Латыш Теле: Латвияның дәүләт теле, латыштарҙың милли теле

Латыш теле — Латвияла берҙән-бер дәүләт теле, шулай уҡ Европа берләшмәһенең 24 рәсми теленең береһе. Латыш телендә миллион ярым самаһы кеше һөйләшә (күпселеге Латвияла йәшәй).

Латыш теле
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме	latviešu valoda
Илдәр	Латвия
Рәсми статусы	Латвия Европа берләшмәһе БА
Был телдә һөйләшеүселәр	2 068 060
Классификация
Категория	Евразия телдәре
Һинд-европа ғаиләһе Балтик-славян тармағы (гипотеза) Балтик телдәре Көнсығыш балтик төркөмө
Әлифба	латин алфавиты (латыш алфавиты)
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	лаш 385
ISO 639-1	lv
ISO 639-2	lav
ISO 639-3	lav (Латышский), lvs (Латышский литературный)
Был телдә Википедия
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Өс диалектҡа бүленә: үрге латыш, урта латыш һәм ливон. Хәҙерге әҙәби латыш теленең нигеҙе итеп урта латыш диалекты алынған.

Тәүге яҙма ҡомартҡылар XVI быуатта барлыҡҡа килә. Латиницаға нигеҙләнгән хәҙерге латыш алфавиты 33 хәрефтән тора.

Баҫым беренсе ижеккә төшә. Һуҙынҡылар оҙонлоҡ буйынса айырыла, һәр оҙон һуҙынҡы өс тондың береһенә эйә. Морфологик төҙөлөшө буйынса латыш теле — флектив һәм синтетик тел. Синтаксисҡа һүҙҙәрҙең ирекле тәртибе хас, SVO тәртибе нигеҙ булып тора. Лексика башлыса үҙҙәренеке, үҙләштерелгән һүҙҙәр араһында славянизмдар һәм германизмдар өҫтөнлөк биләй.

Латыш телен туған теле итеп ҡулланыусылар һаны Латвияла 2011 йылғы халыҡ иҫәбен алыуға ярашлы — 1 164 894 кеше, йәғни ил халҡының 56,3 проценты һәм үҙ телен атағандар араһында 62,1 процент (ҡайһы берҙә айырым тел тип ҡаралған лантгаль диалектын да индереп); илдә йәшәгән рус теллеләрҙең күпселеге, шулай уҡ донъяның башҡа илдәрендәге аҙ һанлы эмигранттар һәм уларҙың тоҡомдары (АҠШ — 16 035, Ирландия, Англия, Канада, Бразилия, Рәсәй (2010 йылға — 22 079 һөйләшеүсе), Белоруссия (2009 йылғы мәғлүмәттәр буйынса, 1549 этник латыштың 386-һы латыш телен туған теле тигән, ләкин туғыҙы ғына өйөндә ошо телдә һөйләшә), Яңы Зеландия, Австралия, Германия һ. б.) латыш телен төрлө кимәлдә белә.

Диалекттары

Латыш теле өс төп диалектҡа бүленә: үрге латыш (augšzemnieku dialekts), урта латыш (vidus dialekts) һәм ливон (lībiskais dialekts).

Үрге латыш диалекты урта латыш һәм ливон диалектынан ныҡ айырыла (шуға уны, үрге латыш диалектына ҡаршы ҡуйып, түбәнге латыш диалекты тип тә йөрөтәләр). Латгалияла, Видземеның көнсығышында һәм Аугшземела таралған, уға көнсығыш (тәрән) һәм көнбайыш (тәрән булмаған) һөйләштәр инә. Ике төркөм дә селон һәм латгаль һөйләштәренә бүленә. Латгаль тәрән һөйләшен лангаль теле тигән айырым тел тип тә йөрөтәләр.

Урта латыш диалектына видземе (үҙәк Видземе), земгале (үҙәк Земгале) курземе (Курземеның көньяғы) һөйләштәре инә.

Ливон диалекты фин-уғыр тел ғаиләһенең лив субстраты нигеҙендә формалашҡан һәм видземе (Видземеның төньяҡ-көнбайышы) һәм курземе (Курземеның төньяғы) һөйләштәрен берләштерә.

А. Гатерстың альтернатив классификацияһы түбәндәге бүленеште күҙҙә тота:

• урта латыш диалекты;
  • ливон урта латыш;
  • земгале урта латыш (zemgaliskās izloksnes);
  • курземе урта латыш (kursiskās izloksnes);
  • земгале-курземе урта латыш (zemgaliski-kursiskās izloksnes);
• там диалекты;
  • курземе там һөйләштәре;
  • ливон там һөйләштәре;
• үрге латыш диалекты;
  • Латгалияның тәрән үрге латыш һөйләштәре (latgaliskās или nesēliskās dziļās izloksnes);
  • селоне үрге латыш;
  • урта латышҡа күсешле төньяҡ зонаһы;
  • урта латышҡа күсешле үҙәк зона;
  • урта латышҡа күсешле көньяҡ зона.

