مریخ

یئردن اۇزاق یورونقودا(مدار)، یئردن آز گئدیمده گونش دوره‌سینه دولانیر. هر بیر دولانیشی ۶۸۷ گون (یئر گونو) اولور و هر برک اورام گئجه گوندوزو، یئر گونوندن بیر آز اوزون اولور. اسکی یازیلاردا آدی بئشینجی سایس راواق یازیلیب.

Mars

Mars in natural color in 2007
تعییناتلار
تلفوظ	UK English: /mɑːz/ US English: /ˈmɑrz/ ( دینله)
صیفتلر	Martian
مدار خصوصیتلری
Epoch J2000
Aphelion	۲۴۹۲۰۰۰۰۰ km (۱۵۴۸۰۰۰۰۰ mi; ۱٫۶۶۶ AU)
Perihelion	۲۰۶۷۰۰۰۰۰ km (۱۲۸۴۰۰۰۰۰ mi; ۱٫۳۸۲ AU)
Semi-major axis	۲۲۷۹۳۹۲۰۰ km (۱۴۱۶۳۴۹۰۰ mi; ۱٫۵۲۳۶۷۹ AU)
مرکزدن چئخیشی	0.0934
مدار دؤوری	۶۸۶٫۹۷۱ d (۱٫۸۸۰۸۲ yr; 668.5991 sols)
Synodic period	۷۷۹٫۹۶ d (۲٫۱۳۵۴ yr)
فیرلانما سورعتینین اورتاسی	۲۴٫۰۰۷ km/s (۸۶۴۳۰ km/h; ۵۳۷۰۰ mph)
تمایول	1.850° to ecliptic; 5.65° the گونش's استوا خطی; 1.67° to invariable plane
آرتان نودون اؤزونلوقو	49.558°
پرقی‌نین آرقومنتی	286.502°
اۇیدولار	مریخ قمرلری
فیزیکی خصوصیتلر
اورتا شوعاع	۳۳۸۹٫۵ ± ۰٫۲ km  (۲۱۰۶٫۱ ± ۰٫۱ mi)
Equatorial radius	۳۳۹۶٫۲ ± ۰٫۱ km  (۲۱۱۰٫۳ ± ۰٫۱ mi; 0.533 Earths)
Polar radius	۳۳۷۶٫۲ ± ۰٫۱ km  (۲۰۹۷٫۹ ± ۰٫۱ mi; 0.531 Earths)
Flattening	0.00589±0.00015
یئرین اؤزو	۱۴۴۷۹۸۵۰۰ km2 (۵۵۹۰۷۰۰۰ sq mi; 0.284 Earths)
حجمی	1.6318×1011 km3 (0.151 Earths)
جرم	6.4171×1023 kg (0.107 Earths)
اورتا سیخیلیق	۳٫۹۳۳۵ g/cm3 (۰٫۱۴۲۱ lb/cu in)
سطح چئکی‌سی	۳٫۷۱۱ m/s2 (۱۲٫۱۸ ft/s2; 0.376 g)
آنی اینرسی فاکتورو	0.3662±0.0017
Escape velocity	۵٫۰۲۷ km/s (۱۸۱۰۰ km/h; ۱۱۲۵۰ mph)
سیدرال فیرلانما دؤورو	1.025957 d 24h 37m 22s
اوستوایی فیرلانما سورعتی	۲۴۱٫۱۷ m/s (۸۶۸٫۲۲ km/h; ۵۳۹٫۴۹ mph)
Axial tilt	25.19° to its orbital plane
North pole right ascension	317.68143° 21h 10m 44s
North pole declination	52.88650°
آلبدو	0.170 geometric 0.25 Bond
سطحین حرارتی آز اورتا چوخ Kelvin 130 K 210 K 308 K Celsius −143 °C −63 °C 35 °C Fahrenheit −226 °F −82 °F 95 °F
گوروندویو گوؤج	+1.6 to −3.0
آچیسال دیامتری	3.5–25.1″
Atmosphere
سطح فیشاری	0.636 (0.4–0.87) kPa ۰٫۰۰۶۲۸ atm
حجم ترکیبی	95.97% کربون دیاوکسید 1.93% argon 1.89% نیتروژن 0.146% اوکسیژن 0.0557% کربون مونوکسید

یئرکوره‌سی‌نین یاریسیجا اولور و قوطر ۶۷۹۰ کیلومتیر اولور (یئر چاپی ۱۲٬۷۵۶ کیلومتیر). گونش ایشیقی کی مریخ اوزونه دوشور یئره دوشن ایشیقین یاریسیجا اولور. آمّا اونون گونو ۴۰ دقیقه یئر گونوندن اوزوندی. برک اورام گوندن آلان ایشیقی یئرده قیش کیمی اولور. اونا گوره گولخانا قورماقا یاخشی اولار.

مریخ گئجه گونلری ۲۴ ساعات ۳۷ دقیقه اولور. یئره تای ۲۴ درجه یورونقوسو کج اولور و بۇ کجلیق و ایریلیق قیش ویای فصلین یارادیر. اونون بیر ایلی یئرین ایکی برابری اولور و ۶۸۷ گون اولور. اتوموسفری قیرمیز اولور گئجه اونون قیرمیز بویاقی بیلینیر.ایکی اویدوسی وار فوبوس ودیموس آدیندا.بو اویدولار قاریشیق اوزلری وار.بئله بیلینیر کی بۇ اویدولار باشدا گوک داشلار اولوردو کی اونون چکمه سینه دوشوبلر.بیر کیمسه مارس اوزونده اولسا بیرگونده فوبوس اوچ دفعه باتیب و دوغولار.دیموس ,فوبوسون یاریسیجا اولور و مارس اوزوندن بیر اوْلدوز کیمی گوروشئر.فوبوس ۷ ساعت و ۳۹ دقیقه و۲۷ ثانیه ده بیر دوره مریخ باشینا فیرلانیر.ان بؤیوک داغ گونش سیتمینده اولمپوس داغی آدیندا و ان درین دره بۇ گزگنده اولور.بو گزگن اوزو چوپور اولور و بیلینیر چوخلو گوک داشلار بۇ گزگنده دوشوب.

مریخین دیامتری تقریباً یئراینکینین یاریسی‌دیر. اوْ، یئردن داها آز سیخدیر، حجمی تقریباً یئرین حجمی‌نین ۱۵%-i و کۆتلهسی تقریباً یئرین کۆتله‌سینین ۱۱%- قدردیر. اوْنون سطحی‌نین اراضیسی یئرین قۇرو اراضیسینین تام ساحه‌سیندن بیر آز داها آزدیر /> مریخین مرکوریدن داها بؤیوک و داها آغیر اوْلماسینا باخمایاراق، مرکوری‌نین سیخ‌لیغی داها چوْخ‌دور. بۇ هر ایکی گزگنین سطحه دۇغرو جاذیبه قوه‌سینین تقریباً عئینی اوْلماسی ایله نتیجه‌لنیر؛ مریخین جاذیبه قوه‌سی مرکوری‌نین جاذیبه قوه‌سیندن گۆج‌لودور (۱%-دن آز اوْلماقلا). مریخ سطحی‌نین قیرمیزی-نارینجی گؤرونوشونون سببی دمیر(III) اوْکسید و یا داها چوْخ بیلینن آدی ایله هماتیت و یا پاس‌دیر. و مینراللاردان وابسته اوْلاراق دیگر عۆمومی سطح رنگلرینه قیزیل رنگی، قهوه‌ای، ساری-دارچینی و یاشیلایمتیل داخیلدیر.

داخیلی قۇرولوشو

یئر کیمی بۇ گزگن ده طبقه‌لره آیریلمایا معروض قالیب و بۇ دا سیخ، دمیر‌لیک نۆوه سفراسینین داها آز سیخ ماده لرلا اؤرتولمه‌سینه سبب اوْلوب گزگنین اینتریئری‌نین چاغداش موْدللری نۆوه سفراسینین رادیوسونو تقریباً ۱،۷۹۴ ± ۶۵ کیلومتر اوْلاراق گومان ائدیر و اوْنو تقریباً ۱۶–۱۷% کوکوردله بیرلیکده، اساساً، دمیر و نیکلدن تشکیل ائدیلمیش حساب ائدیر. بۇ دمیر سولفید نۆوه‌سی قیسمن مایع ‌دیر و اوْندا مؤوجود اوْلان یونگول المنتلرینین غلظتی یئرین نۆوه‌سینده اوْلان‌دان ایکی دفعه چوْخ‌دور. نۆوه گزگن‌ده‌کی تختونیک و یانارداغایک جهتلرین چوْخونو فورمالاشدیران سیلیکات مانتییا طبقه‌سی ایله کاپسام ائدیلمیشدیر، آنجاق ایندی حرکت‌سیزدیر. سیلیکون و اوکسیژندن باشقا مریخین قابیغیندا ان چوْخ یاییلان المنتلر دمیر، منیزیوم، آلومینیوم، کلسیوم و پوتاسیومدور. گزگنین قابیغینین اوْرتا قالین‌لیغی تقریباً ۵۰ کیلومتردیر، ماکسیموم قالین‌لیق ۱۲۵ کیلومتردیر. اوْرتالاماسی ۴۰ کیلومتر اوْلان یئرین قابیغی ایکی گزگنین اؤلچولرینه باغلی اوْلاراق مریخین قابیغینین قالینلیغینین اۆچده بیری قدردیر. ۲۰۱۶-جی ایل اۆچون پلانلاشدیریلان ınsight انمه آپاراتی مریخین اینتریئری‌نین موْدللرینی محدودلاش‌دیرماق اۆچون سئیسموقرافدان ایستیفاده ائده‌جک.

سطح ژئولوژی سی

مریخ یئر کیمی گزگندیر، یعنی سیلیکون و اوکسیژندن تشکیل اوْلونان مینراللار، دمیرلار و عادتاً داش عمله گتیرن باشقا کیمیاسال المنتلرلردن تشکیل اوْلونموش‌دور. مریخین سطحی باش‌لیجا اوْلاراق تولییتیک بازالتدان تشکیل اوْلونموش‌دور، آنجاق بعضی حیصّه ‌لر بازالت‌دان داها چوْخ سیلیکون اوْکسیدله زنگین‌دیر. بۇ دا یئرده و یا سیلیکون اوْکسید شوشه‌سینده اوْلان آندزیتیک داشلارلارا اوْخشاردیر. آشاغی آلبدولو بؤلگه لاردا پلاقیوکلاز فلدیسپات واردیر. قوزئی آشاغی آلبدولو بؤلگه لار ایسه طبقه سیلیکاتلاری و یۆکسک سیلیکون‌لو شوشهنین نورمال میقدارین‌دان داها چوْخونا صاحیب‌دیر. گونئی داغلیق حیصّه ‌لره یۆکسک کلسیوم‌لو پیروکسن داخیلدیر. بیرده، بللی اراضیلرده خاص هماتیت و اوْلیوین ده تاپیلمیش‌دیر. سطحین چوْخ حیصّه ‌سی نارین دنه‌لی دمیر(III) اوْکسید تۇزو ایله اؤرتولموش‌دور.

مریخین یاپیسال(ساختار)لاشمیش کۆره سل ماقنیت ساحه‌سینین اوْلماسی باره‌ده هئچ بیر ثبوت اوْلماسا دا، مۆشاهیده‌لر گؤستریر کی، گزگن قابیغینین حیصّه ‌لری مغناطیس اوْلوب و کئچمیش‌ده اوْنون ایکی قوطبلو ساحه‌سینین دالغالی قۆطبلوک فاصیله‌لری باش وئریب. مغناطیس جهت‌دن حسّاس مینراللارین بۇ پالوماقنتیزمی یئرین اوقیانوس دیبین‌ده‌کیلره اوْخشاردیر. ۱۹۹۹-جو ایلده چاپ ائدیلن و ۲۰۰۵-جی ایلین اۇکتوبر یندا یئنی‌دن نظر سالینان بیر نظریه بۇدور کی، بۇ دالغالار مریخ‌دا ۴ میلیارد ایل اوّل گزگن دینامونون خۆصوصیتینی دایاندیرماسی و گزگنین ماقنیت ساحه‌سینین ضعیفلمه‌سیندن اوّل پلیته‌لرین تکتونیکاسینی عکس ائتدیریر.

