кӀеви къай авай (−20 °C-дал кьван, кьериз −25..−30 °C-дал кьван авай йифен температура) яргъал чӀугун тавур (3-5 югъ) девирар малум жезвайди я. АкӀ ятӀани фундукӀ вацрааз ва гьер вацран сифтедиз мукьвал-мукьвал чимивал жедайди я, температура −5..−10 °C-далай 0 °C-дал кьван яни адалай виниз агакьдайди я, бязи чӀавуз +5..+10 °C-ни жедайди я.

ВДНХ метеостанциядин малуматралди (1981—2010-лагьай йисаррин арада), йисан виридалайни мекьи варз эхен (адан юкьван гьалдин температура −6,7 °C) я. ЭлячӀунин сезонар лап куьруьбур я. Бязи чӀавуз нава вацран сифте паюниз саки гатун температураяр къейдзава, гьа са чӀавуз тӀул вацран эхирдиз — кьамуг вацран сифте паюниз мекьер ахлукьзава.

Гад (+20 °C-далай виниз йикъан температура авай ва +15 °C-далай виниз юкьван гьалдин югъни-йифен температура авай девир) тӀул вацран пудлагьай цӀуд-йикъалай (23-лагьай тӀул) пахун вацран эхирдалди (29-лагьай пахун) жедайди я. Мукьвал-мукьвал йикъан температура +30 °C-далай виниз жедайди я (гатун сезондин къене юкьван гьисабдалди 6-8 юкъуз жедайди я, 2010-лагьай йисуз — 1,5 вацран къене. Эхиримжи 30 йисан къене температура +35 °C-дал кьван 18 сеферда агакьна, абурукай 16 — 2010-лагьай йисуз). Виридалайни чими варз чиле я, 1981-2010-лагьай йисаррин арада адан юкьван гьисабдин температура +19,2 °C тир).

1981-2010-лагьай йисаррин арада авур килигунралди юкьван гьисабдин йисан температура +5,8 °C я. Вири метеокилигунин тарихдин къене 2015-лагьай йис виридалайни чимиди хьана — юкьван гьисабдин йисан температура +7,5 °C, юкьван гьисабдин югъни-йифен максимум +11,2 °C тир. Адалай вилик виридалайни чимиди 2008-лагьай йис тир — а чӀавуз юкьван гьисабдин температура +7,3 °C тир. Алай чӀавалди виридалайни чимиди яз 1888-лагьай гьисабзавайди я (+1,7 °C). 1961-1990-лагьай йисаррин арада тухванвай килигунралди, юкьван гьалдин йисан температура +5,0 °C тир. Юкьван гьисабдин гарун йигинвал 2,3 м/с. Юкьван гьисабдин гьавадин ламувал — 77 %, фундукӀ вацраз 85%-дал кьван агакьзавайди я, тӀул вацра 64%-див агъуз хъижезвайди я.

130 йисан килигунин девирдин къене гьавадин виридалайни кьакьан температура 2010-лагьай йисан 29-лагьай чиледиз къейд авуна, гьава лап чими къайдада гьатайла: ВВЦ-дин метеостанциядал — +38,2 °C, «Балчуг» метеостанциядал шегьердин юкьварра ва Домодедово аэропортда — +39,0 °C тир. Виридалайни аскӀан температура 1940-лагьай йисан 17-лагьай гьердиз къейд авуна: −42,2 °C (ТСХА метеостанция), Москвадин агалтдай метеостанциядал — ВВЦ — абсолют минумум −38,1 °C тир (1956-лагьай йисан гьер).

Йисан къене Москвадани адак ккӀанвай чилера 600—800 мм атмосферадин къвалар къвазавайди, абурукай чӀехи пай гатун периоддал гьалтзавайди я. Къаваларин дережа лап чӀехи диапозондин къене дегиш жезвайди я: абурун чӀехи кьадар (месэла, 2008-лагьай йисан чиледиз — 180 мм къвана) ва я тӀимил кьадар (месэла, 2010-лагьай йисан чиледиз — анжах 13 мм къвана) мумкин я. Экуьнин йикъан яргъивал 7 сят 00 декьикьадалай (21-лагьай фундукӀдиз) 17 сят 34 декьикьадал кьван юзазвайди я. Горизонтдин дережадилай виниз ракъинин максимум тир кьакьанвал 11°-далай (21-лагьай фундукӀдиз) 58°-дал кьван (21-лагьай кьамугдиз) юзазавайди я.

