Kaszëbë

Kaszuby, łac. Cassubia, miem. Kaschubei abò Kaschubien) - òbénda nad sztrądã Bôłtu, part Pòmòrsczi dze żëją Kaszëbi (aùtochtoniczny Pòmòrzanie).

 

Wëznaczenié greńców Kaszëbsczi je dosc problematiczną rzeczą, bò w ùszłoce Kaszëbskô nie bëła nigdë òbéńdą òkresloną administracyjno (w procëmnoce np. do Zôpadny czë Pòrénkòwi Pòmòrsczi). Drãgòscë dodôwô fakt, że greńce òbéndë zwóny "Kaszëbskô" przesëwałë sã w cygù stalatów na pòrénk. Czej w 1238 r. miono krôjnë "Cassubia" pòjawiło sã pierszi rôz w dokùmeńtach, òbjima òna dzél Zôpadny Pòmòrsczi. W tich czasach Słowianie z Pòrénkòwi Pòmòrsczi definitiwno nie mianowelë sã "Kaszëbama". Wespólnym mionã Nadbôłtowëch Słowianów midzë Wisłą a Òdrą bëło "Pòmòrzanie". Gerard Labùda (1991) napisôł równak, że na Pòmòrzu utwòrzëło są le jedno miono dlô zemi i lëdzy – Kaszëbë, Kaszuby. Ten autor pisze téż, że na pòrénk wãdrowa dësza kaszëbiznë (jãzëk i zwëk), a nie kaszëbsczi lëdze, chòc tak niejedni to zmiłkòwò òpisywają. W 1880 rokù Wejrowò bëło ùznóny za stolëcã Kaszëbsczi Zemi.

Dejade dzysô to prawie dzél Pòrénkòwi Pòmòrsczi je nôczãscy mianowóny "Kaszëbskô", sztërkama no miono je téż rozcygóné na pòrénkòwé zemie Zôpadny Pòmòrsczi (òkòlé Bëtowa, Lãbòrga, Lebë). Dosc pòpùlarnym pòzdrzatkã je sfòrmùłowanié, że: "Kaszëbskô je tam, dze mieszkają (w grëpie) Kaszëbi".

Próbë wëznaczeniô greńców Kaszëbsczi dokònôł Jan Mòrdawsczi w prôcë: "Geògrafia dzysészëch Kaszëbów" (1999). Do Kaszëbsczi zarechòwôł òn zemie, we chtërnëch wedle badérowaniów socjologów przënômni 1/3 lëdztwa są òsobë czëjącé sã Kaszëbama, abò dze mieszkô zacht wielëna Kaszëbów (je to przëtrôfk w trzech gardach: w Gduńskù, Gdini ë Sopòtach).

Wedle taczich kriteriów teritorium Kaszëbsczi òbjimô wiéchrzëznã kòl 6 200 km² w gminach pòmòrsczégò wòjewództwa, a òsoblëwò:

• Pùcczi kréz: 1. Gard Hél, 2. Gard Jastarniô, 3. Gard Pùck, 4. Gard Wiôlgô Wies, 5. Gmina Kòsôkòwò, 6. Gmina Krokòwa, 7. Gmina Pùck.
• Wejrowsczi kréz: 1. Gard Réda, 2. Gard Rëmiô, 3. Gard Wejrowò, 4. Gmina Chòczewò - part, 5. Gmina Gniewino, 6. Gmina Lëniô, 7. Gmina Lëzëno, 8. Gmina Łãczëce, 9. Gmina Szëmôłd, 10. Gmina Wejrowò.
• Lãbòrsczi kréz - part: 1. Gmina Céwice - part. 2.Nowô Wies 3. Gmina Wickò 4.Gmina Łeba
• Bëtowsczi kréz - part: 1. Gard Bëtowò ë Gmina Bëtowò, 2. Gmina Czôrnô Dãbrówka, 3. Gmina Lëpnica, 4. Gmina Parchòwò, 5. Gmina Tëchòmié.
• Kartësczi kréz: 1.Gard Kartuzë ë Gmina Kartuzë, 2.Gard Żukòwò ë Gmina Żukòwò, 3.Gmina Chmielno, 4.Gmina Przedkòwò, 5.Gmina Sëlëczëno, 6.Gmina Srôkòjce, 7.Gmina Somònino.
• Kòscérsczi kréz: 1. Gard Kòscérzëna, 2. Gmina Kòscérzëna, 3. Gmina Dzemiónë, 4. Gmina Kôrsëno - part, 5. Gmina Lëpùsz, 6. Gmina Nowô Karczma - part
• Chònicczi kréz - part: 1. Gard Brusë ë Gmina Brusë, 2. Gmina Chònice - nordowi part, 3. Gmina Kònarzënë.
• Człëchòwsczi kréz - part: 1. Gmina Przechlewò - part.
• Gard Gduńsk, Gard Gdiniô, Gard Sopòt