گۆنش سیستمینین فوْرمالاشماسی زامانی مریخ گۆنش اطرافیندا فیرلانان پروتوپلانتار دیسک‌دن کناردا هیز‌لی بؤیومه‌نین ایستوکاستیک(اتّفاقی) پروسسی نتیجه‌سینده یارانمیش‌دیر. مریخین گۆنش سیستمین‌ده‌کی یئرینه اۇیغون چوْخلو کاراکتریستیک کیمیوی خۆصیّتلری وار. نیسبتاً آشاغی قایناما تِمپراتورو اوْلان المنتلری (کولور، فوْسفور و کوکورد) یئردن داها چوْخ مریخ‌دا عۆمومی‌دیر؛ بۇ المنتلر جاوان اۇلدوزون انرژتیک گۆنش کولیی طرفیندن گۆنشه یاخین اراضیلردن گتیریلیب.

گزگنلرین فوْرمالاشماسیندان سوْنرا اوْنلارین هامی‌سی سوْن آغیر بومباردمانا معروض قالدی. مریخین سطحی‌نین تقریباً ۶۰%-i بۇ ارانین توْققوشمالارینی گؤستریر، آنجاق بۇ حادیثه‌لرین سبب اوْلدوغو چارپیشمادان سوْنرا یارانان گئنیش حؤوزه‌لر بلکه ده سطحین قالان حیصّه ‌سینین تملینی تشکیل ائدیر. مریخین شیمال یاریمکوره‌سینده ۱۰۶۰۰×۸۵۰۰ کیلومتر لیک اراضینی کاپسام ائدن بؤیوک ائتکی حؤوزه‌سینین ایزی وار. اوْ، آیین جنوب قۆطبو-آیتکن حؤوزه‌سیندن تقریباً ۴ دفعه بؤیوک‌دور و ایندییه قدر کشف ائدیلمیش ان بؤیوک ائتکی حؤوزه سی‌دیر. بۇ نظریه تکلیف ائدیر کی، مریخ تقریباً ۴ میلیارد ایل اوّل پلوتون ایله عئینی اؤلچولو جیسیم‌له توْققوشوب. مریخین یاریمکوره دیخوتومییاسینا سبب اوْلدوغو فیکیرلشیلن حادیثه گزگنین ۴۰%-i کاپسام ائدن هامار بورالیس حؤوزه‌سینی یارادیب.

 

مریخین ژئولوژی تاریخی بیر چوْخ دؤورلره بؤلونه بیلر آنجاق آشاغی‌داکی اۆچ دؤور ان اساسلاری‌دیر:

• نوح دؤورو (آدینی نوح اراضی‌سیندن آلیب): ۴.۵ میلیارد ایل بۇندان اوّل‌دن ۳.۵ میلیارد ایل بۇندان اوّله قدر مریخین ان قدیم سطحی‌نین فوْرمالاشماسی. چوْخ سایدا بؤیوک چارپیشمادان سوْنرا یارانان کراترلری نوح دؤورونون سطحینده ایزی‌نی بوراخیب. تارسیس قاباریقلیغینین - وولکانیک داغلیق حیصّه ‌نین دؤورون سوْنلارین‌داکی مایع سۇیون گئنیش بیر شکیل‌ده داشماسی ایله بۇ دؤور زامانی عمله گلدیی فیکیرلشیلیر.
• هسپریان دؤور (آدینی هسپریا یایلاسیندان آلیب): ۳.۵ میلیارد ایل بۇندان اوّل‌دن ۲.۹–۳.۳ میلیارد ایل اوّله قدر. هسپریان دؤور گئنیش لاوا دوزن‌لیکلری‌نین فوْرمالاشماسی ایله قئید اوْلونور.
• آمازونیان دؤور (آدینی آمازونیس دوزنلیین‌دن آلیب): ۲.۹–۳.۳ میلیارد ایل اوّل‌دن ایندییه قدر. آمازونیان بؤلگه لارینین آز متوریت‌له چارپیشمادان یارانان کراترلری وار، آنجاق دیگرلری چوْخ فرق‌لیدیر. اوْلیمپ داغی مریخین باشقا یئرین‌ده‌کی لاوا آخینلاری ایله یاناشی اوْلاراق بۇ دؤورده یارانیب.

مریخ‌دا هله ده بعضی ژئولوژی فعالیّتلر باش وئریر. آتاباسکا دره‌سی تقریباً ۲۰۰ میلیون ایله قدر لاوا آخینلارینین اوْلدوغو یئردیر. سربروس چوخورلاری آدلانان قرابنلرده‌کی سۇ آخینلاری ۲۰ میلیون ایلدن آز بیر مدت‌ده باش وئریر و بۇ دا حال-حاضیرکی اینتروزییالاری (ماقمانین یئر قابیغی آراسینا دولماسی) گؤستریر. ۱۹ فوْریه ۲۰۰۸-جی ایلده مریخ کشفیّات اوْربیتردن گلن شکیللر ۷۰۰ مترلیک هۆندور سیلدیریمدان گلن قار اۇچقونونون دلیلینی گؤستردی.

توْرپاغی

 

فونیکس انمه آپاراتی مریخین توْرپاغینین بیر آز قلیایی اوْلدوغونو و ترکیبینده منیزیوم، سودیوم، پوتاسیوم و کولور کیمی المنتلرین اوْلدوغونو گؤسترن معلومات وئردی. بۇ ماده‌لر یئر گزگنینده باغلاردا تاپیلیر و اوْنلار بیتکیلرین بؤیومه‌سی اۆچون واجیب‌دیر.

مریخ‌دا بیر چوْخ ایزلر تاپیلیر و یئنی ایزلر تئز-تئز کراترلرین، چؤکک‌لیکلرین و دره‌لرین دیک یاماجلاریندا اوْرتایا چیخیر. ایزلر اوّل قارا اوْلور و واخت کئچدیکجه آغاریر. بعضاً ایزلر بالاجا اراضیلرده یارانیر و یوزلرله متر اراضییه قدر یاییلیر. اوْنلار هم ده آشینمیش داش پارچالارینین کنارلارینی و یوْللارین‌داکی دیگر مانع لری کئچرکن گؤرولور. عموماً قبول ائدیلن نظریه‌لره ایزلرین تۇز و یا تۇز بۇرولغانی اۇچقونلاریندان سوْنرا یارانماسی و توْرپاغین قارانلیق آلت طبقه‌لری اوْلماسی داخیلدیر. بیر چوْخ ایضاحلار ایر‌لی سۆرور کی، اوْنلاردان بعضیلری سۇ ایله و حتی اوْرقانیزملرین بؤیومه‌سی ایله علاقه دار.

هیدرولوژیسی

 

قیسا دؤورلار عرضینده آشاغی یۆکسک‌لیکلر استثنا اوْلماقلا، مایع سۇ آشاغی آتموسفر تضییقینه گؤره (یئردکین‌دن ۱۰۰ دفعه ضعیف) مریخین سطحینده مؤوجود اوْلا بیلمز. بۇز سۇیون بؤیوک میقدارینین مریخین قالین کریوسفرینده قالدیغی فیکیرلشیلیر. مریخ اکسپرس و مریخ کشفیّات اوْربیترایندن گلن رادار معلوماتی هر ایکی قۆطب‌ده (جۇلای ۲۰۰۵-جی ایل) و اوْرتا ان دایره‌لرینده (نوْامبر ۲۰۰۸-جی ایل) بۇز سۇیون بؤیوک میقدارینین اوْلماسینی گؤستریر. فونیکس انمه آپاراتی ۳۱ جۇلای ۲۰۰۸-جی ایلده سطحی مریخ توْرپاغیندا اوْلان بۇز سویو نومونه کیمی گؤتوردو.

مریخ‌دا گؤرونن سطح خۆصیّتلری مایع سۇیون ان آزین‌دان بعضاً گزگنین سطحینده مؤوجود اوْلدوغونو گؤستریر. تمیزلنمیش اراضی‌نین بؤیوک خطی زولاقلاری (آخین کاناللاری اوْلاراق بیلینیر) سطحی تقریباً ۲۵ یئرده کسیر. بعضی قورولوشلارین بوزلاقلارا و یا لاوایا گؤره یاراندیغی فیکیرلشیل‌سه ده، بۇنلارین یئرآلتی سۆکئچیریجی داشلارلاردان سۇیون چیخماسی زامانی باش وئرن اروزییایا گؤره عمله گلدیکلری فیکیرلشیلیر. ان بؤیوک نومونه‌لردن بیری - ما'آدیم والیس ۷۰۰ کیلومتر اۇزونلوغون‌دادیر و ۲۰ کیلومتر انی و ۲ کیلومتر درین‌لییی ایله بؤیوک کانیون‌دان داها بؤیوک‌دور. اوْنون مریخ تاریخی‌نین ارکن واختیندا آخان سۇ ایله اراضییه قازیندیغی فیکیرلشیلیر. بۇ کاناللارین ان گنجلری‌نین یالنیز بیر نئچه میلیون ایل بۇندان اوّل فورمالاشدیغی فیکیرلشیلیر. باشقا یئرلرده، اؤزل‌له مریخ سطحی‌نین ان قدیم اراضیلرینده دره‌لرین اینجه، دنتریتیک شبکه‌لری لاندشافتین مؤهوم حیصّه ‌لرینه یاییلیب. بۇ دره‌لرین خۆصیّتلری و یاییلماسی گؤستریر کی، اوْنلار ارکن مریخ تاریخینده یاغیش و یا قار یاغماسینین سبب اوْلدوغو آخینتی ایله یارانیبلار. یئرآلتی سۇ آخینی و قرونت سولارینین تپه مایلینه گله‌رک توْرپاغی مایل‌دن یویوب آپارماسی بعضی شبکه‌لرده واجیب کؤمک‌چی روْل اوْینایا بیلر، آنجاق چؤکمه دمک اوْلار کی، بۆتون حاللاردا کسیلمه‌نین اساس سببی‌دیر.

کراتر و کانیون سدلری بویونجا یئر کیمی یارغانلارا اوْخشار مینلرله اؤزللیکلر وار. یارغانلار، اساساً، جنوب یاریمکوره‌سینین یۆکسک اراضیلرینده و اکوادورا طرف اوْلور، هامی‌سی ۳۰° قۆطبه طرف یؤنلیر. بیر چوْخ مؤلفلر تکلیف ائدیب کی، اوْنلارین فوْرمالاشما پروسسی مایع سۇ (بؤیوک احتیماللا ارین بۇزدان) ایله علاقه دار، آنجاق باشقالاری کربون دیوکسید قیرووو و یا قۇرو تۇزون حرکتی ایله علاقه دار فوْرمالاشما مخانیزملرینی دستکلییر. قیسمن خاراب اوْلموش یارغانلار آشینما ایله یارانماییب و یئنی خاصه‌لر علاوه ائدیلمیش، چارپیشمادان سوْنرا یارانان کراترلر مۆشاهیده ائدیلمه‌ییب. بۇ ایکی حقایق گؤستریر کی، بۇنلار جاوان اؤزللیکلردیر و بؤیوک احتیماللا حال-حاضیردا دا فعّالدیر.

دلتالار و آللوویال کونوسلار کیمی باشقا ژئولوژی اؤزللیکلر ارکن مریخ تاریخین‌ده‌کی بعضی اینتروال و یا اینترواللاردا ایستی، نم شرطلرین اوْلدوغونو گؤستریر. بئله دۇروملر سطحین بؤیوک حیصّه ‌سی بویونجا کراتر گؤللری‌نین اوْلماسینی طلب ائدیر. بعضی مؤلفلر اۇزاغا گده‌رک ادعا ائدیرلر کی، مریخ کئچمیشی‌نین بعضی واختلاریندا گزگنین آشاغی قوزئی دوزن‌لیکلری‌نین چوْخو یوز مینلرله درین‌لییه مالیک اوقیانوسلا اؤرتولموش‌دور، آنجاق بۇ ادعا مۆباحیثه‌لی اوْلاراق قالیر.

