Yr Iseldiroedd

Amsterdam yw'r brifddinas a'r Iseldireg yw prif iaith y wlad a'i hiaith swyddogol.

Yr Iseldiroedd

Nederland
Arwyddair	Ik zal handhaven
Math	gwlad Brenhiniaeth yr Iseldiroedd, gwlad
LL-Q143 (epo)-Robin van der Vliet-Nederlando.wav, Lb-Holland.ogg
Prifddinas	Amsterdam
Poblogaeth	17,590,672
Sefydlwyd	19 Ionawr 1795
Anthem	Wilhelmus van Nassouwe
Pennaeth llywodraeth	Mark Rutte
Cylchfa amser	UTC+01:00, UTC+2
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Iseldireg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Brenhiniaeth yr Iseldiroedd, yr Undeb Ewropeaidd
Arwynebedd	41,543 km²
Gerllaw	Môr y Gogledd, IJsselmeer, Markermeer, Y Môr Wadden, Môr y Caribî
Yn ffinio gyda	yr Almaen, Gwlad Belg
Cyfesurynnau	52.32°N 5.55°E
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Llywodraeth yr Iseldiroedd
Corff deddfwriaethol	Senedd y Staten-Generaal
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Teyrn yr Iseldiroedd
Pennaeth y wladwriaeth	Willem-Alexander, brenin yr Iseldiroedd
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Prif Weinidog yr Iseldiroedd
Pennaeth y Llywodraeth	Mark Rutte
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$1,011,799 million, $991,115 million
Arian	Ewro
Canran y diwaith	3.8 canran
Cyfartaledd plant	1.68
Mynegai Datblygiad Dynol	0.931
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Hi yw'r fwyaf o bedair gwlad gyfansoddol Brenhiniaeth yr Iseldiroedd. Yn Ewrop, mae'r Iseldiroedd yn cynnwys deuddeg talaith, sy'n cyffinio â'r Almaen i'r dwyrain, Gwlad Belg i'r de a Môr y Gogledd i'r gogledd-orllewin. Yn y Caribî, mae'n cynnwys tair tiriogaeth dramor: ynysoedd Bonaire, Sint Eustatius a Saba. Iseldireg yw iaith swyddogol y wlad, gyda Ffriseg y Gorllewin yn iaith swyddogol eilaidd yn nhalaith Ffrisia, a Saesneg a Papiamento fel ieithoedd swyddogol eilaidd yn Ynysoedd Iseldiraidd y Caribî. Mae yr Iseldireg, yr Isel Almaeneg a'r Limbwrgeg yn ieithoedd rhanbarthol cydnabyddedig (a siaredir yn y dwyrain a'r de-ddwyrain yn y drefn honno), tra bod iaith arwyddion yr Iseldiroedd, y Romani Sinte a'r Iddeweg yn ieithoedd nad ydynt yn diriogaethol.

Y pedair dinas fwyaf yn yr Iseldiroedd yw Amsterdam, Rotterdam, Yr Hâg, ac Utrecht. Amsterdam yw dinas a phrifddinas enwol fwyaf poblog y wlad, tra bod y Taleithiau Cyffredinol, y Cabinetd a'r Goruchaf Lys yn Yr Hâg. Porthladd Rotterdam yw'r porthladd prysuraf yn Ewrop, a'r prysuraf mewn unrhyw wlad y tu allan i Ddwyrain Asia a De-ddwyrain Asia, y tu ôl i Tsieina a Singapôr yn unig. Maes Awyr Amsterdam Schiphol yw'r maes awyr prysuraf yn yr Iseldiroedd, a'r trydydd prysuraf yn Ewrop. Mae'r wlad yn aelod sefydlol o'r Undeb Ewropeaidd, Ardal yr Ewro, G10, NATO, OECD, a WTO, yn ogystal â rhan o Ardal Schengen ac Undeb tairochrog Benelwcs. Mae'n gartref i sawl sefydliad rhynglywodraethol a llysoedd rhyngwladol, gyda nifer ohonynt wedi'u canoli yn Yr Hâg, a elwir weithiau'n 'brifddinas gyfreithiol y byd'.

