Gduńsk

Gduńsk
POL Gdańsk COA.svg	POL Gdańsk flag.svg
Spòdlowé pòdôwczi
Państwò	Pòlskô
Wòjewództwò	Pòmòrsczé wòjewództwò
Kréz	Pòmòrsczé wòjewództwò
Wiéchrzëzna	266±1 kilometr kwadratowy
Pòłożenié:	54°22' nord. 18°38' pòr.
Lëdztwò (2020)	486 022
Czerënkòwi numer	(+48) 58
Pòcztowi kòd	80-009 do 80-958
Registracëjné tôfle	GD
Administracëjô
Bùrméster	Aleksandra Dulkiewicz
Nowé Ògardë 8/12 80-803 Gduńsk Domôcô starna gardu Galerëjô gardu na Wiki Commons

Gduńsk, kv. Gdúnjsk (pòl. Gdańsk, łac. Gedania abò Dantiscum, miem. Danzig) - je nôwikszim gardã ë historëczną stolëcą Pòrénkòwi Pòmòrsczi ôs kaszëbsczi miészëznë. Je pòłożony na pôłniowim sztrądze Bôłtu, przë ùbiedze rzeczi Wisłë. Jegò pòrénkòwi part je na Zëławach ë Wislóny Sztremlëznie, a zôpadny na ùrzmach Kaszëbsczi Wëżawë. Òd 1999-gò rokù Gduńsk mô sztatus gardu na prawach krézu ë je stolëcą pòmòrsczégò wòjewództwa. Tu je Marszałkòwsczi Ùrząd Pòmòrsczégò Wòjewództwa.

 

• VII wiek - pòmòrsczé plemiona przëcygłë nad pôłniowi sztrąd Bôłtu
• X wiek - pòwstôł òbarny gard Pòmòrzanów
• 970-980 - Mieszkò I òpanôwôł Pòrénkòwą Pòmòrską
• 997 - prasczi biskùp Wòjcech zatrzimôł sã w gardze, z negò rokù pòchôdô pierszô zmiónka ò gardze Gyddanyzc w żëwòce swiãtégò Wòjcecha
• 1013
  • Gduńsczé Pòmòrzé òstało przëłączoné do kùjawsczégò biskùpstwa
  • Gduńsczé Pòmòrzé òdzwëskało samòbëtnosc òd Pòlsczi
• 1047 - pòlsczi ksyżëc Kadzmiérz I Òdnowicél przëłączëł Pòrénkòwą Pòmòrską do swòjégò państwa
• 1093 - pòlsczi ksyżëc Władisłôw I Herman wëdôł rozkôz spôleniô gardów w Gduńsczi Pòmòrsce
• 1120 - Bòlesłôw Krzëwògãbi dobéł w wòjnie z Pòmòrzanama
• 1236 - Lubecczé gardowé prawo
• 1308 - Krzëżôcë zajãlë gard
• 1361, 1378, 1411, 1416 - rëchawë procëm Krzëżôkom
• 1454 - Gduńsk òdpòjãti przez pòwstańców Prësczi Zrzeszë
• 1457 - Wiôldżé Privilegium pòlsczégo króla Kadzmierza ë miono Królewsczi Pòlsczi Gard Gduńsk
• 15 séwnika 1463 - gduńskò-jelbiąskô flota (25 òkrãtów) pòbiła krzëżôcką flotã (44 òkrãtów) na Wislanim Zôlóju
• 19 rujana 1466 - znôw w Pòlsce pò tornsczim spòkòju
• 18 czerwińca 1568 - 13 frajbitrów z Gduńska napadło na kaszëbsczich lëdzy, a pòtemù bëło ùkôróné. W tim czasu mòcny béł tu mieszczónowi stón
• 1807-1815 - Wòlny Gard Gduńsk Napòléòna
• 1904 - Gduńskô Pòlitechnika
• 1920-1939 - Wòlny Gard Gduńsk
• 1929 rokù bëłë m.jin. tu sarcësté mrozë (s. 4 Port gdański odcięty od komunikacji )
• 1 séwnika 1939 - òbarna Westerplatte ë zôczątk II Swiatowi Wòjnë
• 28 strëmiannika 1945 - przejãcé Gduńska przez pòlsczé ë sowiecczé wòjskò (gard znikwiony w 60 proc.)
• 1970 - sztrajk robòtników w Gduńsku ë w całi Pòmòrsce (Gòdnik 1970)
• 22 séwnika 1980 - w Gduńsczi Zdrzëtni Lenina pòwsta samòstójnô samòsprôwnô warkòwô zrzesz "Solidarnosc"
• 2008 - òb lato cuchem "Transcassubia" przëjachelë do Gduńska Kaszëbi z rozmajitich strón