 

مریخین سطحینده سۇیون مؤوجود اوْلماسی ایله باغلی باشقا بیر دلیل ایسه بعضاً سۇ مؤوجود اوْلان‌دا فورمالاشان هماتیت و قوتیت کیمی خاص مینراللارین بللی ائدیلمه‌سی‌دیر. قدیم سۇ حؤوزه‌لری و آخینلارینی تعیین اتدیینه اینانیلان بعضی دلیللر مریخ کشفیّات اوْربیترین آپاریلدیغی دقیق آراشدیرمالار طرفیندن اینکار ائدیلیب.-جو ایلده شانس یاروسیت مینرالینی بللی ائدیب. بۇ یالنیز اسیدی سۇیون مؤوجودلوغو زامانی فورمالاشیر و بۇ دا سۇیون نه واخت‌سا مریخ‌دا مؤوجود اوْلدوغونو گؤستریر. مایع سۇ اۆچون یئنی ثبوتلار ۲۰۱۱-جی ایلین دسامبر یندا ناسا-این مریخ رووری طرفیندن سطح‌ده مینرال گیپ‌سین تاپیلماسیندان گلیر. علاوه اوْلاراق، تقیقات رهبری فرانسیس ماککابین (آلبوکرکهده‌کی نیو-مکسیکو بیلیم یوردونون عالیمی) مریخین کریستال مینراللارینین هیدروکسیللرینه باخاراق دییر کی، مریخین یۇخاری مانتییاسین‌داکی سۇیون میقداری یئردکینه برابردیر و یا چوْخ‌دور (بیر میلیون سۇ اۆچون ۵۰-۳۰۰ حیصّه ) و بۇ بۆتون گزگنی ۲۰۰-۱۰۰۰ متر درینلیینه قدر اؤرتمک اۆچون کیفایت‌دیر. ۱۸ مارس ۲۰۱۳-جو ایلده ناسا ماراق روورین‌ده‌کی آلتلردن "تینتینا" داشلارونون و "سوتتون اینلیر" داشلارونون پارچالانمیش حیصّه ‌لری‌نین داخیل اوْلدوغو بیر سیرا داشلار نومونه‌لرینده و "کنورر" داش آند "Wernicke" داش کیمی باشقا داشلارلارداکی دامارلاردا و پارچالاردا هیدراتلاشمانین، چوْخ گومان کی، هیدراتلاشمیش کلسیوم سولفاتین ثبوتو حاقیندا معلومات وئردی.

۲۸ سپتامبر ۲۰۱۵-جی ایلده ناسا آچیقلاماسیندا مریخ‌دا مایع حالیندا سۇ تاپدیغینی بیلدیردی

قۆطب اؤرتوکلری

مریخین ایکی دایمی قۆطب بۇز اؤرتویو وار. قۆطب قیشی عرضینده اوْ، سطحی سویوداراق و آتموسفرین ۲۵–۳۰%-ین جو_۲ بۇزو پارچالاری شکلینده (قۇرو بۇز) چؤکمه‌سینه سبب اوْلاراق دایمی قارانلیق‌دا اۇزانیر.قۆطبلر تزه‌دن گۆنش شواسینا معروض قالان‌دا دوْنموش جو_۲ سوبلیماسییا ائدیر (مایع حالینا کئچمه‌دن بیرباشا بوخارلانیر). بۇ ساعت‌دا ۴۰ کیلومتر هیز‌له قۆطبلری سوپورن بؤیوک کولکلره سبب اوْلور. بۇ مؤوسومی حادیثه‌لر بؤیوک میقداردا تۇز و سۇ بوخارینی حرکت ائتدیریر و یئره بنزر شاختا و بؤیوک للک‌لی بۇلودلارین یارانماسینا سبب اوْلور. ۲۰۰۴-جو ایلده سۇ-بۇز بۇلودلارینین شکیللری شانس رووری طرفیندن چکیلیب.

هر ایکی قۆطب‌ده قۆطب اؤرتوکلری باش‌لیجا اوْلاراق بۇز سۇدان تشکیل اوْلونوب. دوْنموش کربون دیوکسید شیمال یاریمکوره‌سی قیشیندا شیمال اؤرتویون‌ده تقریباً ۱ متر قالینلیغیندا اوْلان نیسبتاً اینجه طبقه شکلینده ییغیلیر، هالبوکی جنوب اؤرتویونون تقریباً ۸ متر قالینلیغیندا اوْلان دایمی قۇرو بۇز اؤرتویو وار. جنوب قۆطبونو اؤرتن بۇ دایمی بۇزلارین اۆزرینده هامار سطح‌لی، دایاز، تخمیناً دایروی چوخورلار سپلنیب. بۇ چوخورلار هر ایل مترلرله آرتان گؤرونتولری تکرارلاییر؛ بۇ حقایق گؤستریر کی، جنوب قۆطبونون بۇز سۇ قاتینی اؤرتن دایمی جو_۲ اؤرتویو واخت کئچدیکجه کیچیلیر. شیمال قۆطب اؤرتویونون دیامتری قوزئی مریخ یایی عرضینده تقریباً ۱۰۰۰ کیلومتر اوْلور و تقریباً ۱.۶ میلیون km^۳ بۇز ساخلاییر. بۇ بۇز اؤرتوک بوْیو برابر شکیل‌ده یاییل‌سا، ۲ کیلومتر قالینلیغیندا اوْلار. (بۇزون حجمی قرنلاندیانین بۇز حجمی ۲.۸۵ میلیون km^۳ اوْلان بۇز طبقه‌سی ایله مؤ قایسه ائدیله بیلر.) جنوب قۆطب اؤرتویونون دیامتری ۳۵۰ کیلومتردیر و ۳ کیلومتر قالینلیغیندادیر. جنوب قۆطب اؤرتویون‌ده‌کی بۇزون و یاخین لای‌لی یاتاقلارین تام حجمی ۱.۶ میلیون km^۳ کیمی دیرلندیریلیر. هر ایکی قۆطب اؤرتویون‌ده ایسپیرال تروقلار وار. سهاراد رادارینین آنالیزی گؤستردی کی، تروقلار کوریولیس اثرینه گؤره ایسپیرال اوْلان کاتاباتیک کولکلرین ایشی‌نین نتیجه‌سی‌دیر. گونئی بۇز اؤرتویونه یاخین بعضی اراضیلرین مؤوسومی اوْلاراق دونماسی توْرپاق اۆزرینده شفاف، ۱ متر قالینلیغیندا اوْلان قۇرو بۇز لؤوهه‌لری‌نین فوْرمالاشماسینا سبب اوْلور. یازین گلمه‌سی ایله گۆنش ایشیغی یرالتینی ایسی‌دیر، سوبلیماسییایا اۇغرایان جو_۲-ین تضییقی لؤوهه آلتیندا گۆج‌لنیر، اوْنو قالدیریر و آخیردا سیندیریر. بۇ بازالتیک قوم و یا تۇزلا قاریشمیش جو_۲ قازینین قیزره بنزر پارتلاییشلارینا سبب اوْلور. پروسس هیز‌له باش وئریر و بیر نئچه گۆن، هفته و یا آی آرالیغیندا مۆشاهیده ائدیلیر. لؤوهه‌نین آلتین‌دان قیزرین اوْلدوغو یئره قاچان قاز بۇز آلتیندا رادیال کاناللار (هؤرومچیین اتدیینه بنزر) اوْیور. پروسس سۇ آخیب گئتمه‌سی اۆچون ایستیفاده ائدیلن دلیک ایچری‌سیندن سۇیون گئتمه‌سی ایله فورمالاشان اروزییا شبکه‌سینین ترس مُعادلی‌دیر.

جوغرافیاسی و سطحی‌نین خۆصیّتلری‌نین آدلاندیریلماسی

 

ایوهان هنریخ مدلر و ویلهلم بر آیین خریطه چکمه‌سی ایله خاطیرلان‌سالار دا، اوْنلار ایلک "آروقرافلار" ایدیلر. اوْنلار مریخین سطح خۆصیّتلری‌نین دییشمز اوْلدوغونو بللی ائتمک‌له و گزگنین فیرلانما دؤورونو دقیق‌لیک‌له بللی ائتمک‌له ایشلرینه باشلادیلار. ۱۸۴۰-جی ایلده مدلر ۱۰ ایلین مۆشاهیده‌لرینی بیرلشدیردی و مریخین ایلک خریطه‌سینی چکدی. بر و مدلر آد وئرمکدن‌سه، قئیدلری حرفلرله گؤستردیلر؛ مریدیان بای اؤزللیک "آ" ایدی.

ایندیکی زاماندا مریخ‌داکی اؤزللیکلر مۆختلیف قایناق‌لره گؤره آدلاندیریلیب. آلبدو خۆصیّتلری کلاسیک میفولوژی گؤره آدلاندیریلیب. ۶۰ کیلومتر دن بؤیوک کراترلر مرهوم عالیملر، مؤلفلر و مریخین آراشدیرمای ایله علاقه‌سی اوْلان باشقا شخصلره گؤره آدلاندیریلیب. ۶۰ کیلومتر دن کیچیک کراترلر ایسه دۆنیانین ۱۰۰ مین‌دن آز اهالی‌سی اوْلان شهر و کندلرینه گؤره آدلاندیریلیب. بؤیوک دره‌لر مۆختلیف دیللرده‌کی "مریخ" و "اۇلدوز" سؤزلری ایله آدلاندیریلیب؛ کیچیک دره‌لر ایسه چایلارا گؤره آدلاندیریلیب.

بؤیوک آلبدو خۆصیّتلری کؤهنه آدلارین بیر چوْخونو ساخلاییر، آنجاق اؤزللیکلرین طبیعتی حاقیندا یئنی معلوماتلاری عکس اتدیرمک اۆچون تئز-تئز تزه‌لنیر. مثلاً، نیخ اوْلیمپیجا (اوْلیمپین قارلاری) اوْلیمپوس مونس (اوْلیمپ داغی) اوْلوب. مریخین سطحی یئردن گؤروندویو کیمی فرقلی آلبدولارلا ایکی نؤع اراضییه بؤلونور. تۇز و قیرمیزی دمیر اوْکسیدلری ایله زنگین قوملا اؤرتولموش آغ دوزن‌لیکلر مریخ "قیطعه‌لری" اوْلاراق حساب ائدیلمیش‌دی و آرابیا تررا (عربیستان توْرپاغی) و یا آمازونیس پلانیتیا (آمازون دوزنلیی) کیمی آدلار آلمیش‌دی. توند جیزگیلر دنیز حساب ائدیلمیش‌دی و آدلاری ماره اریتهراوم، ماره سیرنوم و آوروراه سینوس ایدی. یئردن گؤرولن ان توند جیزگی سیرتیس ماژور پلانوم ایدی. دایمی قوزئی قۆطب بۇز اؤرتویو پلانوم بوروم، جنوب بۇز اؤرتویو ایسه پلانوم آوستراله آدلاندیریلیر.

مریخین اکوادورو فیرلانماسینا گؤره بللی ائدیلمیش‌دی. آنواق ۰^اوْ-لی مریدیان یئرده‌کی کیمی صونعی اوْلاراق سئچیلمیش‌دی؛ مدلر و بر ۱۸۳۰-جو ایلده مریخین ایلک خریطه‌سی اۆچون خط سچ‌دیلر. مارینر ۹ کوسمیک گمیسی ۱۹۷۲-جی ایلده مریخین گئنیش تصویرینی وردیک‌دن سوْنرا سینوس مری‌دیانیده یئرلشن بالاجا کراتر (سوْنرا آیری-۰ آدلاندیریل‌دی) اوْریژینال سچیم‌له اۆست دوشمه‌سی اۆچون ۰^اوْ اوْلاراق سئچیلدی.

مریخین اوقیانوسلاری اوْلمادیغین‌دان (دنیز سوییه‌سی ده یوْخدور) یئر سطحی ایستیناد سوییه‌سی کیمی سئچیلمه‌لیدیر؛ بۇ هم ده یئر کیمی گوی‌ده اوْخشار اوْلاراق آروید آدلاندیریلیر. صیفیر هوندورلویو آتموسفر تضییقی‌نین ۶۱۰.۵ پا (۶.۱۰۵ مبار) اوْلدوغو هوندورلوک‌له بللی ائدیلیر. بۇ تضییق سۇیون اۆچلوک نقطه‌سینه اۇیغون گلیر و تقریباً یئرده‌کی دنیز سوییه‌سی سطحی‌نین تضییقی‌نین ۰.۶%-دیر (۰.۰۰۶ آتم).حال-حاضیردا عملده بۇ سطح پیک یئرچه کیمی(گرانش) اؤلچمه‌لریندن بللی ائدیلیر.

دؤردبوجاقلارین خریطه‌سی

مریخ گزگنی‌نین آشاغی‌داکی خریطه‌سی بیرلشمیش ایالتلار ژئولوژی آراشدیرمالار قۇرومو طرفیندن بللی ائدیلمیش ۳۰ دؤردبوجاغا بؤلونور.