Yn llythrennol, mae'r Iseldiroedd yn golygu "gwledydd is" gan gyfeirio at ei drychiad isel a'i thopograffi gwastad, gyda dim ond tua 50% o'i thir yn uwch nag 1 m (3.3 tr) uwch lefel y môr, a bron i 26% yn disgyn yn is na lefel y môr. Mae'r rhan fwyaf o'r ardaloedd o dan lefel y môr, a elwir yn polderau, yn ganlyniad i adfer tir a ddechreuodd yn y 14g. Gyda phoblogaeth o 17.5 miliwn o bobl, pob un yn byw o fewn cyfanswm arwynebedd o tua 41,800 km, yr Iseldiroedd yw'r 16eg wlad fwyaf poblog yn y byd a'r ail wlad fwyaf dwys ei phoblogaeth yn yr Undeb Ewropeaidd, gyda dwysedd 523vperson y cilometr.

Serch hynny, hwn yw allforiwr bwyd a chynhyrchion amaethyddol ail-fwyaf y byd yn ôl ei werth, oherwydd ei bridd ffrwythlon, ei hinsawdd fwyn a'i hamaethyddiaeth ddwys.

Mae'r Iseldiroedd wedi bod yn frenhiniaeth gyfansoddiadol seneddol gyda strwythur unedol er 1848. Bu iddi gyfreithloni erthyliad, puteindra ac ewthanasia dynol, ynghyd â chynnal polisi cyffuriau rhyddfrydol ers cryn amser. Diddymodd yr Iseldiroedd y gosb eithaf mewn Cyfraith Sifil ym 1870, er na chafodd ei dileu yn llwyr nes i gyfansoddiad newydd gael ei gymeradwyo ym 1983. Caniataodd yr Iseldiroedd bleidlais i fenywod ym 1919, cyn dod y wlad gyntaf y byd i gyfreithloni priodas o'r un rhyw yn 2001. Roedd ganddi'r 11fed economi mwyaf yn y byd yn y 2020au. Mae'r Iseldiroedd ymhlith yr uchaf mewn mynegeion rhyngwladol o ryddid y wasg, rhyddid economaidd, datblygiad dynol ac ansawdd bywyd, yn ogystal ag hapusrwydd. Yn 2020, roedd yn wythfed ar y mynegai datblygiad dynol ac yn bumed ar Fynegai Hapusrwydd y Byd 2021.

Celtiaid, Germaniaid a Rhufeiniaid (800 CC - 410 OC)

 

O 800 CC ymlaen, sef yr yr Oes Haearn, daeth y Celtiaid a'u diwylliant Hallstat yn ddylanwad cryf iawn; bu iddynt ddisodli'r diwylliant Hilversum. Daeth mwyn haearn â rhywfaint o ffyniant ac roedd ar gael ledled y wlad, gan gynnwys 'haearn cors'. Teithiodd y gofaint o anheddiad i anheddiad gydag efydd a haearn, gan greu offer yn ôl y galw. Cafwyd hyd i Fedd brenhinol Oss (a flodeuodd tua 700 CC) mewn crug, y mwyaf o'i fath yng ngorllewin Ewrop ac yn cynnwys cleddyf haearn gyda mewnosodiad o aur a chwrel.

Dirywiodd yr hinsawdd yn Llychlyn tua 850 CC a dirywiodd ymhellach tua 650 CC gan efallai sbarduno ymfudiad Germaniaid o'r Gogledd. Erbyn i'r ymfudiad hwn gael ei gwblhau, tua 250 CC, roedd ychydig o grwpiau diwylliannol ac ieithyddol eraill wedi dod i'r amlwg. Roedd Ingaevones Germanaidd Môr y Gogledd yn byw yn rhan ogleddol y Gwledydd Isel.Yn ddiweddarach byddent yn datblygu i fod yn Ffrisiaid ac yn Sacsoniaid cynnar. Roedd ail grwp, sef y Germaniaid Rhein-Weser (neu'r Istvaeones), i'w canfod ar hyd canol y Rhein a'r Weser ac yn byw yn y Gwledydd Isel i'r de o'r afonydd mawr. Roedd y grŵp hwn yn cynnwys llwythau a fyddai yn y pen draw yn datblygu i fod yn y Saliaid (neu Ffrancod Saliaidd). Hefyd roedd y diwylliant Celtaidd La Tène (tua 450 CC hyd at y goncwest Rufeinig) wedi ehangu dros ystod eang o'r wlad, gan gynnwys ardal ddeheuol y Gwledydd Isel. Mae rhai ysgolheigion wedi dyfalu bod hyd yn oed traean hunaniaeth ac iaith ethnig, nad oedd yn Germanaidd nac yn Geltaidd, wedi goroesi yn yr Iseldiroedd tan y cyfnod Rhufeinig, diwylliant Nordwestblock yr ac a amsugnwyd yn y pen draw gan y Celtiaid i'r de a y bobloedd Germanaidd o'r dwyrain.