Pòlemikã móże rodzëc sprawa teroczasnégò teritorialnégò òbjimù Kaszëbów. Òstało przëjãté, że:

• drëżéń Kaszëbów robi na òbéńda Pòmòrzô, na chtërny na co dzéń, w miészim abò wikszim stãpniu, pòtrzebòwóny je kaszëbsczi jãzëk;
• za Kaszëbë je przëjãtô òbéńda, na jaczi lëdze rechùjącé sã do ti spòlëznë robią przënômni trzecy dzél môlowégò lëdztwa i ten, dze nimò niewiôldżégò procenta w òbrëmienim dónégò zalëdzeniô wielota Kaszëbów je wiôlgô (np. we Gduńsku i Sopòce);

No slédné kriterium pòzwòli, mòżebno, przesënąc greńce teroczasnëch Kaszëbów na zôchód, jakò że są znaczi, że w stronach pod Słëpskiem procent Kaszëbów i swiąda kaszëbskòscë nëch terenów je znaczącô.

 

 

Pòdzélënk Kaszëbsczi na regionë

Bënë dzysdniowi Kaszëbsczi je mòżlëwé wëapartnic 5 kùlturno-jãzëkòwëch regionów:

1. Norda - tradicyjnô òbéńda nordowòkaszëbsczich dialektów (krézë: pùcczi, wejrowsczi,lãbòrsczi)

2. Westrzódk - tradicyjnô òbéńda westrzédnokaszëbsczich dialektów (Kartësczi kréz)

3. Pôłnié - tradicëjnô òbéńda pôłniowòkaszëbsczich dialektów (dzélowò krézë: kòscersczi, chònicczi, tëchòlsczi)

4. Zôpôd - òbéńda chtërnô przed II Swiatową Wòjną słëcha do Miemiecczi, a pò ny òsta przëznónô Pòlsczi Lëdowi Repùblice. Kaszëbi nie są tam procentowò tak trójną miészëzną jak na Nordze, Westrzódkù ë Pôłnim (dzélowò kréze: Lãbòrg, Bëtowò)

5. Trzëgard - aglomeracëjô Gduńska (historicznô stolëca Kaszëbów), Gdini ë Sopòtu. Jesz na zôczątkù XX-gò stolatégò jistniałë tam aùtochtoniczné dialektë kaszëbsczé: nordowòpòrénkòwé- wiôlgòkacczi, witomińsczi, sopòcczi; ë pôłniowòpòrénkòwé: òlëwsczi, brzezënsczi, matarnsczi. Dzysô w Trzëgardze Kaszëbi są nôwikszą etniczną miészëzną, chòc jãzëkòwò w zacht wikszoscë spòlaszałą.

 

Nôwicy lëdzy robi w sferze ùsłëgów. Wôżnéma wietwiama gòspòdarzënkù Kaszëb są: turistika, mòrskô industrëjô (òkrãtownie ë pòrtë),bùdowizna, rëbaczenié ë gbùrzëzna. Kaszëbi są téż bëlnyma stolôrzama i piekôrzama. Turistika rozwijô sã nad sztrądã Bôłtu, ale wiele turistów przëcygają téż pòjezérza i niechtërné gardë, np. Gduńsk. Do nôbarżi znónëch kùrortów ë wëpòczinkòwëch môlowòsców słëchają: Chmielno, Jastarniô, Leba i Sopòt. Niejedné rastauracëje, karczmë i gòscyńce pòdôwają dlô wanożników kaszëbsczé smaczczi: wãgòrzową zupã, czarwinã, plińce i jin. Mòże liczëc, że w przińdnëch latach wczasowëch chëczów ë agrokwatérów bãdze na Kaszëbach wicy.