ائتکی توپوقرافیاسی

 

مریخین توپوقرافییاسینین دیخوتومیاسی قریبه‌دیر؛ قوزئی دوزن‌لیکلری لاوا آخینلارینا گؤره دوزلشیب، گونئی یۆکسک اراضیلر ایسه قدیم ائتکیلره گؤره چؤکوک اوْلوب. ۲۰۰۸-جی ایل آراشدیرماسی ۱۸۹۰-جی ایلده ایر‌لی سورولن نظریه ایله علاقه دار ثبوتو تقدیم ائتدی؛ نظریه‌یه گؤره، مریخین شیمال یاریمکوره‌سی یئرین آیینین اؤلچوسونون اوْندا بیرین‌دن اۆچده ایکی‌سینه قدر اوْلان شئی‌له توْققوشوب. بۇ حقیقت‌دیرسه، مریخین شیمال یاریمکوره‌سی ۱۰۶۰۰ کیلومتر اۇزون‌لوغو و ۸۵۰۰ انی اوْلان ائتکی کراتری‌نین یئری اوْلاجاق. بۇ دا تخمینی اوْلاراق آوروپا، آسیا و اوتریشنین بیرلیکده صاحیب اوْلدوغو اراضی‌دیر و بۇ کراتر گۆنش سیستمینده ان بؤیوک توققوشمادان سوْنرا یارانمیش کراتر اوْلان جنوب قۆطبو-آیتکن حؤوزه‌سینی اۆستلییر.

 

مریخین اۆزرینده بیر چوْخ ضربه کراترلری وار: دیامتری ۵ کیلومتر و یا چوْخ اوْلان ۴۳ مین کراتر تاپیلیب.بۇنلاردان تصدیق اوْلونموش ان بؤیویو هللاس ائتکی کراتری‌دیر، هانسی کی، یئردن راحت گؤرونن پارلاق آلبدو اؤزللیکی‌دیر. مریخین کیچیک اؤلچوسونه گؤره اوْنون شئی‌له توققوشماسینین احتیمالی یئرینکینین یاریسی‌دیر. مریخ آستروید قورشاغینا یاخین یئرلشیر، بئله‌لیک‌له بۇ قایناق‌دن اوْلان ماده لرلا توققوشما احتیمالی آرتیر. مریخین بیرده قیسا مدت‌لی کومتلرله توققوشما احتیمالی بؤیوک‌دور، مثلاً، بۇنا موشتریین یؤرونگه(مدار)ین‌ده‌کیلر عاییددیر. بۇندان باشقا مریخین آیلا مؤ قایسه‌ده داها آز کراتری وار، اوْنا گؤره کی، مریخین آتموسفری کیچیک متوریتلره قارشی مۆدافیه تشکیل ائدیر. بعضی کراترلرین مورفولوگیاسی گؤستریر کی، متوریتلر دین‌دن سوْنرا توْرپاق نم اوْلوب.

یانارداغلار

 

 

قالخان یانارداغی اوْلیمپ گئنیش داغلیق بؤلگه‌سی فارسیس‌ده‌کی سؤنموش یانارداغ‌دیر. بۇ بؤلگه‌ده دیگر بؤیوک یانارداغلار دا وار. اوْلیمپ داغینین هوندورلویو اورست داغینین هوندورلویون‌دن تقریباً اۆچ دفعه بؤیوک‌دور، بۇ دا دمک‌دیر کی، مؤ قایسه‌ده ۸.۸ کیلومتر دن هۆندوردور. اؤلچولمه‌سیندن وابسته اوْلاراق، اوْ، گۆنش سیستمینده ان اۇزون و یا ایکینجی ان اۇزون داغ‌دیر. مۆختلیف قایناق‌لر اوْنون هوندورلویونو ۲۱ کیلومتر دن ۲۷ کیلومتر ه قدر گئدن اوْبلاست‌دا وئریر.

تکتونیک یئرلر

بؤیوک کانیون والس مارینریس ۴۰۰۰ کیلومتر اۇزونلوغون‌دا و ۷ کیلومتر ه قدر درین‌لیکده‌دیر. والس مارینری‌سین اۇزون‌لوغو آوروپانین اۇزون‌لوغونا برابردیر و مریخ چئوره‌سینین بش‌ده بیری بویونجا اۇزانیر. مؤ قایسه اۆچون یئرین ۴۴۶ کیلومتر اۇزونلوغون‌دا و تقریباً ۲ کیلومتر درین‌لییی اوْلان بؤیوک کانیون گؤستری‌له بیلر. والس مارینریس فارسیس اراضی‌سین‌ده‌کی شیشکین‌لییه گؤره فورمالاشیب، هانسی کی، والس مارینریس اراضیسینده یئر قابیغینین داغیلماسینا سبب اوْلوب. ۲۰۱۲-جی ایلده تکلیف ائدیلدی کی، والس مارینریس یالنیزجا قرابن دییل، هم ده ۱۵۰ کیلومتر انینه حرکتین باش وئردیی پلیته سرحدیدیر و بۇ مریخی بؤیوک احتیماللا ایکی پلیته‌لی تختونیک قورولوش ائدیر.

ماغارالار

ناسا-این مریخ اوْدیسسی اوْربیترایندکی ترمال امیس‌سییا گؤرونتولمه سیستمینین شکیللری آرسیا یانارداغینین دؤشون‌ده ۷ ماغارا گیریشی آشکار ائدیب. ماغارالار کوللکتیو شکیل‌ده "یددی باجی" آدلاندیریلیب. ماغارا گیریشلری ۱۰۰ متردن ۲۵۲ متره قدردیر و ان آزی ۷۳ متردن ۹۶ متره قدر درین‌لییی اوْلدوغو فیکیرلشیلیر. ایشیق ماغارالارین چوْخونون دیبینه چاتمادیغینا گؤره، اوْلا بیلسین کی، اوْنلار بۇ قیمتلردن داها بؤیوک درین‌لییه مالیک‌دیر و سطح‌دن آشاغییا گئنیشلنیب. "دنا" استثنادیر، اوْنون دیبی گؤرونور و ۱۳۰ متر درین‌لیک اؤلچولوب. بۇ بؤیوک ماغارالارین اینتریئرلری گزگنین سطحینی بومباردمان ائدن میکرومتوریتلردن، اۇلترابنفش شۆالانمادان، گۆنش‌ده‌کی پارتلاییشلاردان و یۆکسک انرژی‌لی ذراتدن قوْرونموش اوْلا بیلر.

آتموسفری

مریخ ۴ میلیارد ایل اوّل بؤیوک احتیماللا چوخسای‌لی آستورید ضربه‌لرینه گؤره ماقنیتوسفرینی ایتیریب، بئله‌لیک‌له گۆنش کولیی مریخ ایونوسفری ایله بیرباشا علاقه‌ده اوْلور و بۇ خاریجی طبقه‌دن آتوملاری قوْپاراراق آتموسفر سیخ‌لیغینی آزال‌دیر. هم مریخ گلوبال سورویور، هم ده مریخ اکسپرس مریخ‌دان اوزایا گده‌رک یوْخ اوْلان یونلاشمیش آتموسفریک ذراتی قئیده آلیب و بۇ آتموسفریک ایتکی گله‌جک ماون اوْربیتر طرفیندن تدقیق ائدیله‌جک. یئرله مؤ قایسه‌ده مریخین آتموسفری آشاغی تضییق‌لیدیر. سطح‌ده آتموسفر تضییقی آشاغی قیمتی اوْلیمپ داغیندا ۳۰ پا-دان (۰.۰۳۰ کپا) یۇخاری قیمتی هللاس ضربه کراترینده ۱،۱۵۵ پا-دان آرتیق (۱.۱۵۵ کپا) اوْلور. مریخ‌داکی یۆکسک آتموسفر سیخ‌لیغی یئر سطحینده ۳۵ کیلومتر ه قدر مسافه‌ده آشکار ائدیلنه برابردیر.اوْرتایا چیخان اوْرتا سطح تضییقی یئرده‌کی‌نین (۱۰۱.۳ کپا) ۰.۶%-دیر. آتموسفرین ایشکالا هوندورلویو تقریباً ۱۰.۸ کیلومتردیر و یئرین ایشکالا هوندورلویون‌دن یۆکسک‌دیر. (۶ کیلومتر ) بۇ فرقین سببی اوْدور کی، مریخین سطح قراویتاسیاسی یئرینکینین تقریباً ۳۸%-دیر. بۇ اثر آشاغی تِمپراتور و مریخین آتموسفری‌نین ۵۰% یۆکسک اوْرتا مولکولیار کۆتله‌سی ایله بالانلاشدیریلیر.

 

مریخین آتموسفری جزعی اوکسیژن و سۇ ایله بیرلیکده تقریباً ۹۶% کربون دیوکسید، ۱.۹۳% آرقون آند ۱.۸۹% آزوت‌دان تشکیل اوْلونموش‌دور.

متان مریخ آتموسفرینده بیر میلیارددا ۳۰ حیصّه شکلین‌ده‌کی مول فراکسیاسی ایله بللی ائدیلمیشدیر. اوْ، گئنیش بۇلودلاردا مؤوجود اوْلور. تسویرلر گؤستریر کی، متان اۇزاق اراضیلردن یاییلیر. شیمال یایینین اوْرتاسیندا بۇلود ۱۹۰۰۰ تون متان ساخلاییر. بۇلودون قایناق گۆجو سانییه‌ده ۰.۶ کیلوگرم اوْلاراق قیمتلندیریلیر. تصویرلر تکلیف ائدیر کی، بۇرادا ایکی یئرلی قایناق بؤلگه و وار: بیرینجی‌سی ۳۰°شم ۲۶۰°ق یاخینلیغیندا، ایکینجی‌سی ۰°شم ۳۱۰°ق یاخینلیغیندا مرکزلشیب.مریخین ایلده ۲۷۰ تون متان اۆرتیم (تولید) ائتدیی فیکیرلشیلیر.

فیکیرلشیلن متان دستروکسیاسی مۆدّتی تقریباً ۴ یئر ایلی قدر اۇزون و تقریباً ۰.۶ یئر ایلی قدر قیسا اوْلا بیلر. بۇ هیز‌لی دؤورییه گزگنده قازین فعّال منبعی اوْلدوغونو گؤستریر. یانارداغایک فعالیّت، کومتلرین ائتکیسی و متانوژن میکرو اوْرقانیزم حیات فوْرمالارینین مؤوجودلوغو مۆمکون قایناق‌لر آراسیندا دیر. متان سۇ، کربون دیوکسید و مریخ‌دا یاییلمیش اوْلیوین‌له علاقه دار غیری-بیولوژی سرپانتینیتی پروسسی ایله ده اۆرتیم (تولید) ائدیله بیلر.

۱۶ دسامبر 2014-جو ایلده ناسا معلومات وئردی کی، ماراق رووری مریخ آتموسفرینده متانین میقداریندا "اوْن قات آرتیش" قئیده آلیب. (چوْخ گومان کی بللی بیر اراضی‌ده) "۲۰ آی عرضینده ۱۲ دفعه" ائدیلن نومونه اؤلچمه‌لر ۲۰۱۳-جو ایلین آخیرلاریندا و ۲۰۱۴-جو ایلین اوّللرینده آرتیش گؤستریب. اوْرتالاما آتموسفرده میلیارددا ۷ حیصّه متان ایدی. بۇندان اوّل و سوْنرا اؤلچمه‌لرین اوْرتا قیمتی بۇ سوییه‌نین اوْندا بیری اطرافیندا اوْلوردو.

آمونیاک دا مریخ اکسپرس پیکی طرفیندن مریخ‌دا آشکار ائدیلیب، آنجاق نیسبتاً قیسا مؤوجودلوغونا گؤره اوْنون نئجه عمله گلمه‌سی آیدین دییل. آمونیاک مریخ آتموسفرینده ایستابیل دییل و بیر نئچه ساعت سوْنرا پارچالانیر. آمونیاک اۆچون قایناق یانارداغایک فعالیّت اوْلا بیلر.

ایقلیمی

یئر و مریخین فیرلانما اوْخلارینین اوْخشار مایل‌لیکلرینه گؤره گۆنش سیستمی گزگنلری آراسیندا مریخین فصللری ان چوْخ یئرینکینه بنزین‌دیر. مریخ فصللری یئر فصللریندن ایکی دفعه اۇزون‌دور. بۇنون سببی اوْدور کی، مریخین گۆنش‌دن بؤیوک مسافه‌ده یئرلشمه‌سی مریخ ایلی‌نین تقریباً ایکی یئر ایلینه برابر اوْلماسینا گتیریب چیخاریر. مریخین سطح تِمپراتورو آشاغی‌سی قیش‌دا قۆطب اؤرتوکلرینده تقریباً −۱۴۳°سی-دن. تِمپراتوردا گئنیش فرقلی‌لیک گۆنش ایستی‌سی ساخلایا بیلمه یَن نازیک آتموسفر، آشاغی آتموسفر تضییقی و مریخ توْرپاغینین آشاغی ترمیک اینرسییاسینا گؤره‌دیر. گزگنین گۆنش‌دن اوْلان مسافه‌سی یرینکین‌دن ۱.۵۲ دفعه چوْخ‌دور و بۇ دا گۆنش ایشیغی میقدارینین یالنیز ۴۳% ایله نتیجه‌لنیر.