Ракъини цӀапрап гунин юкьван гьисабдин кьадар — 1731 сят я (2001—2010-лагьай йисаррин арада юкьван гьисабдалди 1900-далай виниз сят тир).

Москвада чилин циферни марфадин тӀурфанар пара жедай вакъиа я. Са вахтара Москвада адет тушир тӀебиатдин вакъиаяр жедайди я, месэла, ихьтинбур: тӀурфанар, кӀеви юргъар, гужлу алчудардай гарар. 1998-лагьай йисан кьамуг вацран 20-лагьай йикъалай 21-лагьай юкъуз элячӀзавай йифиз Москвадал адан вири тархдин къене виридалайни гужлу тӀурфан атан аватна.

Асул макъала: Москвадин административ паюн

Москвадик 12 округар, 125 районар ва 21 хуьрер акатзава.

 

2013-й йисан юкьвара шегьердин виче 11.979.529 кас яшамиш жезвай, чӀехи Москвада (яни къваларив галай гъвечӀи шегьеррихъ галаз) — 15,5 миллион кас.

2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, Москвадин агьалийрикай: урусар — 9 930 410 (91,65 %), украинар — 154 104 (1,42 %), татарар — 149 043 (1,38 %), армянар — 106 466 (0,98 %), азербайжанар — 57 123 (0,53 %), чувудар — 53 142 (0,49 %), белорусар — 39 225 (0,36 %), гуржияр — 38 934 (0,36 %), лезгияр — 5719 (0,055 %), тӀвар авачир миллетар — 668 409 (5,81 %).

Москва — уьлкведин виридалайни чӀехи улакьдин тӀвал я. Шегьер ракьун рекьеринни федерал автомагистралрин «чилин» лап юкьвани юкьва ава. 2013-лагьай йисуз пассажирар тухунин къимет эцигунин кьадар 11,5 млрд кас тир. Шегьердин къене пара жемятдин улакьдин жуьрер вилик фенвайбур я, 1935-лагьай йисалай инихъ метрополитенди кӀвалахзава; жемятдин улакьди вири пассажирар тухудай кьадардикай 76 % ийизва.

Аэропортар

 

Асул макъала: Москвадин авиациядин тӀвал

Москвадин территорияда халкьарин арада авай Внуково ва Остафьево аэропортри мукь кьунвайди я. ГьакӀни шегьердин агьалийри ва мугьманри Москва вилаятдин территорияда мукь кьунвай Домодедово, Чкаловский, Шереметьево халкьарин арада авай аэропортрин къуллугъар ишлемишзавайди я.

Аэропортив автоулакьдалалди агакьиз жедайди я, гьакӀни экспрессрикай менфят къачуна, абур ракьун рекьин вокзалрай экъечӀзавайди я: Киевскийдай — Внуково аэропортунал кьван, Белорусскийдай — Шереметьево аэропортунал кьван ва Павелецкийдай — Домодедово аэропортунал кьван.

Шегьерда аэровокзалди кӀвалахзавай тир, амма с XXI-лагьай виш йис эгечӀдайлай кьулухъ ада, гьакъикъатда яз, вичин асул везифа квадарна: адан дараматар алишверишдин мукьар патал арендадиз вугана. 2009-лагьай йисан гьалдиз килигна, аэровокзалдин дараматда анжах ракьун рекьин ва авиациядин билетар маса гузвай кассайри кӀвалахзавайди я.

Велосипедрин улакь

Статистикадив кьурвал, Москвада 3,5 миллиондилай пара велосипедист ава. ГьакӀ ятӀани садлагьай велосипедрин рехъ кьилин шегьерда анжах 2011-лагьай йисуз арадал атана. 2013-лагьай йисуз велотрассайрин яргъивал 100 километрдал кьван агакьна, пара километрар авай маршрутар кваз, мисал патал, Барклаян тӀварунихъ галай куьчедилай гатӀумна «Фили» паркдай тӀуз «Крылатское» метродин станциядал кьван (8 км); «Музеон» паркдилай «Парк Победы» комплексдал кьван (16 км). Гатун чӀавуз велосипедар кирида вугудай станцийри кӀвалахзава, абурун кӀвалах «Банк Москвыди» туькӀуьрзава. ГьакӀни пара кьилдин кирида вугудай къуллугърини кӀвалахзава.