Nôstarszi kaszëbsczé knédżi: Szymona Krofeja z 1586 rokù, jak téż Michôła Pontanusa z rokù 1643 bëłë wëdóné w Gduńskù. Bernard Zëchta m. jin. tu gôdôł z Kaszëbama zanim napisôł swój: Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Tu zaczãła dzejac "Solidarnosc”, a to stało sã pierszą kùglą lawinë nikwiący kòmùnizm w Eùropie, téż tu je stolëca eùropejsczégò miészëznowégò jãzëka - kaszëbsczégò. W strumiannikù 2011 rokù przë drogach do Gdùńska mógł pòtkac nôpis: „Gduńsk – stolëca Kaszëb wito”. W gduńsczich szkòłach téż mòże sã ùczëc kaszëbsczégò. W 2013 r. w szesc spòdlecznëch szkòłach ùczëło sã kaszëbsczégò jãzëka 143 dzecy. Òd dłëgszégò czasu (2017) tu są bilietë ZTM z kòmùnikatã w kaszëbsczim jãzëkù.

• Bùdżetowé wzątczi (2004 plan): 1.157.854.849 zł
• Bùdżetowé wëdôwczi (2004 plan): 1.097.405.739 zł

Gduńsk je nôwikszim mòrsczim pòrtã w Pòlsczi, hewò je téż wiôldżé latawiskò (Port lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy - kòd IATA: GDN, kòd ICAO: EPGD).

• Sambòr I
• Mscëwòj I
• ksyżã Swiãtopôłk II Wiôldżi
• ksyżã Mscëwòj II
• biskùp Moritz Ferber
• malownik Vredemann de Fries (1527-1606)
• pisôrz, teoreta lëteraturë Marcën Opitz (1597-1639)
• architekta Ôbram van dem Block
• architekta Antón van Obbergen
• bòtanik, kùpc Jakùb Breyne (Jacobus Breynius Gedanensis ùr. 1609 – ùm.1657)
• astronóma Jan Heweliusz (1611-1687)
• fizyk Gabriel Fahrenheit (1686-1736)
• pisôrka Luiza Gottschedin (1713-1750?)
• malownik Daniel Chodowiecki (1726-1801)
• pisôrka Johanna Schopenhauer (1766-1838)
• filozófa Artur Schopenhauer (1788-1860)
• kòlekcjonéra dokôzów kùńsztu Lesser Giełdziński (1830-1910)
• gazétnik, apartnik Fric Jaenicke (Poguttke) (1885-1945)
• pisôrz, noblista Günter Grass (1927-2015)
• pòlitikôrz, noblista Lech Wałęsa (1943)
• pòlitikôrz, dzejopisôrz Donald Tusk (1957)
• wërzinôrz Jan de Weryha-Wysoczański (1950)
• first lady Jolanta Kwasniewska (1955)
• teatrownik Krzysztof Kolberger (1950-2011)
• szportówca Dariusz Michalczewski (1968)
• pisôrz, dzejopisôrz Jerzy Samp (1951)
• òkrãtownik Ludwik Prądzyński (1956)

   Przédny Gard

   Stôri Gard

   Stôré Przedmiescé

   Òlëwô

   Gardowé brómë

   Jiné

• Minda
• Fôrwôter
• Nowô Bënowô Nierzejô

Przësłowié: Nié òd razu Kraków zbùdowalë, ale Gduńsk òd razu zbùrzëlë.