اگر مریخین یؤرونگه سی(مدار) یئرینکینه اوْخشاسای‌دی، اوْنون فصللری ده یئرینکینه بنزر اوْلاردی، چونکی اوْنون اوْخونون مایل‌لییی یئرینکینه اوْخشاردیر. مریخ یؤرونگه سی(مدار)‌نین نیسبتاً بؤیوک اکسنتریسیتتی(گریز از مرکز)‌نین اهمیت‌لی ائتکیسی وار. جنوب یاریمکوره‌سینده یای و شیمال یاریمکوره‌سینده قیش اوْلان‌دا مریخ پریگ‌لی‌سه یاخین، جنوب یاریمکوره‌سینده قیش و شیمال یاریمکوره‌سینده یای اوْلان‌دا ایسه آف‌لی‌سه یاخین اوْلور. نتیجه اوْلاراق، جنوب یاریمکوره‌سینده فصللر داها سرت، شیمال یاریمکوره‌سینده ایسه داها مۆلاییم‌دیر. جنوب‌دا یای تِمپراتورلاری شیمال‌داکی مُعادل یای تِمپراتورلاریندان ۳۰ ک (۳۰°سی؛ ۵۴°ف) داها چوْخ ایستی‌دیر.

مریخ گۆنش سیستمینده ان بؤیوک تۇز فیرتینالارینا صاحیب‌دیر. بۇ کیچیک اراضیلرده‌کی فیرتینالاردان بۆتون گزگنی کاپسام ائدن قیقانت فیرتینالارا قدر دییشه بیلر. فیرتینالار مریخ گۆنشه ان یاخین اوْلان‌دا باش وره بیلیر و کۆره سل تِمپراتورو آرتیردیغی نۆماییش ائتدیریلیب.

 

مریخین گۆنش‌دن اوْرتا مسافه‌سی تقریباً ۲۳۰ میلیون کیلومتردیر و اوْنون اوْربیتال پریودو ۶۸۷ یئر گۆنودور. مریخ‌دا گۆنش گۆنو یئرینکیندن بیر آز اۇزون‌دور: ۲۴ ساعت، ۳۹ دقیقه و ۳۵.۲۴۴ ثانیه. مریخ ایلی ۱.۸۸۰۹ یئر ایلینه برابردیر و یا ۱ ایل، ۳۲۰ گۆن و ۱۸.۲ ساعت.

اوْخونون مایل‌لییی اوْنون اوْربیتال موستوینه گؤره ۲۵.۱۹ درجه‌دیر و بۇ یئرین اوْخونون مایللیینه اوْخشاردیر. نتیجه کیمی اوْنون فصللری یئرین فصللرینه اوْخشاییر، آنجاق اوْربیتال پریودو داها اۇزون اوْلدوغو اۆچون مریخین فسیللری تقریباً ایکی دفعه اۇزون‌دور. حال-حاضیردا مریخین شیمال قۆطبونون اوْرینتاسیاسی اۇلدوز دنبه یاخین‌دیر. مریخ آفلیسی ۲۰۱۰-جو ایلین مارسیندا و پریگلیسی‌۲۰۱۱-جی ایلین مارسیندا کئچیب. نؤوبتی آفلیس ۲۰۱۲-جی ایلین فوْریه ده و نؤوبتی پریگلیس ۲۰۱۳-جو ایلین ژانویه ده دیر

مریخین اوْربیتال اکسنتریسیتتی(گریز از مرکز) تقریباً ۰.۰۹-دور؛ گۆنش سیستمین‌ده‌کی دیگر یددی گزگن‌دن یالنیز مرکوری‌نین داها بؤیوک اوْربیتال اکسنتریسیتتی(گریز از مرکز) وار. معلوم‌دور کی، کئچمیش‌ده مریخین ایندیکین‌دن داها بؤیوک دؤوری یؤرونگه سی(مدار) وار ایدی. بیر واخت، ۱.۳۵ میلیون یئر ایلی اوّل مریخین اکسنتریسیتتی(گریز از مرکز) یئرین حال-حاضیردا مؤوجود اوْلدوغون‌دان داها کیچیک ایدی، تقریباً ۲۰.۰۰. مریخین اکسنتریسیتت(گریز از مرکز) دؤورو ۹۶۰۰۰ یئر ایلی‌دیر. (یئرین دؤوره‌سی ۱۰۰۰۰۰ ایلدیر) مریخین بیرده ۲.۲ یئر ایلی پریودو ایله داها اۇزون اکسنتریسیتت(گریز از مرکز) دؤورو وار و بۇ اکسنتریسیتت(گریز از مرکز) قرافیکلرینده ۹۶۰۰۰ ایل دؤورونو قاباقلاییر. آخیرینجی ۳۵۰۰۰ ایل اۆچون مریخین یؤرونگه سی(مدار) باشقا گزگنلرین یئرچه کیمی(گرانش) تسیرلرینه گؤره بیر آز داها اکسنتریک اوْلور. یئر و مریخ آراسیندا ان یاخین مسافه نؤوبتی ۲۵۰۰۰ ایل اۆچون یاواشجا آزالماغا داوام ائده‌جک

 

گزگنلرین حال-حاضیرکی یاشاییش اۆچون یارارلی‌لیغی - گزگنده حیاتین اینکیشاف ائتمه‌سی و گزگنین حیاتین داواملی‌لیغینی تامین ائتمه‌سی اوْنلارین سطحینده مایع سۇیون اوْلماسی ایله علاقه لندیریلیر. بۇ دا چوْخ واخت طلب ائدیر کی، گزگنین یؤرونگه سی(مدار) مسکونلاشما زوناسی حدودون‌دا اوْلسون. گۆنش اۆچون مسکونلاشما زوناسی ونوسین اوْ تایین‌دان تقریباً مریخین بؤیوک یاریموخونا قدر اۇزانیر. پریگلیس عرضینده مریخ بۇ بؤلگه ا میل ائدیر، آنجاق گزگنین آشاغی تضییق‌لی آتموسفری مایع سۇیون اۇزون دؤورلر اۆچون بؤیوک بؤلگه لاردا مؤوجود اوْلماسینین قارشی‌سینی آلیر. کئچمیش‌ده مایع سۇیون آخینی گزگنین حیات اۆچون آچیغا چیکمامیشینی گؤستریر. بعضی سوْن آراشدیرمالار تکلیف ائدیر کی، مریخ سطحین‌ده‌کی سۇ داواملی یئر کیمی حیاتی تامین ائتمک اۆچون حَددیندن آرتیق دۇزلو و اسیدی‌دیر.

ماقنیتوسفرین چاتیشمازلیغی و مریخین آتموسفری‌نین حَددیندن آرتیق آشاغی تضییق‌لی اوْلماسی پروبلم‌دیر: گزگنین سطحی بویونجا کیچیک میقداردا ایستی‌لیک داشینماسی، گۆنش کولیی بومباردمانینا قارشی ضعیف ایزولیاسیاسی و سویو مایع فورماسیندا ساخلاماق اۆچون قناتبخش اوْلمایان تضییقی وار. (قاز حالینا سوبلیماسییا ائدیر) بیرده مریخ تقریباً و یا بلکه ده تماماً گولوژیک اوْلاراق اؤلودور. وولکانیک فعالیّتین سوْنو کیمیوی ماده‌لرین و مینراللارین گزگنین سطحینده و داخیلینده دؤور ائتمه‌سینی دایاندیریب.

 

ثبوتلار گؤستریر کی گزگنده بیر واخت حیات مؤوجود اوْلوب، آنجاق بۇرادا هانسی اوْرقانیزملرین یاشاماسی سیرر اوْلاراق قالیر. ۷۰-جی ایللرین اوْرتالارینین ویکینگ مرکزلاری اندیکلری یئرلرده مریخ توْرپاغین‌داکی میکرو اوْرقانیزملری بللی ائتمک اۆچون تجروبه‌لر حیاتا کئچیریبلر و تجروبه‌لرین موثبت نتیجه‌لری وار. موثبت نتیجه‌لره سویا و حیات اۆچون اؤ‌نملی ماده‌لره گؤره کربون قازینین موقتی اوْلاراق آرتماسی داخیلدیر. بۇ حیات ایشاره‌سی داها سوْنرا عالیملرین موذاکیره‌سینه سبب اوْلدو و بۇ داوام ائدن دباتا چئوریلدی. ناسا عالیمی قیلبرت لوین مۆدافیه ائتدی کی، ویکینگ حیات تاپمیش اوْلا بیلر. حیاتین اکسترموفیل فوْرمالاری حاقیندا چاغداش معلوماتلارین ایشیغیندا ویکینگ معلوماتینین یئنی‌دن آنالیز ائدیلمه‌سی گؤستردی کی، ویکینگ تستلری حیاتین بۇ فوْرمالارینی بللی ائتمک اۆچون مورکّب دییل. حتی تستلر (هیپوتتیک) حیات فوْرمالارینی اؤلدورموش اوْلا بیلر. فونیکس مریخ انمه آپاراتی ایله آپاریلان تستلر گؤستردی کی، توْرپاغین قلیایی په-ı وار و اوْ، ترکیبینده منیزیوم، سودیوم، پوتاسیوم و کولور ساخلاییر. توْرپاق قیدالاندیریجیلاری حیاتین عمله گلمه‌سینه کؤمک ائده بیلر، آنجاق حیاتین گرگین اۇلترابنفش ایشیقدان قورونماغا احتیاجی وار. مریخ متوریتی اتا۷۹۰۰۱-ین آنالیزی میلیون‌دا ۰.۶ حیصّه جلو_۴⁻، میلیون‌دا ۱.۴ حیصّه جلو_۳⁻، میلیون‌دا ۱۶ حیصّه نو_۳⁻ آشکار ائتدی. جلو_۳⁻ گؤستریر کی، کولورون اۇلترابنفش اوْکسیدلشمه‌سی و جلو_۴⁻ بیرلشمه‌سینین رونتگن شوالاری رادیولیزی‌سیندن اۆرتیم (تولید) اوْلونان جلو_۲⁻ و یا جلو کیمی یۆکسک درجه‌ده اوْکسیدلشمیش اوْکسیخلورینلر مؤوجود اوْلا بیلر. بئله‌لیک‌له، یۆکسک سوییه‌ده اوْداداوام‌لی و یا یاخشی قوْرونموش اوْرقانیکلر و حیات فوْرمالاری بۇرادا یاشایا بیلر. بۇندان باشقا فونیکس WCL-ین سوْن آنالیزی گؤستردی کی، فونیکس توْرپاغین‌داکی جا(جلو_۴)_۲ بلکه ده ۶۰۰ میلیون ایل عرضینده هر هانسی فوْرماداکی مایع سۇ ایله علاقه‌ده اوْلماییب. اگر بۇ باش وئرسه ایدی، تئز چؤکونتو وئرن جا(جلو_۴)_۲ مایع سۇ ایله تئپکیدا جاسو_۴ عمله گتیرمه‌لی ایدی. بۇ مریخ مۆحیطی‌نین قۇرو اوْلدوغونو، بوردا سۇ ایله قارشی‌لیق‌لی ائتکیین مینیمال و یا آز اوْلدوغونو گؤستریر.

جونسون کوسمیک مرکز لابوراتوریاسیندا متوریت آله ۸۴۰۰۱-ده مریخ‌دا عمله گلدیی فیکیرلشیلن بعضی والهدیجی فوْرمالار تاپیلیب. بعضی عالیملر تکلیف ائدیر کی، بۇ هن‌ده‌سی فوْرمالار متوریتین ضربه ایله اوزایا داغیلماسیندان و ۱۵ میلیون ایللیک سیاهت‌له یئره گؤندریلمه‌سیندن اوّل مریخ‌دا مؤوجود اوْلموش داشلاشمیش میکروبلاردیر. فوْرمالار اۆچون غیری-اورقانیک منشأ ده تکلیف ائدیلیب.

فورمالدهید و متانین کیچیک میقداری مریخ اوْربیترلری طرفیندن بللی ائدیلیب. هر ایکی‌سی مریخ‌دا حیات اوْلماسینین ثبوتو حساب ائدیلیر. چونکی بۇ کیمیوی بیرلشمه‌لر مریخ آتموسفرینده هیز‌له داغیلمالی ایدیلر. آلترناتیو اوْلاراق بۇ بیرلشمه‌لر وولکانیک و یا باشقا ژئولوژی یوْللارلا ( سرپانتینیتی کیمی) یئنی‌دن یارادیلمالی ایدی.

