فاشیزم

ئەم ئایدۆلۆژیایە لە سەدەی بیستەم لە ئەورووپا سەری هەڵدا. ئیتالیا وەک یەکەم وڵاتی فاشی دەرکەوت، ئەمەش پێش ئەوەی ئەو ئایدۆلۆژیایە بەسەر وڵاتانی دیکەی ئەورووپییدا بڵاوببێتەوە. فاشیزم دژی ئەناکیزم، دیموکراسی، لیبرالیزم، مارکسیزمە، فاشیزم خۆی لە ڕاستڕەوێکی تووندڕەو بە شەبەنگی سیاسیی چەپ-ڕاست دەدۆزێتەوە.

وشەی فاشیزم Fascism لە (Fasces دەسکەدار) ی لاتینییەوە هاتووە و لە ڕۆمای دێریندا هێمای پاراستنی دەستوور و هێمنی بووە. فاشیزم بە پلەی یەکەم ناوی بزاڤێکی سیاسییە لە ئیتالیای هاوچەرخدا بە ڕێبەرایەتیی بینیتۆ موسولینی Benito Mussolini. پاش شەڕی جیهانی یەکەم ڕێبازی لەو بابەتە لە تێکڕای ئەورووپادا سەری هەڵدا، ئەوەی لە هەموان گەورەتر و هەژێنتر بوو ڕێبازە ئەڵمانییەکەی سۆسیالیزمی میللیی National socialism یان نازیزم Nazism بوو. شەڕی جیهانیی دووەم بووە شکانێکی گرینگ بۆ فاشیزم و نازیزم، بەڵام لەم چەند دەساڵەی دواییدا دەرکەوت کە بیروڕای فاشیستانە بە هیچ جۆرێ بنەبڕ نەبووە بەڵکوو هەردەم ڕێبازی نوێ دەگرێتە بەر.

فاشیزم هزر و بزاڤێکی سیاسییە دەڵێ وەڵات دەبێ سەرداریکی خاوەن دەسەڵاتی ڕەها فەرمانرەوایی بکات نەک سیستەمی دێمۆکراتی. توندوتیزی و جەنگ لای فاشیزم پایەی بەرزیان هەیە، هەروەها مێژووەی شکۆمەندی وەڵات.

فاشیستان خۆیان بە نوێنەری ئەو ویستە دەزانی کە لە دەوڵەتدا هەیە ڕووەو مەزنایەتی پەلهاویشتن. چەمکی دەوڵەت، ڕەگەز و گەل بە چەمکی مێژووکردی زیندە و کردەی خاوەن ویست خۆ ڕادەنوێنران. فاشیزم پەیوەستێکی یەکجار توندی هەیە بە «داروینیزمی جڤاکی» Social Darwinism یەوە، کە دەیگوت مان تەنها بۆ ئەوانەیە هەرە بەهێز و هەرە بێپەروان.

بە بۆچوونی Alfredo Rocco ی بیریاری فاشیست، دەوڵەت ئۆرگانیزمێکی کۆگەرایە، بەرانبەر دەوڵەتانی دیکە، لە خەباتێکی بێبەزەییانەدایە بۆ مانی خۆی. هەڵبژاردنی سروشتەکی دەوڵەتی هەرە باشی، ئەوەی پتر شایەنی ژیانە، لە بێژنگ داوە.

فاشیزم خۆی بە بزاڤی «ویست» و «تەک» Action دادەنا. هەست و ژان خرانە پێش بیرکاری و تیۆرییەوە. ویستی سیاسی بە کردەوە دەردەبڕا نەک بە گوتە و بیرکردنەوەی دەرهەست (ئەبستراکت). پێوانەی ‌«‌ڕاستی‌»‌ بووە پێشکەوتن و هێزی هەست نەک زانینی ئەزموونەکی.

‌

«‌فاشیزم خەباتی دژ بە کۆبیری دێمۆکراتانە دەکات. هەم گریمانە تیۆرییەکانی ڕەت دەکاتەوە و هەم ڕاستاندنە کردەکییەکانی. فاشیزم ئەوە ڕەت دەکاتەوە زۆرینە، تەنها لەبەر ئەوەی زۆرینەیە، بۆی هەبێ ببێتە فەرمانڕەوای جڤاتی مرۆڤایەتی. ئەوە ڕەت دەکاتەوە زۆرینە لە ڕێی ئەوەی ماوەماوە پرسی پێ بکرێ حوکومڕانی بکات. فاشیزم دەیسەلمێنێ کە جوداوازیی بەپیت و خێرخواز و ناچارەکی هەیە لە نێو خەڵکدا هەرگیز بە پرۆسەیەکی میکانیکانەی وەک مافی گشتیی دەنگ دان، دارماڵ ناکرێ‌»‌.

دەوڵەت، ناسیۆن، گەل و ڕەگەز یەکەی سەرەکی بوون لە باوەڕی فاشیستانەدا. چین و سازمانی هاوبەرژەوەند، گرووپ و تاک هەر هەموو دەبێ سەر فرووی دەوڵەت و یەکیەتیی میللی بن و شیرازەی بسەلمێنن. ئامانجیش ئەوەیە هەموو دەستەکان لە یەک یەکەدا کۆ بکرێنەوه بۆ ئەوەی بەرانبەر میللەتی دیکەدا ئەوپەڕی هێزی فراژووتنی پەیدا بێ.

فاشیستەکانی ئیتالیا بوون چەمکی ‌«‌دەوڵەتی گشتگیر - تۆتالیتار Totalitarian‌»‌ یان دروست کرد، مەبەستیش دەوڵەتێک بوو کۆنترۆڵی تەواوی هەبێ بەسەر گشت لایەنەکانی جڤاتدا.

‌«‌لە دەوڵەتی فاشیستانەدا تاکەکەس سەرشکێن ناکرێ بگرە چەندپات دەکرێتەوە، چۆن سەرباز لە تیپدا داناهێزرێ بەڵکوو لە ڕێی ژمارەی هەڤاڵەکانییەوە گەورەتر دەبێ. دەوڵەتی فاشیستانە میللەت ڕێک دەخات بەڵام مەودایەکی هەمواریش بۆ تاکەکەس جێ دەهێڵێ. ئازادیی ناپێویست و زیانبەخش سنووربەست دەکات و گرنگەکان دەپارێزێ. بڕیاری ئەم دۆزانە لای دەوڵەتە نەک لای تاکەکەس‌»‌..

1. ئاڵمانیای نازی
2. ئادۆڵف ھیتلەر
3. فرانسیسکۆ فرانکۆ
4. بینیتۆ موسۆلینی

• Readings on Fascism and National Socialism by Various
• The Doctrine of Fascism
• Nationalencyklopedin
• «ئایدیۆلۆژیی سیاسیی هاوچەرخ» Reidar Larsson. Politiska ideologier i vår tid
• Från Platon till kommunismens fall - De politiska idéernas historia. Sven-Eric Liedman. «ڕێگوزەری بیری سیاسی»