Jinsze miona gardu to téż: Gdańskò, Gdańsk, Gdôńsk, Gdąńskò. We zdrojach: Gyddanyzc 1000; Kdanzc 1148; Danzko 1180; Gdanzc 1188; Gdantz 1198 (kòpijô z XIII w.); Danzk, Gdanensis (adj.) 1209; Danzk 1209 (kòpijô z XIII w.), Danzc 1209 (kòpijô z XIII w.); Gdanizc kòl 1220; Dancek 1224, Danczk 1224, Gdanensis (adj.) 1224; Gedanensis (adj.) 1235, Gdancz 1235 (fals. z XIV w.); Gdansk 1235; Gdanzc 1238; Danzeke 1248; Danzk 1263; Danceke 1263; Gdanzke 1267; Dantzik 1268, Gedanck (3x) 1268; Gdansk 1268; Gedanensis (adj.) 1271; Danzceke (2x) 1272; Danczk 1279, Danense (adj.) 1279; Dancezc 1281; Gdanchek 1283 (kòpijô z XIII w.), Gdanchez 1283 (kòpijô z XIII w.); Danceke 1285; Gdanzeke 1285; Gedanensis (adj.) 1289, Gdancz 1289; Dantzk 1290, Gedanensis (adj.) 1290; Gdanzech 1291; Danzke 1292 (kòpijô z XVI w.), Dantzke 1292 (kòpijô z XVI w.), Danzig 1292 (kòpijô z XVI w.), Dantzig 1292 (kòpijô z XVI w.); Danzich 1294, Gdanensis (adj.) 1294; Gdantzik 1295; Gedansk 1298, Gdanensis (adj.) 1298; Dansk 1298; Gedanensy (adj.) 1298; Gedanensi (adj.) 1301; Gedani 1303; Gdansco 1310; Danzik 1310, Danzich 1310; Dancz 1323; Gdantczk 1325 (kòpijô z XV w.); Danth 1326–7; Gdans 1334 (kòpijô); Danzk 1342 (falsyfikat?); Danczc (1342, kòpijô z XV w.), Gdanczk (1342, kòpijô z XV w.), Gdanczc (1342, kòpijô z XV w.); zu Dantzke 1351 (kòpijô z XVII w.); zu Dantzigke 1357 (kòpijô), Dantzke 1357 (kòpijô); Danck kòl 1360; Danske 1387; Gdanczk 1434; Gdansk 1435; Gdansko 1457; Dantzigk 1471; w gdanszkv 1480; Gdana 1483; Gdanysk 1483; Gdanum 1510–29 ; Gdańsk 1565; do Gdańska 1565; Gedanum 1570; do Gdańska 1615; pode Gdańskiem 1615; Gedanensi (adj.) 1624; do Gdańska 1664; Danzig kòl 1790; Gdańsk, niem. Danzig 1881; Gdańsk, niem. Danzig 1951; Gdansk 1980; Gdąnsk, pòrébacku Gdunsk (Cenôwa); Gdônsk (Ramułt), Gdąnsk (Ramułt), Gdąńsk (Lorentz), Gdąńskò (Lorentz), Gdańsk (Lorentz), Gdańskò (Lorentz); Gduńskò (Rospond) 1984; Gdińsk (Zëchta), Gduńsk (Zëchta), Gdunsk (Zëchta), Gdóńsk (Zëchta).

 

Òbôcz galerëjã na Wiki Commons:
Gduńsk

• Gdiniô
• Sopòt

• L. Krzyżanowski: Gdańsk, Sopot, Gdynia. Przewodnik ("Sport i Turystyka", Warszawa 1970)
• John Brown Mason, The Danzig Dilemma; a Study in Peacemaking by Compromise, 1946 [1]
• G. Stone: Slav outposts in Central European history : the Wends, Sorbs and Kashubs, London, UK : Bloomsbury Academic, an imprint of Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 289
• Bernard Zëchta. Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, Ossolineum, Wrocław - Warszawa - Kraków 1967, tom I, s. XI

• Kaszëbskòjãzëkòwô domôcô starna gardu
• Gdańsk - miasto

	Pòmòrsczé wòjewództwò
	Gardë na prawach krézu: Gduńsk | Gdiniô | Stôłpsk | Sopòt Krézë: bëtowsczi | chònicczi | człuchòwsczi | dërszewsczi | gduńsczi | kartësczi | kòscérsczi | kwidzëńsczi | lãbòrsczi | malbòrsczi | nowòdwòrsczi | pùcczi | stôłpsczi | starogardzczi | sztumsczi | wejrowsczi