 

Jesz na zôczątkù lat dzewiãcdzesątych XX wiekù, z wëszłotë dzejnotë człowieka, na mòcno zagòspòdarzonëch òbéńdach Kaszëbów i przëlégłégò do nich Bôłtu bëłë w niebezpiekù wszëtczé dzélëczi òkrążégò, a òsoblëwò: hidrosfera, atmòsfera, wiérzk zemi, roscënizna i zwiérzãcy swiat. W wszelejaczich zakładach i chëczowëch gòspòdarztwach pòwstôwało wiele jindustriowégò i kòmùnalnégò sztokù, z chtërnégò znaczny dzél nie béł òbczëszcziwóné. Szkòdzało ùżëwanié w gbùrzenim wiôldzich miôrków szutów ë pestëcydów, ale téż z wëszłotë niegwôscëwégò zabezpieczeniô kòmùnalnégò i jindustriowégò sztokù doszło do tegò, że baro lëchi béł sanitarny stón rzéków, jezór a stëdni. W Stãgłi Wisle wszëtczé pòbiéróné próbczi wòdë bëłë za klasą czëstoscë fizykòchemiczné, a w 57% biologòwi. Mòcno zaczapóné bëłë: Reduniô a Wisła (Zgniłô Wisła), chtërné dotëgòwałë kòl 7000 hm³ sztokù na rok (100% wòdów III klasë czëstoscë fizykòchemiczné i 100% wòdów pòzaklasowëch biologòwò), a z jezór – Grabòwsczé, Karczemné, Klôsztórné, Garczin, Tëchómsczé i jinszi. Sanitarny stón wòdë pòbiéróné przez lëdztwò z wòdoprowôdników i ze stëdniów béł co sztërk lëchi. Stëdnie pùbliczné bëłë zaczapóné jaż w 80%. Trójmiescé, w chtërnym mieszkô wicy jak 750 000 lëdzy i mòcno rozwity je jindustrëjô, brëkùje baro wiele wòdë. Dłudżi czas bez ògrańczeniów bëłë wëzwëskiwónë pòdzémné wòdë. Przez przezmiarã eksploatacëji bëłë òne w znacznym gradze pòwëbieróné. Narëszonô bëła równowôga hidrologòwô. Pòd Gduńskã i jegò òkòlém zrobił sã głãbòczi dół òbniżëniowi ò wiéchrzëznie bez mała 300 km². Wòdë rzéków, chtërné mają wiele związków chemicznëch i w wiele za môłym gradze biologòwò òbczëszczoné kòmùnalné sztok, docérają do mòrza. Przez to òstała mòcno zatrëtô Gduńskô Hôwinga. Wiôldżi kwantum bakcylów glótowëch,chtërné ùnôszłë sã w wòdze ùniemòżniwało branié kąpiélë. We Władisławòwie – w czerënkù pôłniowò-pòrénszim òd pòrtu, w Nowim Pòrce i w Gdini Òrłowie òd 64% do 92% pòbiérónëch próbków wòdë bëło za klasą abò w III klasë czëstoscë. Wiele kąpielëszczów mùszało bëc zamkłé. Tak bëło kòl Bôłtu w lëpińcu 2018 r. Òrganicznô materëjô a téż azot i fòsfór docérają do mòrza za pòstrzédzëzną rzéków. Ta rzôdzëzna, a téż wlewë òceanicznëch wòdów do Bôłtu i zmianë temperaturë wòdë prowadzą do periodnégò spôdaniégò abò rostu biomasë roscënów i zwiérzãtów w Gduńsczi Hôwindze i w ji sąsedztwie. W ùbògaconëch przez azot i fòsfór mòrzczich wòdach òsoblewò mòcno rozwijô sã planktón. Przez to na zôczątkù rosce kwantum òrganizmów, chtërné nim sã żëwią. Równak z czasã planktón sã tak rozrodzywô, że rëbë i jiné zwiérzãta nie są w sztãdze gò w całosce skònsumòwac. Nieżëwi planktón, chtëren òpôdô, przez dëgòwanié bakcylów rozkłôdô sã. Przez tã rzôdzëznã zmiésziwô sã kwantum krzisenia, a na dnie zjawiwô sã sarkòwòdzyk, chtëren trëje i wiele ôrtów rëbów mô ùniemòżlëwioné rozrodzywanié sã, a w skrôwnëch wëpôdkach to prowadzy do jich smiercy. Znaczny òbéńda Gduńsczi Głãbi bëła fùl sarkòwòdzyka. Na skùtk tich procesów w latach sédemdzesątëch i òsemdzesątëch nôwikszi zmianë nastałë w Pùcczi Hôwindze, nôsnôdszi i nôbarżi pòdajny na cësk zgnojeniów òbéńdze Gduńsczi Hôwindżi. Pùcczi kréz mô przë tim wësoczi wskôzywôcz zachòrzeniô lëdzy na reka. W Pùcczi Hôwindze nazebrało sã wiele