 

Yr awdur cyntaf i ddisgrifio arfordir Holand a Fflandrys oedd y daearyddwr Groegaidd Pytheas, a nododd tua 325 CC: "yn y rhanbarthau hyn, bu farw mwy o bobl yn y frwydr yn erbyn dŵr nag yn y frwydr yn erbyn dynion." Yn ystod y Rhyfeloedd y Galiaid, gorchfygwyd yr ardal i'r de a'r gorllewin o'r Rhein gan luoedd Rhufeinig o dan Iŵl Cesar, rhwng 57 CC a 53 CC. Disgrifia Cesar ddau brif lwyth Celtaidd a oedd yn byw yn ne'r Iseldiroedd: y Menapii a'r Eburones. O ganlyniad, daeth y Rhein yn ffin ogleddol sefydlog i Rufain tua 12 OC ymlaen. Byddai trefi nodedig yn codi ar hyd y Limes Germanicus: Nijmegen a Voorburg. Yn rhan gyntaf Gallia Belgica, daeth yr ardal i'r de o'r Limes yn rhan o dalaith Rufeinig Germania Inferior. Arhosodd yr ardal i'r gogledd o'r Rhein, lle'r oedd y Ffrisiaid yn byw, y tu allan i lywodraeth Rufeinig (ond nid ei phresenoldeb a'i rheolaeth), tra bod llwythau ffin Germanaidd y Batafiaid a Cananefates yn gwasanaethu yn y marchfilwyr Rhufeinig. Cododd y Batafiaid yn erbyn y Rhufeiniaid yng ngwrthryfel y Batafiaid yn 69 OC ond fe'u trechwyd yn y diwedd. Yn ddiweddarach, unodd y Batafiaid â llwythau eraill i gydffederasiwn y Saliaid, y daeth eu hunaniaeth i'r amlwg yn hanner cyntaf y drydedd ganrif. Mae Saliaid yn ymddangos mewn testunau Rhufeinig fel cynghreiriaid a gelynion. Fe'u gorfodwyd gan gydffederasiwn y Sacsoniaid o'r dwyrain i symud dros afon Rhein i diriogaeth Rufeinig yn y 14g.

Oesoedd Canol Cynnar (411–1000)

 

Ar ôl i'r Ymerodraeth Rufeinig yn yr ardal gwympo, ehangodd y Ffranciaid eu tiriogaethau mewn nifer o deyrnasoedd. Erbyn y 490au, roedd Clovis I wedi goresgyn ac unwyd yr holl diriogaethau hyn yn ne'r Iseldiroedd mewn un deyrnas y Ffranciaid, ac oddi aeth tua Gâl.

 

I'r gogledd o'r Ffranciaid, roedd yr hinsawdd wedi gwella, ac yn ystod y cyfnod mudo'r Sacsoniaid, daeth yr Angles, y Jiwtiaid a'r Ffrisiaid yma i setlo, ar yr arfordir. Hwyliodd rhai i Loegr i geisio gorchfygu'r Brythoniaid brodorol yno, lle daethant i gael eu adnabod fel Eingl-Sacsoniaid, ond galwyd y rhai a arhosodd yn Ffrisiaid a'u hiaith yn y Ffriseg, a enwyd ar ôl y tir lle trigai'r Ffrisiaid. Siaradwyd y Ffriseg ar hyd arfordir deheuol cyfan Môr y Gogledd, a hi yw'r iaith sydd â'r cysylltiad agosaf â'r Saesneg o hyd ymhlith ieithoedd byw cyfandir Ewrop. Erbyn y 7gf daeth Teyrnas Ffrisia (650–734) o dan y Brenin Aldegisel a'r Brenin Redbad i'r amlwg gyda Traiectum (Utrecht) fel ei phrif ganolfan, tra bod Dorestad yn lle masnachu llewyrchus. Rhwng 600 a thua 719 roedd llawer o ymladd rhwng y Ffrisiaid a'r Ffranciaid. Yn 734, ym Mrwydr y Boarn, trechwyd y Ffrisiaid ar ôl cyfres o ryfeloedd.