 

Литва, прус һәм ятвяг телдәре менән бергә латыш теле лә тәүбалтик теленә барып тоташа. Тәүбалтик һуҙынҡылар *i, *ī, *u, *ū, *a, *ā латыш телендә үҙгәрешһеҙ һаҡланған. Башта e фонемаһының аллофоны булып торған ɛ : æ ҡапма-ҡаршылығының фонологиялашыуы латыш теле үҙе индергән яңылыҡ булып тора. Был өн ҡаты тартынҡылар алдында асығыраҡ, йомшаҡ тартынҡылар алдында ябығыраҡ әйтелә. Литва телендәге кеүек үк, *eɪ̯ дифтонгыһы ла *ẹ монофтонгыһы булыу стадияһы аша ɪ̯e стадияһына күсә. Таутосиллабик бәйләнештәр in, un, en, an латыш телендә ī, ū, ɪ̯e, u̯o рәүешен алған. Бер ижекле булмаған һүҙҙәрҙең ауслауты етди үҙгәрештәргә дусар була: ҡыҫҡа a, e, i юҡҡа сыға, оҙон ā, ē, ī, ū ҡыҫҡара, дифтонгылар монофтонгыларға әйләнә (aɪ̯, eɪ̯ > i, au > u). Литва телендәге кеүек үк, латыш телендә лә прабалтик ō дифтонгылашып u̯o-ға әүерелә, ләкин был яҙмала сағылыш тапмай: Smoczyński W. Języki bałtyckie // Języki indoeuropejskie. — Warszawa: PWN, 1986. — S. 870—871., лтш. dot «бирергә».

Йомшаҡлыҡ-ҡатылыҡ буйынса ҡапма-ҡаршылыҡтың юҡҡа сығарылыуы консонантизмда мөһим үҙгәреш булып тора:

• йомшаҡ ирен тартынҡылары анлаутта «ирен + ļ» бәйләнешенә һәм инлаутта «ирен + j» бәйләнешенә күсә;
• теш тартынҡылары *ť һәм *ď š һәм ž булып үҙгәрә (литва телендә күренеп торған č һәм dž стадияһы аша);
• *sʲ һәм *zʲ шулай уҡ š һәм ž булып киткән;
• *kʲ һәм *gʲ c һәм dz булып үҙгәргән.

Тел уртаһы тартынҡылары ķ һәм ģ, e, i алдында торғанда sk, zg бәйләнештәренән килеп сыға, мәҫәлән, šķirt «айырырға».

Литва һәм латыш телдәре араһында айырымланыу яҡынса б. э. I быуатында башлана, ә V—VII быуаттарға был телдәр бөтөнләй айырыла. V—VI быуаттарҙа латыштарҙың ата-бабалары, балтик буйындағы фин ҡәбиләләре төпләнгән ерҙәрҙе биләп, төньяҡҡа әүҙем күсенә. Быға бәйле латыш теле балтик буйы фин телдәре һәм көнсығыш славян диалекттары менән аралаша башлай.

 

Тәүҙә леттар көнсығыш балтик ҡәбиләләренең береһе генә була. Улар менән бергә Латвия ерҙәрендә земгалдар, селдар, куршалар, шулай уҡ балтик буйы фин халҡы булған ливтар йәшәй. Бөтә был халыҡтар тел йәһәтенән яйлап леттар тарафынан ассимиляциялана, ә уларҙың телдәре латыш диалекттарында эҙен ҡалдыра.

XII—XIII быуаттарҙа хәҙерге Латвия һәм Эстония ерҙәрен Ҡылыслылар ордены баҫып ала. Немецтар идара итеүсе аҡһөйәктәргә әүерелә, ә латыш теле ауылдарҙа йәшәгән халыҡ теле булып ҡала. Реформация дәүерендә руханиәт латыш теленә ҡыҙыҡһыныу күрһәтә башлай.

Латыш әҙәби теленең тарихын өс осорға бүләләр:

• иҫке латыш теле (senā latviešu valoda; XVI—XIX быуаттың беренсе яртыһы). Латыш телен немец руханиҙары дини текстарҙа файҙалана башлай, Библия латыш теленә тәржемә ителә, тәүге һүҙлектәр һәм грамматикалар барлыҡҡа килә;
• йәш латыш теле (1850—1890-сы йылдар). Милли уяныу дәүерендә әҙәби телдең аяҡҡа баҫыуы;
• хәҙерге латыш теле (1890-сы йылдарҙан алып).

