ڕەگەزپەرستی لە تورکیا

ئەمە بەشێوەیەکی سەرەکی لە شێوەی نەرێنی ھەڵوێست و کار دەر دەکەوێت لەلایەن تورکەکان بەرەو خەڵکێک کە بەنەژادیی تورک ڕەچاو ناکرێن. بەشێوەیەکی سەرەکی وەکو جیاکاری بەرەو کەمینەیە ڕەگەزی نا- تورکەکان وەکو کورد، زازا، ئەرمەنی، ئاشووری، یۆنانی، و جوولەکە، ھەروەھا دژایەتی کەمینەکانی ئیسلام وەکو عەلەوی، سۆفی، و شیعەکان.

لە ساڵانی دووایی، ڕەگەزپەرستی لە تورکیا گۆڕیووە بەرەو پەنابەرانی سووری و عەرەب بەگشتی.

ڕەگەزپەرستی و دووچاوەکیی ڕەگەزی لە تورکیا دەتوانێت بگەڕدرێتەوە بۆ ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی. لە ١٨٦٠کان ھەندێک ڕۆشنبیری تورکی عوسمانی وەکو عەلی سواڤی ڕایان گەیاند کە:

1. تورک لە بواری سیاسی، سەربازی و کەلتووری سەرترن لە نەژادانی دیکە.
2. زمانی تورکی زمانە ئەوروپی لەی چەوری و نایابی تێدەپەڕێنێت.
3. تورکەکان شارستانێتی ئیسلامیان دروست کرد.

لەگەڵ بنیاتنانی کۆماری تورکیا، ھاووڵاتییە ناموسوڵمانەکانی وڵات بەر زۆر حالەتی جیاکاری لایەنگری کراو لە لایان دەوڵەت کەوتوون. بۆ نموونە، زۆرێک لە ناموسڵمان لە کار دەرکران و دامەزراندنیان لە دام و دەزگای ئیداری قەدەخە کرا. یاسای فەرمانبەرانی دەوڵەت لە ١٩٢٦ دەر کرا بە مەبەستی تورکی کردنی ژیانی کاری لە تورکیا. ئەم یاسا تورک بوونی ھەروەک مەرجێک کە پێویستە بۆ ھەر کەسێک کە خوازیاری بوون بە فەرمانبەری دەوڵەتە پێناسە کرد. نەژادپەرستانی سەرە‌تایی لە تورکیا نیھال ئاتسیز و ڕەھا ئۆگوز تورککان بوون، کە ھەردوو لە ڕێگای جیا پێشبڕکێیان دەکرد لە بەکار ھێنانی ناساندنی تورک بوون دەکرد.

بزووتنەوە ئارمانجخوازی تورکی لەژێر کاریگەری ڕوانینی ڕەگەزپەرستی لەلایەن ئەدۆڵف ھیتلەرە. کتێبی نەبەردی من (تورکی: Kavgam)، لەنێو سیاسەتمەدارانی باڵی ڕاست زۆر بەناوبانگە، و ئەوکاتەی بولەنت ئەجەڤت ویستی فرۆشتنی لە تورکیا قەدەغە بکا، ئەوان ڕێیان گرت.

مەحمووت عەسات بوزکورت، وەزیری پێشووی دادگای تورکیا لە ساڵی ١٩٣٠ نەژادی تورکی بە کوردەکان نیسبەتدا و بە غەیری تورکەکان تەنیا مافی خزمەتکردن و نۆکەری دەدا. کۆمەڵکوژی دەرە زیلان لە ساڵی ١٩٣٠ لە ڕاپەڕینی ئاگریدا کە ٨٠٠ ھەتا ١٥٠٠ کەسی چەکدار تێیدا بەشدار بوون، یەک کۆمەڵکوژی بەرامبەری کوردانی دانیشتوو لە تورکیا بوو. بە بڵاوکراوەی ڕۆژنامەی کۆمارییەت لە ١٦ی تەممووزی ساڵی ١٩٣٠، دەوروبەری ١٥٫٠٠٠ کەس کوژران و ڕووباری زیلان پر لە مردوو کرا. لە ٣١ی ئابی ١٩٣٠، ڕۆژنامەی میلییەت قسەکانی سەرۆک وەزیرانی تورکیا، عیسمەت ئینۆنوی بڵاوکردەوە: تەنیا نەتەوەی تورک مافی نەژادی و نەتەوەیی لەو وڵاتەی ھەیە. ھەر نەتەوەیەکی تر ئەم مافەی نییە ئەوان تورکەکانی ڕۆژھەڵاتین کە لەداوی ڕیکلامەکانی بێ ئەساس کەوتوون و ڕێگەی خۆیان ون کردووە. کوردەکان مێژووی درێژی دووچاوەکیی ڕەگەزی و ڕەشەکوژیان ھەبووە کە لەلایەنی حکوومەتی تورکی دژی ئەوان ئەنجام دراوە.

•  دەروازەی تورکیا
•  دەروازەی کوردستان
•  دەروازەی مافەکانی مرۆڤ