trëjącëch związków to i jidealny czedës nierzchòwiszczé dlô wiele ôrtów rëbów stracëło swòją wôżnotã. Prawie ju nie bëło lasfòra, brzónë, wãgòrza abò łososa. Ù wiele rëbów bëło widzec znanczi chòrobów, do chtërnëch doprowadzało biwanié w zgnojonym òkrãżém. Wiôldzim zagrożeniém dlô mòrzczich wodów są wëcéczi sërégò òléju.Przëmiérno – 1 tona sërégò òléju pòòkriwô cenką légą wiéchrzëznã 12 km². Temù też nie dzëwi nas chùtkô jinterwencëjô przënôléżnëch mòrzczich służbów w wëpôdkù, wezmë na to awarëji przërëchtënków w bazé rzôdczëch òpôłów abò karëwôrtnégò zdrzëcaniô przez niejedné òkrãtë balastowëch wodów, w chtërnëch są resztczi sërégò òléju. W zurbanizowani conie gduńsczi krôjnë baro mòcno bëła zatrëtô atmòsféra. Przëłoziwałë sã do te wielny wërobné zakładë, a téż chëczowé gòspòdarztwa i tërlëkòwô rësznota. W pôrãdzesąt òsoblëwò ùprzikrzonëch dlô òkrążégò zakładach („Sarkòpòl”, rafinerëjô, elektrocepłowniô, cëkrowniô i jiné) pòwstôwało 264 000 ton parzënów i 59 000 ton gazowëch zaczapaniów na rok. Jindustria, gbùrzenié, transpòrt i jiné partë gòspòdarzënkù, a téż chëczowé gòspòdarztwa są pòczątkiem rozmaitégò szlachù òdpôdków, chtërné zgromadzoné w wëznaczonëch placach zajimają wiedno wikszi rëmie, a to przëłożiwô sã do degradacëji wiéchrzëznë zemi. Samé leno jindustriowé òdpôdczi, jak np. fòsfògipsë, sëpny pòpiołë ë szlaczi z energeticzi i cepłownictwa a téż mineralné parzënë nazebróné w wòjewództwie do 2003 rokù, wôżą przeszło 21 mln ton, a pòòkrëłë òbéńdã kòl 2,6 km². Są stolemné òlérë z nalézeniém placów na wësëpiska smieców, bò na nich mòże żëc np. szpańsczi slënik. Té wësëpiska,chtërné jistnieją, są ju wnetka czësto wëzwëskóné, a na ùmôlowanié nowëch nié ma zgòdë lëdztwa, chtërno mieszkô w sąsedztwie bédowónëch môlów. Degradacëji òkrążégò, chtërna robi pòkroczi człowiek nie przëzérô sã pasywno, le podjimô corôz barzi skùtkòwné kroczi sparłãczoné z jegò óchrónią. Jinwesticjowé wëdôwczi na óchróniã òkrążégò i gòspòdarzënk wòdny pòstãpno rosną. Np. w 2005 rokù w całim pòmòrzczim wòjewództwie wëniosłë òglowò 2 329 mln zł, przë tim na óchróniã wiodra bëło przeznaczoné 34,2 mln zł, na sztokòwi gòspòdarzënk i óchróniô wòdów 1 624 mln zł,na gòspòdarzënk òdpôdkama, òchróniô i doprowadzenié wôrtnotë ùżëtny zemiów jak bëło przódë, a téż pòdzemnëch a wiéchrzëznowëch wòdów 27,7 mln zł, na wòdny gòspòdarzënk 50,6 mln zł. W latach 1990–2005 bëło rëszoné abò rozbùdwóné pôrãdzesąt kòmùnalnëch i jindustriowëch òbczëszczalniów sztokù. Jedna z nôwikszëch òbczëszczalniów – w Dãbògòrzim – zbiérô sztok z òbéńdë, na chtërné mieszkô kòl 400 000 lëdzy (z Gdini, Sopòtu, Rëmi, Rédë, Wejerowa). Òbczëszczalniô w Swôrzewie zbiérô i òbczëszcziwô sztok z Pùcka, Wiôldżi Wsë i całégò Hélsczégò Półòstrowa. Pòdług Jana Mòrdawsczégò (1999) òbéńda Kaszëbów je mało zatrëtô, òkòma przëmiérzno tamsamnëma jezorama i môlama, jak téż niechtërnëma kawałkama rzéków. Pòmôgô to rozwicu turisticzi. Bôczënk przërzesziwô sã tu do òchrónë przërodnégò òkrãżégò. Wërazã tegò je założenié parków i rezerwatów, ùznanié niechtërnëch òbiektów żëwy i miartwy przërodë za pamiątczi przërodë. Na Kaszëbach je cziledzesąt rezerwatów. Bliskò 1000 òbiektów pònazwóno mionama pamiątków przërodë (pòjedińczé drzewa, karna drzéw, aleje, eraticzi i jiné).