Латыш телендәге тәүге китап 1525 йылда нәшер ителә, ләкин ул беҙҙең заманға килеп етмәгән. Һаҡланған тәүге текст 1550 йылға ҡарай, ул С. Мюнстерҙың «Космография» тигән китабына индерелгән өҙөк.

XVI быуаттың икенсе яртыһынан латыш телендә уҡытылған мәктәптәр асыла башлай, XVII быуатта бындай мәктәптәр ауылдарҙа ла, ҡалаларҙа ла була. 1685—1694 йылдарҙа немец пасторы Э. Глюк Библияны латыш теленә тәржемә итә.

Фонетика һәм фонология

Һуҙынҡылар

1822 йылда К. Ф. Ватсон латыш телендәге тәүге гәзитте — Latweeschu Awises (Latviešu Avīzes — хәҙерге орфографияла) — "Латышская газета"ны аса. 1856 йылда йәш латыштар хәрәкәтенең эшмәкәрлеге башлана, улар бөтә ил буйлап милли үҙаңды уятыу маҡсатында түңәрәктәр ойоштора.

Әҙәби латыш теленең үҫешенә латыштарҙың ауылдарҙан ҡалаларға күпләп күсенә башлауы ла көслө йоғонто яһай. 1879 йылда Лифляндия губернаһында грамоталылыҡ 77,7 процент тәшкил итә (Рәсәй империяһындағы уртаса күрһәткес 27 процент була).

Йәш латыштар әҙәби латыш теленең лексик составын байытыуға ҙур өлөш индерә. Был түбәндәге ысулдар менән эшләнә: диалекттарҙан лексика йыйыу (диал. krasa «ҡойма ямғыр» > лит. krasa «ҡыҫҡа ҡойма ямғыр»); башҡа балтик телдәренән һүҙҙәр үҙләштереү (прус. kermens «кәүҙә» > ķermenis «кәүҙә», лит. kareivis «һалдат» > kareivis «һалдат»); неологизмдар яһау (zināt «белергә» > zinātne «фән», nākt «килергә» > nākotne «киләсәк»); интернациональ лексиканы үҙләштереү . Латвия бойондороҡһоҙлоҡ яулағас, әҙәби телде унификациялауға ынтылыштар логик дауамын таба. Мәктәптәрҙә берҙәм норма индерелә, лингвистик тикшеренеүҙәр әүҙемләшә.

Латвияны СССР-ға ҡушҡандан һуң унда рустарҙың һаны ҡырҡа арта: 1930-сы йылдарҙа 12 процент була, 1959 йылға 26,6 процентҡа, ә 1970 йылға инде 29,8 процентҡа етә. Шуның менән бергә рус теленең латыш теленә йоғонтоһо ла арта бара. Латыштар араһында латыш-рус билингвизмы үҫә. Рус телен белеү ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарағанда ирҙәр араһында нығыраҡ таралған була, был СССР-ҙа хәрби хеҙмәткә барыу мәжбүрилеге менән аңлатыла. Рус теле хакимиәт өлкәһендә һәм производство инструкциялары теле булараҡ та латыш телен ҡыҫырыҡлап сығара, ул ваҡытлы матбуғат сараларында һәм мәғариф учреждениеларында киң файҙаланыла. Ошолар бөтәһе латыш теленә рус теленән күпләп үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең һәм калькаларҙың инеүенә булышлыҡ итә. Әммә шул уҡ ваҡытта латыш милли мәҙәниәтенең йылдам үҫеүе һәм латыш телен ҡулланыу даирәһенең киңәйеүе лә бара.

СССР тарҡалғас, Латвияла латыш теле дәүләт теле булып ҡала, рус телен ҡулланыу даирһе тарайтыла, милли әҙселектәрҙең латыш телен белеү кимәле үҫә, латыш телен контролдә тотҡан дәүләт учреждениеларының эше әүҙемләшә. 1989 йылда дәүләт хеҙмәтенә инеүселәр өсөн латыш теле буйынса имтихан индерелә.