آلمان آویاسییا مرکزی کشف ائدیب کی، یئر شیبیه‌لری صونعی مریخ شرایطینده یاشایا بیلیر. بۇ حقایق تیلمان ایسپوهنا گؤره مریخ‌دا حیاتین وارلیغینی مۆمکون ائدیر.سیمولیاسییا مریخ مرکزلاریندان الده ائدیلن تِمپراتور، آتموسفر تضییقی، مینراللار و ایشیق حاقیندا معلوماتا اساس‌لانیر. رمس آدلاندیریلان جیهاز مریخین عۆمومی دؤورانی، میکروؤل‌چولو هاوا سیستملری، لوکال هیدرولوژیک دؤوران، اۇلترابنفش رادیاسیانین داغیدیجی آچیغا چیکمامیشی و توْرپاق-آتموسفر قارشی‌لیق‌لی علاقه‌سینه اساسلانان یئرآلتی حیات شرایطی حاقیندا یئنی معلوماتلار ورمک اۆچون ترتیب ائدیلیب. ۲۰۱۲-جی ایلین آگوستون‌دا ماراق-ین بیر حیصّه ‌سی اوْلاراق مریخه انیش ائدیب.

 

یئردن ائدیلن مۆشاهیده‌لردن باشقا مریخ حاقیندا الده ائدیلن سوْنراکی بیلیشیم مریخ اطرافین‌داکی یؤرونگه سی(مدار)‌نین اۆستون‌ده‌کی و یا ایچین‌ده‌کی بش فعّال کوسمیک گمی‌دن (اۆچ اوْربیتر و ایکی روور) گلیر: ۲۰۰۱ مریخ اوْدیسسی. مریخ اکسپرس، مریخ کشفیّات اوْربیتر، شانس روور و ماراق روور.

دوژونلرله اینسان‌سیز کوسمیک گمی (اوْربیتر، انمه آپاراتی و روور) شوروی سوسیالیست جومهوریتلر بیرلیگی، آمریکا بیرلشمیش ایالتلری، آوروپا و ژاپون طرفیندن گزگنین سطحی‌نین، ایقلیمی‌نین و ژئولوژیسینین اؤیرنیلمه‌سی اۆچون گؤندریلیب. هیویش پروقرامی واسطه‌سی‌له ایجتیمایت مریخین شکیللرینی طلب ائده بیلر.

مریخ سجینجه لابوراتوری ۲۶ نوْامبر ۲۰۱۱-جی ایلده باشلادی و ۶ آگوست ۲۰۱۲-جی ایل عوموم دونیا واختیندا ماراق مریخه اندی. اوْ، مریخ اخپلوراتیون روورسدن داها بؤیوک و قاباقجیل ایدی. اوْنون حرکت هیزی ساعت‌دا ۹۰ متره قدر ایدی. فوْریه نین ۱۰-دا ماراق رووری اؤز اۆزرین‌ده‌کی قازما قورغوسونو ایستیفاده ائده‌رک ایلک درین داشلار نومونه‌لری الده ائدیب ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۴-جو ایلده هیندوستان کوسمیک آراشدیرما تشکیلاتی طرفیندن ایشه سالینان مریخ اوْربیتر ماموریت (موم) مریخ یؤرونگه(مدار)ینه چاتدی. هیندوستان کوسمیک آراشدیرما تشکیلاتی مریخ آتموسفرینی و توپوقرافییاسینی تحلیل ائتمک آماچ‌له اوْنو ۵ نوْامبر ۲۰۱۳-جو ایلده بوراخمیش‌دی. مریخ اوْربیتر ماموریت یئرین یئرچه کیمی(گرانش) ائتکیین‌دن قاچماق و مریخه دۇغرو دوققوز آیلیق سیاهته فیرلادیلماق اۆچون هوهمان یولوندان ایستیفاده ائتدی. بۇ ماموریت آسیا تاریخن‌ده ایلک گزگنلر آراسی ماموریت ایدی.

مریخه اینسانین گئتمه‌سی اۆچون ۲۰-جی عصر بویونجا و ۲۱-جی عصرده بیر چوْخ پلانلار ایر‌لی سورولموش‌دور. آنجاق هئچ بیر فعّال پلانین چاتما تاریخی ۲۰۲۵-جی ایلدن تئز دییل.

مۆختلیف اوْربیترلرین، انمه آپاراتلارینین و روورلرین مؤوجودلوغو مریخ سمالاریندان آسترونومیانی اؤیرنمیی مۆمکون ائدیر. مریخین پیکی [[فوبوس]] یئردن گؤرونن تام آیین بوجاق دیامتری‌نین تقریباً اۆچده بیری اوْلاراق گؤرون‌سه ده، دیموس داها چوْخ و یا آز اۇلدوزا بنزردیر و ونوسین یئردن گؤروندویون‌دن بیر آز داها پارلاق‌دیر.

یئر گزگنینده یاخشی بیلینن مۆختلیف فنومنلر مریخ‌دا مۆشاهیده ائدیلیب، مثلاً متوریتلر و قۆطب پاریلتی‌سی. یئرین گۆنش و مریخ آراسیندان کئچمه‌سی (ترانزیتی) ۱۰ نوْامبر ۲۰۸۴-جو ایلده باش وره‌جک. بیرده، مرکوری و ونوسنین گۆنش و مریخ آراسیندان کئچمه‌سی باش وئریر. مریخین پیکلری فوبوس و دیموسون کیچیک بوجاق دیامتری وار و بۇنا گؤره ده گۆنشین اۆزری‌نین اوْنلار طرفیندن قیسمن "توتولماسی" ان چوْخ دیقّته آلینمیش ترانزیتلردیر

۱۹

 

مریخین یؤرونگه سی(مدار) اکسنتریک اوْلدوغون‌دان اوْنون گؤرونمه بؤیوکلویو مریخ گۆنشین عکس طرفینده اوْلدوغو زامان −۳.۰-دن −۱.۴-ا قدر دییشه بیلر. گزگن گۆنش‌له عئینی توشلامادا اوْلان‌دا مینوموم پارلاق‌لیق +۱.۶-دیر. مریخ، عادتاً، ساری، نارینجی و یا قیرمیزی اوْلور. مریخین حقیقی رنگی ایریس رنگینه یاخین‌دیر و گؤرولن قیرمیزی‌لیق ساده‌جه مریخین آتموسفرین‌ده‌کی تۇزدور. ناسا-این ایسپیریت رووری ماوی-بوز داشلاری و آچیق-قیرمیزی قوم ساحه‌لری ایله یاشیل-قهوه‌ای، پالچیق رنگ‌لی لاندشافتین شکیللرینی چکیب. مریخ یئردن ان اۇزاق اوْلان‌دا یاخین اوْلدوغو زامان آرالاریندا اوْلان مسافه‌دن یددی دفعه‌دن چوْخ اۇزاق‌دیر. موناسیب اوْلمایان یئرده اوْلان‌دا مریخ گۆنشین پاریلتیسیندا بیر دفعه اۆچون آیلارجا یوْخ اوْلا بیلر. ان موناسیب واختلاردا - ۱۵ و یا ۱۷ ایللیک اینترواللاردا و همیشه جۇلایین آخیری و سپتامبرین اوّلی تلسکوپلا مریخین بیر چوْخ سطح جزئیاتی گؤرونه بیلر. حتی آشاغی بؤیودولمه‌ده (تلسکوپ‌دا) اؤزل‌له گؤزچارپان اؤزللیک قۆطب بۇز اؤرتوکلری‌دیر.

مریخ گۆنشین عکس طرفیندن دایانان‌دا رتروقراد حرکتی دؤورونا باشلاییر. بۇ اوْ معنایا گلیر کی، مریخ آرخا فون‌داکی اۇلدوزلارا گؤره حلقوی حرکت‌له گئرییه گده‌جک. رتروقراد حرکتین مۆدّتی تقریباً ۷۲ گۆن‌دور. مریخ بۇ حرکتین اوْرتاسیندا اؤز ماکسیموم پارلاق‌لیغینا چاتیر.

ان یاخین یاناشمالار

نیسبی

مریخین گوسنتریک اۇزونلوق دایره‌سینین گونشینکین‌دن ۱۸۰°فرقلی اوْلدوغو نقطه قارشیدورما آدلانیر و بۇ هم ده اوْنون یئره ان یاخین اوْلدوغو واختا یاخین‌دیر. قارشیدورمانین واختی ان یاخین یاناشمادان ۸ گۆن یاریم قدر اۇزاق‌دیر. گزگنلرین اللیپتیک یؤرونگه(مدار)لرینه گؤره یاخین یاناشما زامانی مسافه تقریباً ۵۴میلیون کیلومتر دن ۱۰۳ میلیون کیلومتر ه قدر فرق‌لنیر و بۇ دا بوجاق اؤلچوسون‌ده مؤ قایسه ائدیله بیلن مۆختلیف ‌لیکلره سبب اوْلور. آخیرینجی مریخ قارشیدورماسی تقریباً ۹۳ میلیون کیلومتر مسافه‌ده آوریلین ۸-i ۲۰۱۴-جو ایلده باش وئریب.نؤوبتی مریخ قارشیدورماسی تقریباً ۷۶ میلیون کیلومتر مسافه‌ده مئیین ۲۲-i ۲۰۱۶-جی ایلده باش وئریر. باش وئرن قارشیدورمالار آراسینداکی اوْرتا واخت ۷۸۰ گۆن‌دور، آنجاق بۇ ۷۶۴ گۆن‌دن ۸۱۲ گۆنه کیمی دییشه بیلر.

موطلق

مریخین ۲۷ آگوست ۲۰۰۳-جو ایلده عوموم دونیا واختی ایله ساعت ۹:۵۱:۱۳-ده تقریباً ۶۰ مین ایلده باش وئرن یئره ان یاخین یاناشماسی و ماکسیموم گؤرونن پارلاق‌لیغی باش وئردی. (۵۵،۷۵۸،۰۰۶km، درجه −۲.۸۸) بۇ قارشیدورمادان بیر گۆن و پریگلیس‌دن اۆچ گۆن سوْنرا اوْلدوغونا گؤره یئردن داها یاخشی گؤرونوردو. مریخین یئره چوْخ یاخین اوْلدوغو سوْن زامان میلاددان اوّل ۵۷۶۱۷-جی ایل سپتامبرین ۱۲-i و نؤوبتی زامان ایسه ۲۲۸۷-جی ایل اوْلاراق قیمتلندیریلیر. بۇ رکورد یاناشما باشقا یاخین یاناشمالاردان یالنیز بیر آز داها یاخین‌دیر. مثلاً، ۲۲ آگوست ۱۹۲۴-جو ایلده مینوموم مسافه ۰.۳۷۲۸۵ نجومی واحیددیر و ۲۴ آگوست ۲۰۰۸-جی ایلده مینوموم مسافه ۰.۳۷۲۷۹ نجومی واحیددیر.

مریخین مۆشاهیده‌سینین تاریخی مریخین قارشیدورمالاری ایله علاقه‌لیدیر. بۇ واخت گزگن یئره ان یاخین مسافه‌ده اوْلور و بۇ، ایکی ایلدن بیر باش وئرمک‌له اوْنون ان یاخشی گؤروندویو زامان‌دیر. حتی داها چوْخ دیققتلاییق اوْلان مریخین پریگ‌لیک قارشیدورمالاری‌دیر. بۇ هر ۱۵ و یا ۱۷ ایلدن بیر باش وئریر و مریخین پریگلی‌سه ان یاخین اوْلماسینین اوْنو یئره داها یاخین ائتمه‌سی ایله فرق‌لنیر.

قدیم دؤور و اوْرتا عصرلر دؤورونون مۆشاهیده‌لری

گئجه سماسیندا سیّار شئی کیمی مریخین مؤوجودلوغو قدیم میصر آسترونوملاری طرفیندن بیلینیردی و میلاددان اوّل ۱۵۳۴-جو ایله قدر اوْنلار گزگنین رتروقراد (عکس ایستیقامت‌لی) حرکتی ایله تانیش ایدیلر. یئنی بابیل ایمپیراتورلوغونین واختینا قدر بابیل‌لی آسترونوملار مۆنتظم اوْلاراق گزگنلرین دۇروملری‌نین و اوْنلارین داورانیشلارینین سیستماتیک مۆشاهیده‌لرینی قئیده آلیردیلار. مریخ اۆچون اوْنلار بیلیردیلر کی، گزگن هر ۷۹ ایلدن بیر ۳۷ سینودیک دؤور و یا ۴۲ زودیاک دؤورو ائدیر. اوْنلار بیرده گزگنلرین پروقنوزلاشدیریلان دۇروملرینه کیچیک دوزلیشلر ائتمک اۆچون حسابلاما اۆصوللاری کشف ائتمیش ‌دیلر.