Znóny lëdze pòchôdający z Kaszëbsczi (w dzysdniowëch greńcach), abò z nią zrzeszony

• Witołd Bòbrowsczi - runita
• Andrzej Bronk - filozófa z KUL
• Jerzi Łisk - pòéta, mùzykańt i spiéwôk
• Klemens Bronk - pòlitikôrz, zakłôdôrz TOW Gryf Kaszubski /Gryf Pomorski
• Arnold Chrapkowszczi - ksądz, generał Paulinów
• Kònstantin Dominik - biskùp
• Günter Grass - runita
• Sylwia Gruchała - florecëstka
• Józef Jankòwsczi - ksądz, błogòsławiony Kòscoła rzimskòkatolëcczégò
• Thomas Kantzow - runita, dzejopisôrz
• Benedikt Karczewsczi - chemik, doktor jinżinéra
• Kazimierz Klawiter - pòlitikôrz
• Ryszard Krauze - biznesman
• Gerard Labùda - dzejownik
• Czesław Lang - kòłownik
• Aleksander Majkòwsczi - runita, dzejopisôrz
• Marian Majkòwsczi- architekta, runita
• Maciej Miecznikowski - spiewôk
• Rafał Mohr - aktór
• Paul Nipkow - wënalôzôrz
• Roman Paszke - żéglôrz
• Janusz Reiter - diplomata
• Józef Rogala Wybicki - ùsôdzca słowów "Mazurka Dąbrowskiego" (pòlsczégò nôrodnégò himna)
• Jarosław Selin - pòlitikôrz
• Danuta Stenka - aktorka
• Abdón Strëszôk - profesor weterinaryjnëch nôùków
• Bruno Synak - socjologa, profesor
• Władisłôw Szulëst - ksądz, dzejopisôrz
• Donald Tusk - pòlitikôrz
• Edmund Wnuk-Lipiński - socjologa
• Andrzéj Wrońsczi - biôtkôrz
• Bernard Zëchta (Sëchta) - ksądz, słowôrznik
• Marta Żmuda-Trzebiatowska - aktorka

• J. Borzyszkowski, J. Mordawski, J. Treder: Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów; J. Bòrzëszkòwsczi, J. Mòrdawsczi, J. Tréder: Historia, geògrafia, jãzëk i pismienizna Kaszëbów, Wëdowizna M. Rôżok przë wespółrobòce z Institutã Kaszëbsczim, Gduńsk 1999.
• Geograficzny atlas świata. 2 / [red. prowadz. Zofia Cukierska et al.]. Adres wydaw. Warszawa : Państ. Przedsiębiorstwo Wydaw. Kartograficznych im. Eugeniusza Romera, 1991. (Kaszuby)
• Jan Mòrdawsczi: Geografia Kaszub/Geògrafia Kaszëb. dolmaczënk: Ida Czajinô, Róman Drzéżdżón, Marian Jelińsczi, Karól Rhode, Gdańsk Wydawn. Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Gduńsk 2008.
• Kaszëbë : Pojezierze Kaszubskie 1:50 000 / red. Urszula Wojciechowska, Tomasz Płatek, Katarzyna Bischoff ; treść turyst. [oprac.] Michał Kucharski, Anna Dalida, Blanka Lach ; tekst Anna Klimko ; zdj. Jacek Sztolcman [et al.] ; nazewnictwo kasz. Jerzy Treder ; Pracownia Kartograficzna Carta Blanca, Warszawa 2002 (Napis: pierwsza mapa po kaszubsku).
• Bernard Zëchta: Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, Ossolineum, Wrocław - Warszawa - Kraków 1968, tom II, ss. 145 - 146.

• Kaszuby ...
• VIAF