Ymerodraeth wladychol yr Iseldiroedd

Dechreuodd ymerodraeth wladychol yr Iseldiroedd gyda sefydlu Cwmni Iseldiraidd India'r Dwyrain yn 1602, gan sefydlu presenoldeb cryf yn ynysfor Indonesia (India Iseldiraidd y Dwyrain). Roedd y trefedigaethau Iseldiraidd hefyd yn cynnwys Curaçao yn y Caribî, De Affrig, Mauritius, Seland Newydd a Tasmania. O 1641 hyd at 1853, roedd gan yr Iseldiroedd fonopoli ar fasnach gyda Japan.

Rhyfeloedd byd a'r cyfnod modern

 

Llwyddodd yr Iseldiroedd i aros yn niwtral yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, yn rhannol oherwydd bod mewnforio nwyddau trwy'r Iseldiroedd yn hanfodol i oroesiad yr Almaen tan y gwarchae gan Lynges Prydain ym 1916. Newidiodd hynny yn yr Ail Ryfel Byd, pan oresgynnodd yr Almaen Natsïaidd yr Iseldiroedd ar 10 Mai 1940. Gorfodwyd y Rotterdam Blitz, sef prif adain byddin yr Iseldiroedd i ildio bedwar diwrnod yn ddiweddarach. Yn ystod cyfnod y meddiannu, credir bod dros 100,000 o Iddewon wedi eu cludo oddi yno i wersylloedd difodi Natsïaidd  ; dim ond ychydig ohonynt a oroesodd.

Ymunodd dros 20,000 o ffasgwyr o’r Iseldiroedd â’r Waffen SS, i ymladd ar y Ffrynt Ddwyreiniol. Ar 8 Rhagfyr 1941, cyhoeddodd llywodraeth alltud yr Iseldiroedd yn Llundain ryfel yn erbyn Japan. Ym 1944-45, rhyddhaodd Byddin Gyntaf Canada, a oedd yn cynnwys milwyr Canada, Prydain a Gwlad Pwyl, lawer o'r Iseldiroedd o grafanc yr Almaen. Yn fuan ar ôl Diwrnod VE, ymladdodd yr Iseldiroedd ryfel drefedigaethol yn erbyn Gweriniaeth newydd Indonesia.

 

Ym 1954, diwygiwyd y Siarter Teyrnas yr Iseldiroedd strwythur gwleidyddol yr Iseldiroedd, a oedd yn ganlyniad i bwysau rhyngwladol i ddadwladychu (decolonisation). Daeth trefedigaethau Iseldiraidd Swrinam a Curaçao a Dibyniaethau yn wledydd yn y Deyrnas, ar sail cydraddoldeb. Roedd Indonesia wedi datgan ei hannibyniaeth ym mis Awst 1945 (a gydnabuwyd ym 1949), ac felly nid oedd erioed yn rhan o'r Deyrnas ddiwygiedig. Dilynodd Swrinam ym 1975. Ar ôl y rhyfel, gadawodd yr Iseldiroedd oes o niwtraliaeth ar ôl ac aeth ati i greu cysylltiadau agosach â rhai gwladwriaethau cyfagos. Roedd yr Iseldiroedd yn un o aelodau sefydlol y Fenelwcs, NATO, Euratom a'r Gymuned Glo a Dur Ewropeaidd, a fyddai'n esblygu i'r EEC (y Farchnad Gyffredin ) ac yn ddiweddarach yr Undeb Ewropeaidd .