میلاددان اوّل ۴-جو عصرده ارسطو مریخین چوْخ اۇزاق‌دا اوْلدوغونو بیل‌دیره‌رک مریخ آیین آرخاسیندا یوْخ اوْلدوغونو قئید ائتدی.ایسکندریه ده یاشایان پتولومی مریخین اوْربیتال حرکتی مسئله حاقیندا مۆلاحیضه یوروتمه‌یه چالیش‌دی. پتولومیین موْدلی و اوْنون نوجوم اۆزرینده کوللکتیو ایشی آلماگست کوللکسیاسیندا تقدیم ائدیلدی. آلماگست نؤوبتی ۱۴ عصر اۆچون غرب آسترونومیاسیندا اعتیبارلی تراکتات اوْلدوقدیم چین ده‌کی ادبیات تصدیقلییر کی، مریخ میلاددان اوّل ۴-جو عصردن گئج اوْلماماقلا چین آسترونوملاری طرفیندن بیلینیردی. چاغمیزین V عصرینده هیند نجومی متنی سوریا سیددهانتا مریخین دیامتراینی حسابلاییردی. شرقی آسیا مدنیتلرینده مریخ قدیمی شکیل‌ده بش المنته اساس‌لاناراق "اوْد اۇلدوزو" (火星) اوْلاراق آدلاندیریلیردی.

XVII عصر عرضینده تیخو براهه مریخین گونلوک پاراللاکسینی اؤلچوب و ایوهانن کپلر بۇندان ایستیفاده ائده‌رک گزگنه قدر نیسبی مسافه‌نین ایلکین حسابلاما سینی ائدیب.تلسکوپ ایشلتمک مۆمکون اوْلان‌دا مریخین گونلوک پاراللاک‌سی گۆنش-یئر مسافه‌سینین تعیین ائدیلمه‌سی اۆچون یئنی‌دن اؤلچولوب. بۇ ایلک دفعه ۱۶۷۲-جی ایلده جووان‌نی دومنیکو کاس‌سینی طرفیندن یئرینه یتیریلیب. ایلک پاراللاکس اؤلچمه‌لری اینسترومنتلرین کیفیتینه گؤره لنگی‌دی. مریخین ونوس ایله اؤرتونمه‌سی هیدلبرقده مایکل مستلین طرفیندن ۱۳ اۇکتوبر ۱۵۹۰-جی ایلده مۆشاهیده ائدیلیب. ۱۶۱۰-جو ایلده مریخ قالیلئو قالیلئ طرفیندن گؤرولوب و قالیلو قالیلی تلسکوپ ایله مریخی گؤرن ایلک شخص اوْلوب. مریخین خریطهسینی چکن ایلک شخص هوللاند آسترونوم کریستیان هویگنسدیر. بۇ خریطه مریخین اراضی اؤزللیکلرینی ده گؤستریردی.

مریخ کاناللاری

۱۹-جو عصره قدر تلسکوپلارین ایمکانی سطح خۆصیّتلری‌نین بللی ائدیلمه‌سی اۆچون لازیم اوْلان سوییه‌یه چاتدی. مریخین پریگ‌لیک قارشیدورماسی ۵ سپتامبر ۱۸۷۷-جی ایلده باش وئردی. همین ایل ایتالیا آسترونوم قیووان‌نی سکیاپارل‌لی میلاندا مریخین ایلک موفسسل خریطه‌سینی چکمک اۆچون ۲۲ سانتیمترلیک تلسکوپ‌دان ایستیفاده ائتدی. بۇ خریطه‌لر دیققتلاییق شکیل‌ده کاناللار (جانالی) آدلانان خۆصیّتلری گؤستریردی. داها سوْنرا بۇ اؤزللیکلرین اوْپتیک ایللوزییا اوْلدوغو گؤستریل‌دی. کاناللار مریخین سطحینده اۇزون، دۆز خطلر ایدی و اوْ، همین کاناللارا یئرین مشهور چایلارینین آدینی وئرمیشدی. اوْنون لوغتی - جانالی "کاناللار" و یا "اۇزون، دار چوخورلار" معناسینی وئریردی.

مۆشاهیده‌لردن ائتکیله‌نن اوْرینتالیست پرسیوال لوول اؤلچولری ۳۰ سانتیمتر و ۴۰ سانتیمتر اوْلان تلسکوپا صاحیب رسدخانانین اساسینی قوْیدو. رصدخانا مریخین آراشدیرمای اۆچون ۱۹۸۴-جو ایلدکی آخیرینجی یاخشی فورصت زامانی و نؤوبتی آز الوریش‌لی قارشیدورمالار زامانی ایستیفاده ائدیلدی. اوْ، مریخه و گزگن‌ده‌کی حیاتا عایید ایجتیمایته بؤیوک ائتکیسی اوْلان بیر سیرا کیتابلار درج ائتدی. کاناللار (جانالی) باشقا آسترونوملار طرفیندن، مثلاً، هنری جوسف پرروتین و لویس تهوللون طرفیندن نیسده همین واختین ان بؤیوک تلسکوپلاریندان بیری ایستیفاده ائدیله‌رک تاپیل‌دی.< مؤوسومی دییشیک‌لیکلر (مریخ‌دا یای زامانی فورمالاشان قارانلیق اراضیلرین و قۆطب بۇز اؤرتوکلری‌نین کیچیلمه‌سی) کاناللارلا بیرلیکده مریخ‌دا حیات اوْلماسی باره‌ده فرضیه‌یه سبب اوْلدو و مریخین گئنیش دنیزلره و نباتاتا مالیک اوْلماسی باره‌ده اۇزون مدت اۆزرینده دورولان فیکیر وار ایدی. تلسکوپ هئچ واخت فرضیه‌لرین ثبوت ائدیلمه‌سی اۆچون لازیم اوْلان حل یوْلونو گؤسترمه‌دی. بؤیوک تلسکوپلار ایستیفاده ادیلدیکجه داها آز اۇزون، دۆز کاناللار مۆشاهیده ائدیلدی. ۱۹۰۹-جو ایلده کامیل فلآمّاریون طرفیندن ۸۴ سانتیمترلیک تلسکوپلا ائدیلن مۆشاهیده زامانی نیظام‌سیز مونونه‌لر مۆشاهیده ائدیلدی، آنجاق کاناللار گؤرولمه‌دی.

حتی ۱۹۶۰-جی ایللرده مریخ بیولوژیسینا عایید مقاله‌لر درج ائدیلدی و بۇ مقاله‌لر مریخ‌دا مؤوسومی دییشیک‌لیکلره گؤره حیات اوْلماسیندان باشقا دیگر ایضاحلاری بیر کنارا قویوردو. فونسیونال اکوسیستم اۆچون ماده‌لر مۆبادیله‌سی و کیمیوی دؤوره‌لر حاقیندا موفسسل سسناریلر درج ائدیلیردی.

کوسمیک گمیلرین سیاحتی

 

۱۹۶۰-جی و ۱۹۷۰-جی ایللرده ناسا-این مارینر ماموریتلری زامانی کوسمیک گمیلر گزگنه سیاحت ائتمه‌یه باشلایان‌دا بۇ مفهوملار کؤکون‌دن سارسیل‌دی. علاوه اوْلاراق حیات آشکار ائتمه آماچ‌له ائدیلن ویکینگ تجروبه‌لری‌نین نتیجه‌لری عموماً دۆشمن، اؤلو گزگن فرضیه‌سینین قبول ادیلدیی دؤوره سبب اوْلدو.

مارینر ۹ و ویکینگ بۇ ماموریتلاردان توپلانان بیلیشیمدان ایستیفاده ائدیله‌رک داها یاخشی خریطه‌لرین دوزلدیلمه‌سینه سبب اوْلدو و ایر‌لی سورولن باشقا بیر پرویکت مریخ گلوبال سورویور ماموریت ایدی، ۱۹۹۶-جی ایلده باشلادیلدی و ۲۰۰۶-جی ایلین آخیرینا قدر ایداره ائدیلدی. بۇ پرویکت مریخین توپوقرافیسینین، ماقنیت ساحه‌سینین و سطح مینراللارینین تاماملانمیش موفسسل خریطه‌لری‌نین هازیرلانماسینا کؤمک ائتدی. بۇ خریطه‌لر حال-حاضیردا اوْنلاین شکیل‌ده مؤوجوددور، مثلاً گوگل مریخ‌دا. مریخ کشفیّات اوْربیتر و مریخ اکسپرس یئنی آلتلرله آراشدیرما آپارماغا و انمه آپاراتی ماموریتلارینی دستکلمه‌یه داوام ائتدی.

مریخ روم میفولوگیاسینداکی ساواش تانریسینین آدی ایله آدلاندیریلیب. مۆختلیف مدنیتلرده مریخ نفر‌لییی و گنج‌لییی تمثیل ائدیر. مریخین سمبولو ایسه (۲۵پخ) یۇخاری ساغ حیصّه ‌دن چیخان اوْخو اوْلان دایره‌دیر. بۇ سیموول هم ده نفر جینسینین سمبولو اوْلاراق ایستیفاده ائدیلیر.

مریخ آراشدیرما گمیلرینده باش وئرن باشاری‌سیزلیکلر ساتیریک عکس-مدنیت‌له نتیجلنیب، هانسی کی مووففقیتسیزلیین سببی کیمی یئر-مریخ "برمود اۆچبوجاغی"، "مریخ لعنتی" و یا کوسمیک گمیلری یئین "بؤیوک قالاکتیک قولیابانی"نی گوناهلان‌دیریردی.

مریخ‌لیلر

 

مریخ‌دا عقله صاحیب مریخ‌لیلارین یاشاماسی ایله باغلی فیکیر ۱۹-جو عصرین سوْنلاریندا پارتلادی. سکیاپارل‌لی‌نین "کاناللار"ı مۆشاهیده ائتمه‌سی و پرسیوال لوولین بۇ کۇنوداکی کیتابلاری گزگن اۆچون ایستاندارد آنلاییشی ایر‌لی سۆردو. بۇ آنلاییشا گؤره مریخ قۇرو، سرین، جان‌سیز دۆنیا ایدی و قدیم مدنییتلار بۇرادا سۇوارما اۆچون قورغولار تیکیردیلر.

مشهور شخصیتلر طرفیندن ائدیلن بیر چوْخ مۆشاهیده‌لر و آچیقلامالار "مریخ هیاجانی"نا علاوه ائدیلدی. ۱۸۹۹-جو ایلده جولورادو ایسپرینگس لابوراتوریاسیندا ایختیراعچی نیکولا تسلا اؤز رادیوقبولدیجیلرینی ایستیفاده ائده‌رک آتموسفریک رادیو سسینی آراشدیرارکن تکرارلانان سیقناللاری مۆشاهیده ائتدی. داها سوْنرا اوْ، بۇنلارین باشقا گزگن‌دن، بلکه ده مریخ‌دان گلن رادیو مساژلار اوْلدوغونو گومان ائتدی. ۱۹۰۱-جی ایلده نیکولا تسلا ددی:

بیر مدت سوْنرا منیم آغلیما گلدی کی، مۆشاهیده اتدییم آتموسفریک سسلر عقلی ایداره سایه‌سینده باش وئرمیش اوْلا بیلر. اوْنلارین معناسینی شرح ائده بیلمسم ده، اوْنلارین تماماً تصادوفی اوْلاراق باش وردیینه اینانماق منیم اۆچون غیری-مۆمکون‌دور. داواملی اوْلاراق من ده اوْ فیکیر یارانیر کی، من بیر گزگنین دیگرینی سالاملادیغینی اشی‌دن ایلک شخسم. ویلیام کلوین تسلانین نظریه‌لرینی دستک‌له‌دی و ویلیام کلوی‌نین ۱۹۰۲-جی ایلده آمریکا بیرلشمیش ایالتلرینا سیاهت ائدرکن بئله ددیی قئیده آلینیر کی، اوْ، تسلانین بیرلشمیش ایالتلارا گؤندریلن مریخ سیقناللارینی قبول اتدیینی فیکیئرلشیر. کلوین آمریکادان گتمزدن بیر آز اوّل بۇ معلوماتی "تکیدله" رد ائتدی: "منیم ددییم اوْ ایدی کی، مریخین ساکینلری، اگر مؤوجوددورلارسا، شوبهه‌سیز، نیو-یورکو، اؤزل‌له اوْنون الکتریکی‌نین پارلاق‌لیغینی گؤره بیلردیلر.