 

Башта латыш яҙмаһы немец өлгөһө буйынса төҙөлә. Готик шрифт ҡулланыла. 1908 йылда К. Мюленбах етәкселегендәге комиссия диакритик билдәләр менән антиква нигеҙендәге алфавит версияһын төҙөй, 1919 йылда ул раҫлана. 1946 йылда алфавиттан ŗ (/rʲ/ өнөнөң яҙылышы) алып ташлана, ул әҙәби телдә һәм күп һөйләштәрҙә /r/-ға тап килә. 1957 йылдан /x/ өнө яҙылышы булған ch урынына h индерелә. Алфавиттан шулай уҡ ō хәрефе бөтөрөлә.

 

Төп латыш һүҙҙәрендә, боронғо үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә, топонимдарҙың күбеһендә, ҡайһы бер фамилияларҙа o хәрефе u̯ɐ дифтонгыһы итеп уҡыла. Яңы үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә, ҡайһы бер топонимдарҙа һәм фамилияларҙа ул ɔ йәки ɔ тип уҡыла. Ҡайһы бер һүҙҙәрҙә, мәҫәлән, citrons «лимон» һәм balkons «балкон» ɔː менән u̯ɐ араһында тирбәлеүҙәр күҙәтелә.

Һуҙынҡыларҙың оҙонлоғо макрон менән билдәләнә (garumzīme).

Фонетика һәм фонология

Һуҙынҡылар

Хәҙерге латыш теленең һуҙынҡы өндәр системаһында түбәндәге монофтонгылар бар (ː билдәһе менән оҙон һуҙынҡылар билдәләнә):

Тартынҡылар

Латыш теленең консонантизм системаһы (йәйәләрҙә фонемаларҙың урынға бәйле варианттары йә үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә генә осраусан фонемалар бирелә; тартынҡылар парҙарында һулда — һаңғырау, уңда яңғырау тартынҡылар бирелә):

Морфология

Латыш телендә ун һүҙ төркөмө бар: исем, сифат, һан, алмаш, рәүеш, ҡылым, предлог, теркәүес, киҫәксә, ымлыҡ.

Үҙгәртелә торған һүҙ төркөмдәренең биш килеше (төп, эйәлек, төбәү, төшөм, урын) һәм шулай уҡ килеш тип иҫәпләнгән саҡырыу формаһы бар.

Латыш телендә родтар икәү — ир һәм ҡатын-ҡыҙ.

Синтаксис

Латыш теле — номинатив төҙөлөшлө тел. Һүҙҙәр тәртибе ирекле, SVO тәртибе нигеҙ булып тора. Аныҡлаусы ғәҙәттә аныҡланыусы алдынан ҡуйыла.

Синтаксик модаллек буйынса һөйләмдәр биш төргә бүленә: хәбәр, һорау, бойороҡ, теләк һәм өндәү.

Комментарийҙар

Сығанаҡтар

• Блинкена А. Я. Латышский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств. — М.: Наука, 2001. — Т. 2. — С. 214—224. — ISBN 5-02-011268-2.
• Дини П. Балтийские языки / Под ред. и с предисл. В. Н. Топорова, пер. с итал. А. В. Топорова. — М.: ОГИ, 2002. — 544 с. — ISBN 5-94282-046-5.
• Сталтмане В. Э. Латышский язык // Балтийские языки. — М.: Academia, 2006. — С. 155—193. — (Языки мира). — ISBN 5-87444-225-1.
• Mathiassen T. A Short Grammar of Latvian. — Columbus, Oh: Slavica Publishers, Inc., 1997. — 236 p. — ISBN 0-89357-267-5.
• Nau N. Latvian. — München — Newcastle: Lincom Europa, 1998. — 66 p. — (Languages of the world / Materials: Materials, 217. — ISSN 0940-0788). — ISBN 3-89586-228-2.
• Prauliņš D. Latvian. An Essential Grammar. — London — New York: Routledge, 2012. — x, 249, [5] p. — (Routledge Essential Grammars). — ISBN 978-0-415-57691-8 (hbk), ISBN 978-0-415-57692-5 (pbk), ISBN 978-0-203-12442-0 (ebk).

• Latviešu-krievu, krievu-latviešu vārdnīca = Латышско-русский, русско-латышский словарь  (билдәһеҙ). vardnica team & ghosts (Сергей Ларионов, Павел Пузырёв, Виктор Мейранс) (2003—2015). Дата обращения: 24 октябрь 2015.
• Latviešu-krievu vārdnīca = Латышско-русский словарь (ver. 3.50b)  (билдәһеҙ). SIA «1. VARIANTS» (2002—2015). Дата обращения: 24 октябрь 2015.
• Latviešu-krievu-angļu tulkotājs = Free online English-Russian-Latvian translation = Русско-латышско-английский переводчик онлайн  (билдәһеҙ). www.acl.lv (2007). Дата обращения: 24 октябрь 2015.