Gadawodd tua 500,000 o bobl yr Iseldiroedd ar ôl y rhyfel. Roedd y 1960au a'r 1970au yn gyfnod o newid cymdeithasol a diwylliannol mawr. Gwrthododd ieuenctid, a myfyrwyr yn benodol, bethau traddodiadol a gwthio am newid mewn materion fel hawliau menywod, rhywioldeb, diarfogi a materion amgylcheddol. Yn 2002 cyflwynwyd yr ewro fel arian. Cynhaliwyd refferenda ar bob ynys i bennu eu statws yn y dyfodol. O ganlyniad, roedd ynysoedd Bonaire, Sint Eustatius a Saba (ynysoedd BES) i gael cysylltiadau agosach â'r Iseldiroedd. Arweiniodd hyn at ymgorffori'r tair ynys hyn yng ngwlad yr Iseldiroedd fel tiriogaethau tramor ar ôl diddymu ‘India Iseldiraidd y Gorllewin’ (h.y. ynysoedd y Caribî). Gelwir y tiriogaethau tramor gyda'i gilydd yn Ynysoedd Iseldiraidd y Caribî.

Rhennir yr Iseldiroedd yn ddeuddeg o daleithiau fel a ganlyn (gyda'i prifddinasoedd):

Baner	Talaith	Poblogaeth	Dwysedd pobl./km²	Prifddinas
	Groningen	575.234	246	Groningen
	Ffrisia	642.998	192	Leeuwarden
	Drenthe	483.173	183	Assen
	Overijssel	1.109.250	333	Zwolle
	Flevoland	365.301	257	Lelystad
	Gelderland	1.970.865	396	Arnhem
	Utrecht	1.171.356	845	Utrecht
	Gogledd Holand	2.595.294	972	Haarlem
	De Holand	3.452.323	1225	Yr Hâg
	Zeeland	380.186	212	Middelburg
	Noord-Brabant	2.415.945	491	's-Hertogenbosch
	Limbwrg	1.135.962	528	Maastricht

Rhennir pob talaith y gymunedau neu gemeenten; mae 380 ohonynt i gyd.

Nodweddion pwysicaf daearyddiaeth yr Iseldiroedd yw fod y tir yn isel a dwysder y boblogaeth yn uchel. Mae tua 40% o'r wlad, yn cynnwys rhan helaeth o ardaloedd poblog y gorllewin, yn is na lefel y môr. Ffurfir de-orllewin y wlad gan ddelta anferth sydd wedi ei greu gan dair afon fawr, Afon Rhein, Afon Waal ac Afon Schelde. Yn fuan wedi croesi'r ffîn rhwng yr Almaen a'r Iseldiroedd, mae Afon Rhein yn ymrannu yn dair cangen fawr. Llifa dwy o'r rhain, Afon Waal a'r Nederrijn, tua'r gorllewin, tra mae'r drydedd, Afon IJssel yn llifo tua'r gogledd i ymuno a'r IJsselmeer.

Y man uchaf yn yr Iseldiroedd yw bryn y Vaalserberg, sydd 322.7 medr uwch lefel y môr. Y pwynt isaf yw man yng nghymuned Nieuwerkerk aan den IJssel yn nhalaith De Holand sydd 6.76 medr islaw lefel y môr.

 

Gyda poblogaeth o 16,491,461 ac arwynebedd y wlad yn 41,526 km², mae dwysedd poblogaeth yr Iseldiroedd yn uchel. Saif yn 23ain ymysg gwledydd y byd o ran dwysedd poblogaeth, a dim ond Bangladesh a De Corea sy'n wledydd mwy ac a dwysder poblogaeth uwch.

Un o nodweddion poblogaeth yr Iseldiroedd yw mai hwy, ar gyfartaledd, yw'r bobl dalaf yn y byd, gyda chyfartaledd uchder o 1.83 m (6 troedfedd) i ddynion a 1.70 m (5 troedfedd 7 modfedd) i ferched.