Москва — дуьньядин ири илимдин юкьварий сад я. Ина пара илимдинни ахтармишдай институтар ава, абуру кӀвалахзавай хилер ибур я: хвехинин энергетика, микроэлектроника, космонавтика ва мсб.

Садлагьай илимдин ахтармишунар Москвада 1755-лагьай йисалай гатӀумна тухуз эгечӀна. XIX-лагьай виш йисуз университдив Урусатдин тарих, медицина, физика, урус чӀал ва маса илимар чирдай илимдин кӀапӀалар арадал акъатиз эгечӀна.

1828-лагьай йисуз Петербургда Румянцев музей туькӀуьрнай — ктабрин, монетрин, гъиливкхьинрин, маса этнографиядинни тарихдинн материалрин ири кӀватӀал тирди, амма 1861-лагьай йисуз ам Москвадиз акъудна. 1924-лагьай йисуз адакай В. И. Ленинан тӀварунихъ галай Гьукуматдин библиотека (1992-лагьа йисалай гатӀумна — Урусатдин гьукуматдин библиотека) туькӀуьрна.

XX-лагьай виш йисуз Москвада кьилдин хилерин илимрин идарайрин чил туькӀуьриз эгечӀна. Москва ВиригалкӀдин минерал хам-малдин институт (1904), Жуковский тӀварунихъ галай Юкьван аэрогидродинамикадин институт (ЮАГИ) (1918), Карпован тӀварунихъ галай физикадинни химиядин институт (1918), Л. Я. Карпован тӀварунихъ галай химиядин институт (1921), Москвадин алакъадинни информатикадин техникадин университет (1921), Курчатован тӀварунихъ галай атомдин энергиядин институт (1943), Теориядинни экспериментдин физикадин институт (1945) ва мсб арадал акъатна.

Шурайрин чӀавуз Москвада академиядин чил кӀватӀ жез гатӀумна. ТуькӀуьрнавай ва Москвадиз акъуднавай академиядин идараяр ибур я: Ленинан тӀварунихъ галай ВиригалкӀдин хуьруьн майишатдин академия (1929), ССРГ-дин илимрин академия — ССРГ-дин ИА-дин Президиум (Ленинграддай иниз 1934-лагьай йисуз акъудна), ССРГ-дин Медицинадин илимрин академия (1944), УШФСР-дин Педагогикадин илимрин академия (1943).

Кьакьан дережадин маариф

Асул макъала: Москвадин кьакьан дережадин кӀелдай идараяр

 

 

Москва Урусатдин чӀехи метлеб авай маарифдин юкьваррикай сад я. Уьлкведин садлагьай кьакьан дережадин маарифдин идара — Славянни-грекни-латин академия — туькӀуьрунилай гатӀумна шегьерда лап пара чирвилер гудай объектар кӀватӀ хьана. Шувалованни Ломоносован инициативадиз килигна, 1755-лагьай йисуз Урусатдин виридалайни цӀуруни тӀвар-ван авай тир Москвадин университетдин бине кутуна.

2009-лагьай йисан малуматралди Москвада 264 кьакьан дережадин маарифдин идара ава, абурукай 109 гьукуматдинди тахьайтӀа муниципалдинди ва 155 гьукуматдин туширди я. Студентрин кьадар 1281,1 агъзур кас тир. 11 москвадин кьакьан дережадин маарифдин идарадив Миллетдин ахтармишдай университетдин статус гвайди я.

Москвада 400 кьван библиотека ава, абурун арада Урусатдин виридалайни цӀуру жемятдин библиотека (Москвадин гьукуматдин университетдин Илимдин библиотека) ва уьлкведин виридалайни ири ктабар хуьдай мукь (Урусатдин гьукуматдин (Ленинан) библиотека) ава.

Юкьван дережадин маариф

Асул макъала: Москвадин мектебрин сиягь

2010-лагьай йисан малуматралди, Москвада 1727 виридан чирвал гудай мектеб ава (1588 гьукуматдинди ва 139 кьилдинди). Шегьерда 168 кьетӀен чирвал гудай маарифдин идара ава (154 гьукуматдинди ва 14 кьилдинди). ГьакӀни шегьерда 2314 мектебда кӀелдай вахтунилай вилик квай яшдин идара ава.