۱۹۰۰-جو ایلین دسامبر ینین اوّللرینده بیز آریزوناداکی لوول رصدخاناسیندان تلقرام قبول اتدیک کی، ۷۰ دقیقه داوام ائدن ایشیق شواسی مریخ‌دان عکس اوْلونوب. (لوول رصدخاناسی اؤزل‌له مریخ اۆزرینده ایشلییردی.) من بۇ حقایقلار حاقیندا آوروپایا تلقرام ووردوم و اؤلکه بویونجا یئنی اۆسلوب‌لو نوسخه‌لری گؤندردیم. اوْرداکی مۆشاهیده‌چی دیقّت‌لی، اعتیبارلی آدام‌دیر و ایشیغین مؤوجود اوْلماسی حاقیندا شوبهلنمه‌یه هئچ بیر سبب یوْخدور. مریخ‌داکی یاخشی بیلینن جوغرافی نقطه‌دن قبول ادیلدیی بللی ائدیلیب. هامی‌سی بۇدور. ایندی حکایه بۆتون دۆنیادا دولاشیر. آوروپادا دییلیر کی، من مریخلا علاقه‌ده اوْلموشام و شیشیرتمه‌نین بۆتون تۆره لری اوْرتایا چیخیر. ایشیق هر ندیرسه، بیزیم اوْنو اؤیرنمک اۆچون یاردیمیمیز یوْخدور. بۇ، درراکه‌نین نتیجه‌سی اوْلسون، یا دا اوْلماسین، هئچ کس دیه بیلمز. بۇ تماماً ایضاح اوْلونمازدیر.

پیکرینق داها سوْنرا مریخ‌لیلارا سیقنال گؤندرمک اۆچون تگزاسدا گوزگو کومپلکتی قورماغی تکلیف ائتدی

آخیرینجی اوْن ایللیکلرده مریخ گلوبال سورویور ایله ان یۆکسک نقطه‌یه چاتان مریخ سطحی‌نین یۆکسک کیفیت‌لی خریطه چکمه‌سی "درراکه‌لی" حیاتین مسکونلاشما ایزلرینی آشکار ائتمه‌دی. آنجاق ریچارد هوقلند کیمی شرح‌چیلر درراکه‌لی حیات حاقیندا پسودو-علمی فرضیه‌لر ایر‌لی سۆرمه‌یه داوام ائتدیلر. "کاناللار" حاقیندا مۆباحیثه‌یه بنزر بعضی فرضیه‌لر "پیرامیدلر" و "مریخ‌دا اۆز" کیمی کوسمیک گمیلرین چکدیی شکیللرده گؤرولن کیچیک میقیاس‌لی اؤزللیکلره اساس‌لانیر. عالیم کارل ساقان یازیر: مارس بیزیم یئرله علاقه دار اۆمیدلریمیزی و قوْرخولاریمیزی یاتیردیغیمیز میفیک آرنانین بیر نؤعونه چوریلیب.

مریخین دراماتیک درجه‌ده قیرمیزی رنگی و ۱۹-جو عصر علمی نظریه‌لری‌نین اوْنون سطح دۇرومی‌نین نَینکی حیاتین، حتی درراکه‌لی حیاتین مؤوجودلوغونو دستک‌له‌یه بیلجیینی دمه‌سی مریخین بدیعی ادبیات‌دا تصویری اۆچون تکان اوْلدو. بئله‌لیک‌له، بیر چوْخ علمی فانتاستیکا سسناریلری یاراندی. اوْنلارین آراسیندا هربرت اۇللسین ۱۸۹۸-جی ایلده چاپ ائدیلن "دۆنیالارین ساواشی" ده وار. بۇ رومان‌دا مریخ‌لیلار یئری ایشغال ائده‌رک اؤز جان‌سیز گزگنلری مریخ‌دان قورتولماغا چالیشیرلار. رومان‌دان سوْنرا اوْنون بیرلشمیش ایالتلار رادیو آداپتاسیاسی - "دۆنیالارین ساواشی" ۳۰ اۇکتوبر ۱۹۳۸-جی ایلده یاییملان‌دی. آداپتاسییا جانلی خبرلر بوراخیلیشی کیمی اوْرسون اۇللس طرفیندن تقدیم ائدیلیردی و بیر چوْخ دینلییجیلر بونو حقیقت حساب اتدیکلری اۆچون اجتماعی پانیکایا سبب اوْلماسی ایله مشهور اوْلدو.

مریخ حاقیندا ائتکیلی اثرلره ری بردبرینین یئر گزگنین‌دن اوْلان آراشدیرما‌چیلارین تسادوفن مریخ مدنییتسینی محو ائتدیی "مریخ سلنامه‌لری"، ادقار رایس بوررووزون بارسوم سریالاری، ک.س. لویسین رومانی اوْلان "ساکیت گزگن‌دن کناردا" (۱۹۳۸) و روبرت هاینلاینین بیر سیرا حکایه‌لری داخیلدیر.

یازی‌چی جوناتان سویفت قوللیورین سیاهتی رومانینین ۱۹-جو فسلینده مریخین پیکلرینه اوْنلارین آساف هولل طرفیندن کشف ائدیلمه‌سیندن تقریباً ۱۵۰ ایل اوّل ایستیناد ائدیر و پیکلرین یؤرونگه(مدار)لری‌نین اوْلدوقجا دوزگون تصویرلری حاقیندا معلومات وئریر.

مارینر و ویکینگ کوسمیک گمیلری مریخین جان‌سیز و کاناللار اوْلمایان شکیللری ایله قایی‌دان‌دان سوْنرا مریخ حاقین‌داکی بۇ فیکیرلردن واز کچیریلمه‌لی ایدی و بۇنون یئرینه مریخ‌دا اینسان کولونییالارینین دقیق، رالیست تصویرلری دبه مین‌دی. بۇ دبین ان مشهور نومونه‌سی کیم ایستن‌لی روبینسونون مریخ تریلوگیاسی‌دیر. کوسمیک گمیلر طرفیندن چکیلن "مریخ‌دا اۆز" و باشقا موممالی ایشاره‌لر حاقین‌داکی پسودو-علمی نظریه‌لر قدیم مدنییتلارین علمی فانتاستیکادا، اؤزل‌له کینماتوقرافییادا مشهور کۇنو اوْلماغا داوام ائتمه‌سی دمک ایدی.

موستقیل‌لیک اۆچون یئرله ساواش ائدن مریخ کولونیاسی کۇنوسو قرق بیرین رومانلارینین، "هر شئیی خاطیرلا" فیلمی‌نین (فیلیپ دیکین قیسا حکایه‌سینه اساس‌لانیر) و تلویزیون سریالی "بابیلون-۵"-ین اساس کۇنوسودور. رد فاجتیون و زونه اوْف تهه اندرس ویدو اوْیونو سریالاری دا بۇ المنتی ایستیفاده ائدیردی. مریخ و اوْنون پیکلری مشهور دووم و مارتیان گوتهیج ویدو اوْیونلارینین دا اساس مۆحیطی ایدی.

 

مریخین ایکی، نیسبتاً کیچیک طبیعی پیکی وار: فوبوس (دیامتری تقریباً ۲۲km) و دیموس (دیامتری تقریباً ۱۲km). اوْنلارین گزگنه یاخینلاشاراق اوْنون یؤرونگه(مدار)ینده فیرلانماغا باشلایان آسترویدلر اوْلماسی اۇزون مدت دستک‌له‌نن نظریه‌دیر، آنجاق اوْنلارین منشیی ناملوم اوْلاراق قالیر. ایکی پیک ۱۸۷۷-جی ایلده آساف هولل طرفیندن کشف ائدیلیب و اوْنلار یونان میفولوگیاسیندا آتالاری اوْلان ساواش اللهی آرسی دؤیوش‌ده مۆشایعت ائدن فوبوس (پانیکا/قوْرخو) و دیموس (دهشت/قوْرخو) کاراکترلریندن آدلارینی آلیب. مریخ آر‌سین روم میفولوگیاسیندا قارشی‌لیغی‌دیر. چاغداش یونان دیلینده گزگن قدیم آدی اوْلان آر‌سی (آریس: Άρης) ساخلاییر. مریخین سطحین‌دن فوبوس و دیموسون حرکتلری آیینکین‌دان فرقلی گؤرونور. فوبوس غربدن چیخیر، شرق‌ده دایانیر و ۱۱ ساعت سوْنرا یئنی‌دن چیخیر. سینخرون یؤرونگه(مدار)‌دن ( بۇرادا اوْربیتال دؤور گزگنین فیرلانما دؤورونا اۇیغون گلیر) کناردا اوْلان دیموس گؤزلنیلدیی کیمی شرقدن آنجاق یاواش-یاواش قالخیر. دیموسون ۳۰ ساعت‌لیق یؤرونگه(مدار)ینه باخمایاراق، اوْنون چیخماسی و اکوادورداکی مۆشاهیده‌چی اۆچون حاضیر اوْلماسی ۲.۷ گۆن چکیر، چونکی اوْ، یاواش-یاواش مریخین فیرلانماسیندان گئری قالیر.

فوبوسون یؤرونگه سی(مدار) سینخرون هوندورلوک‌دن آشاغی اوْلدوغون‌دان مریخ گزگنین‌دن اوْلان قابارما قوه‌لری اوْنون یؤرونگه(مدار)ینی تقریجن کیچیل‌دیر. تقریباً ۵۰ میلیون ایل سوْنرا فوبوس مریخین سطحینه دیه و یا گزگن اطرافیندا هالقا قورولوشونا پارچالانا بیلر.

هر ایکی پیکین منشیی یاخشی درک ائدیلمه‌ییب. اوْنلارین آشاغی آلبدوسو و کربون‌لو کوندریت ترکیبلری آسترویدلرینکینه اوْخشار حساب ائدیلیب و بۇ اوْنلارین مریخه یاخینلاشیب اوْنون اطرافیندا فیرلانماغا باشلامیش آسترویدلر اوْلماسینی دستکلییر. فوبوسون غیری-ثابت یؤرونگه سی(مدار) اوْنون دیموسا نیسبتاً داها یاخین واخت‌دا مریخ طرفیندن توتولماسینی گؤستریر. آنجاق هر ایکیسینین اکوادور یاخینلیغیندا دایروی یؤرونگه(مدار)لری وار، هانسی کی، بۇ گزگن طرفیندن توتولان شئیلر اۆچون تصادوف ادیلمین اؤزللیک‌دیر و طلب اوْلونان توتولما دینامیکالاری مورکّب‌دیر. مریخین ارکن تاریخینده باش وئرن بؤیومه ده مۆمکون‌دور، آنجاق اگر بۇ اثبات ائدیل‌سه، مریخین اؤزون‌دن چوْخ آسترویدلرین ترکیبینه بنزر ترکیب ایضاح ائدیله بیلمز.

اۆچونجو احتیمال اۆچونجو شئیین پروسسه داخیل اوْلماسی و یا توققوشما پارچالانماسینین باشقا نؤعودور. فوبوس اۆچون ان یئنی ثبوتلار اوْنون یۆکسک درجه‌ده مسامه‌لی اینتریئره مالیک اوْلماسی و اساساً مریخ‌دا مؤوجود اوْلان فیلوسیلیکاتلار و باشقا مینراللارین اوْنون ترکیبینده اوْلماسی فوبوسون منشیی‌نین مریخلا توققوشما ایله بوراخیلان و مریخ یؤرونگه(مدار)ینده یئنی‌دن توپلانان ماده‌دان عمله گلمه‌سینی گؤستریر. بۇ گئنیش یاییلمیش یئرین طبیعی پیکی‌نین منشیی اۆچون ایر‌لی سورولن بؤیوک ضربه نظریه‌سینه اوْخشاردیر. مریخین پیکلری‌نین گؤرونن و یاخین-اینفراقیرمیزی ایسپکترومونون خاریخی زونا آسترویدلرینکینه اوْخشار اوْلماسینا باخمایاراق فوبوسون ترمیک اینفراقیرمیزی ایسپکترومو هر هانسی بیر کوندریت صینیفی ایله ضدیت تشکیل ائدیر.

مریخین دیامترده ۵۰-۱۰۰ متردن کیچیک اوْلان علاوه پیکلری ده اوْلا بیلر و فوبوس و دیموس آراسیندان تۇزدان تشکیل اوْلونموش هالقا اوْلماسی احتیمال ائدیلیر.

قئیدلر

ایستینادلار

• طبیعت علملری
• گونش
• یئر
• اوزای
• قویروقلو اولدوز