Mae'r gyfradd genedigaethau yn 1.75 plentyn i bob merch. Cymharol araf yw tŵf y boblogaeth, gyda 10.9 genedigaeth y fil o boblogaeth a 8.68 marwolaeth y fil o boblogaeth. Fel yn y rhan fwyaf o wledydd Ewrop, mae'r boblogaeth yn heneiddio; ond i raddau llai na'r rhan fwyaf o wledydd eraill Ewrop.

Ceir cryn dipyn o fewnfudo i'r Iseldiroedd, a hefyd gryn dipyn o allfudo. O'r trigolion heb fod yn Iseldirwyr ethnig, y grwpiau mwyaf yw Indonesiaid (2.4%), Almaenwyr (2.4%), Twrciaid (2.2%) a Swrinamiaid (2.0%).

Dinasoedd

 

 

Dinasoedd mwyaf poblog yr Iseldiroedd yw:

1 Amsterdam (Gogledd Holand) 744,740
2 Rotterdam (De Holand) 581,615
3 Yr Hâg ('s-Gravenhage) (De Holand) 474,245
4 Utrecht (Utrecht) 290,529
5 Eindhoven (Noord Brabant) 209,601
6 Tilburg (Noord Brabant) 200,975
7 Almere (Flevoland) 181,990
8 Groningen (Groningen) 180,824
9 Breda (Noord Brabant) 170,451
10 Nijmegen (Gelderland) 160,732
11 Apeldoorn (Gelderland) 155,328
12 Enschede (Overijssel) 154,311
13 Haarlem (Gogledd Holand) 147,179
14 Arnhem (Gelderland) 142,638
15 Zaanstad (Gogledd Holand) 141,829
16 Amersfoort (Utrecht) 139,914 inh.
17 Haarlemmermeer (Gogledd Holand) 139,396
18 's-Hertogenbosch (Noord Brabant) 135,787
19 Zoetermeer (De Holand) 118,534
20 Dordrecht (De Holand) 118,443

Mae nifer o'r dinasoedd yng ngorllewin a gogledd canolbarth y wlad yn ffurfio cytref fawr a elwir y Randstad ('Dinas yr Ymyl' yr yr Iseldireg). Mae'n cynnwys pedair dinas fwya'r Iseldiroedd, Amsterdam, Rotterdam, Yr Hâg ac Utrecht a'r ardaloedd a'r mân drefi o'u cwmpas, fel Almere, Delft, Dordrecht, Gouda, Haarlem, Hilversum, Leiden a Zoetermeer. Mae dinasoedd y Randstad yn llunio hanner gylch neu gilgant, ac mae'r enw yn tarddu o'r siap hwnnw.

Crefydd

• Eglwys Gatholig 31%
• Eglwys Ddiwygiedig yr Iseldiroedd 13%
• Calfiniaid 7%
• Islam 5.5%
• Arall 2.5%
• Dim 41%

 

Daeth yr Iseldiroedd yn enwog trwy'r byd am ei harlunwyr. Yn y 17g, yng nghyfnod Gweriniaeth yr Iseldiroedd, roedd arlunwyr megis Rembrandt van Rijn, Johannes Vermeer, Jan Steen, Jacob van Ruysdael ac eraill. Dilynwyd hwy yn y 19eg a'r 20g gan Vincent van Gogh a Piet Mondriaan.

Ymhlith athronwyr enwog yr Iseldiroedd mae Erasmus o Rotterdam a Spinoza, ac yn yr Iseldiroedd y gwnaeth René Descartes ei waith pwysicaf. Mae gwyddonwyr o'r Iseldiroedd yn cynnwys Christiaan Huygens (1629-1695), darganfyddwr Titan, un o leuadau Sadwrn, a dyfeisiwr y cloc pendil, ac Antonie van Leeuwenhoek, y cyntaf i ddisgrifio organebau un gell gyda meicroscop.

Ymhlith awduron pwysicaf yr Iseldiroedd mae Joost van den Vondel a P.C. Hooft o'r 17g, Multatuli yn y 19g ac yn yr 20g awduron fel Harry Mulisch, Jan Wolkers, Simon Vestdijk, Cees Nooteboom, Gerard (van het) Reve a Willem Frederik Hermans. Cyfieithwyd dyddiadur Anne Frank i lawer o ieithoedd.

• Iseldireg
• Teyrnas yr Iseldiroedd