Гӏала

Нах беха меттиг гIала лоруш низам, массо а пачхьалкхехь хIоттайо законашца. Уггаре алсама нах беха меттигах гIала йийриг: лору дукха хьолехь 1-2 эзар стаг, амма цхьацца меттигашкахь хила тарло 100 стаг а 50 эзар стаг а.

Истори агIора термин схьадолу меттиган гуонаха дуьхьалонан керт — вал йа пенаш хиларх. Шира Русехь гIала олура муьлххачу йоккхачу нах беха меттигах, гуонаха гуо бинчу. ГIаланаш, говзалла а, пхьола а кхиаран йукъ йара.

Йоккха хуьлуш, гIало йо гIалин агломерацеш. ЧIогIа ладаме роль мехкашна а, континенташна а лелайо коьрта гIаланаш, кхин а гIаланаш-миллионникаша йа агломерацеш-миллионераш^[en] (бахархой 1 миллионал сов болчу), царна йукъахь мегалополисаш а, глобалан гIаланаш а йу. ГIаланашкахь беха ах сов Дуьненан бахархой.

ГIала нийса хIоттар Iамадо леррина дисциплина — гIалайар, цуо Iамадо гIалин хIоттаман законаш а, бакъонаш а. ГIалайар йукъадаьлла архитектурин чуьра, амма хан мел йели гIаланаш хилла йаккхий, церан планаш хIитто оьшура кхин тIе хаарш — гигиенех, экономикех, экологех, транспортах, кхин а дуккха хIумнех лаьцна.

 

Ламастехь нах беха меттигийн истори йолало йозанийн хьостехь дуьххьала хьахийначу хенахь дуьйна. Ша йолчу муьрехь гӀало масийттаза хийца таро йара статус а, цӀе а. Йевза,археологаша дӀайиллина, шортта йуккъера бӀешерийн гӀаланаш. Церан махкахь йоьгӀна керла гӀаланаш, ткъа цхьаццанна хадданза истори йу тахана а.

Шира дуьненан гӀаланаш

 

Дуьххьарлера гӀаланаш лору неолитин вайн эран VII—IV бӀешерийн нах Ӏа меттиг: Иерихон, Чатал-Хююк, кхин а. В.э. 5 эз. шо хьалха йаьржина йаккхий мехкан йаккъаш Дунайна тӀера хин йолчу Желтойчоьнан а, Днепран а. В.э. 4—3 эзар шо хьалхара терахь хӀоттадо дуьненахь йевза мехкийн йаккъаша: Шира Месопотамин — Ур, Урук, Ницер, Шуруппак, Сиппар, Эреду, Бад-тибира, Ларак, Киш; Мисран — Мемфис, Фиваш; ХӀиндин — Мохенджо-Даро, Хараппа; Желтойчоьнан — Спарта, Афина.

Европин гӀаланийн йукъара йевза истори йолало в.э. VIII—VII бӀешо хьалха: Гадес (Испани), Массили (Франци), Рум (Итали), Ольви, Пантикапей (Керчь, ГӀирма), кхин йерш, оцу муьрехь кхиина Кавказера гӀаланаш: Поти, Кутаиси (Гуьржийчоь), Сухуми (Республика Абхази), Ереван (Эрмалойчоь). в.э. VI-V бӀешо хь. хуьлу Фанагори, Гермонасса, Танаис, кхин антикаллин гӀаланаш Россин гӀаланаш хӀинцалерачу махкара. Хьалхара гӀаланийн луьста уьйра йара промыслашца а, йуьртан бахамца а, хӀунда аьлчи уьш йора охьахевшинчу латталелорхоша а, даьхнийлелорхоша. И зӀе дукхаха болчу мехкашкахь хӀинци а Ӏалашйо, йуьртабахаман къинхьегам безаш цхьа дакъа йаккхий гӀаланийн бахарахой а бу.

Йуккъера бӀешерийн гӀаланаш

 

ЙуккъерабӀерийн гӀаланаш в.э. V бӀешо хь. дуьйна, Руман историно ма-гайттира, Константинополо, Херсонесо (Севастополь, ГӀирма), кхин дуккха а йаккхий а, кегий а маьхкийн йаккъаш, дукхаха дерг кхин дӀадаьхьира антикаллин заманахь хӀоьттина ламаста йукъараллин Ӏедал. XI—XII бӀешерашкахь Европин уггаре йаккхий гӀаланаш: Венеци, Флоренци, Рум, Париж, Лондон, Кёльн, Киев, кхин йерш (дика хьажа исторехь уггаре йаккхий гӀаланаш).

 

ГӀаланашкахь кхоллало башха микроклимат. ГӀалара хӀаваан температура даиман мелла а сов хуьлу йуккъера температурел гуонахьарчу меттигел. ГӀалин атмосфера йохло дагорг дагар, гӀишлоша йовхо йалар бахьнехь. ГӀаланашкахь хьалха деша ло, сенло ораматаш, сих-сиха дӀакхелха олхазаршна, дукхах дерг Ӏа доккху кхечу мехкашкахь, «дицло» шайн инстинктах лаьцна, Ӏаьнна дуьсу гӀалахь.

• Урбанистика
• ГӀалайар
• Йайна гӀала^[en]