Nou Mèssicu

Su Nou Mèssicu (Ingresu: New Mexico [nuːˈmɛksɨkoʊ]; Ispagnolu: Nuevo México [ˈnweβo ˈmexiko]; Navajo: Yootó Hahoodzo [jo:tó haho:dzo]) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de de Sud-Ovest e Ovest de sa natzione. Est cunsideradu unu de is istados de montes, riferende·sì nche cun montes a sa catena de is Montes Rocosos. Sa capitale est Santa Fe e sa prus manna tzitade Albuquerque.

Su nomìngiu est "Land of Enchantment" (Terra de s'Incantu).

Allàcanat in s'Ovest cun s'istadu federadu de Arizona, in su Nord-Ovest cun su de Utah, in su Nord cun su Colorado, in su Nord-Est cun s'Oklahoma, in s'Est cun su Texas e in su Sud cun su Mèssicu. Non tenet bessida a s'ocèanu.

Su Nou Mèssicu est su de 5 istados prus istèrridos, su de 36 prus populados e su de 6 cun prus bàscia densidade de bividores in sos Istados Unidos.

Su clima est semi-àrridu e àrridu, ma in is montes pigat carateres cuntinentales e alpinos. A suta de is 1500 metros de artària in istade sas temperaduaras podent lòmpere fintzas a prus de 38°C. In su Sud-Ovest su de sa mancàntzia de abba est unu problema chi non agatat solutzione.

Su nòmene de Nou Mèssicu non benit comente si pentzat de su Mèssicu, ma est unu nòmene dadu de is isproradores ispagnolos in su 1563, chi pentzaiant chi in sa regione bi èsseret una cultura Indiana de importu comente sa de s'Imperiu de Mexica (is Aztecos). Su Mèssicu si naraiat tando Noa Ispagna e at mudadu nòmene isceti in su 1821 cun s'indipendèntzia.

In antis de s'arribu de is europeos su territòriu fiat bìvidu de populos nativos. Fiat cunchistadu a coa de is ispagnolos chi nd'aiant fatu parte de s'Impèriu Coloniale de Noa Ispagna, prus a tradu fiat diventadu parte de su Mèssicu e a ùrtimu territòriu de sos Istados Unidos, ma non luegus istadu federadu.

Su Nou Mèssicu est su de 3 produidores de petròliu e gas naturale in sos Usa. S'economia s'apoderat subra s'allevamentu e sa produtzione de casu, in manna parte est pois acapiada a is ispesas militares de su guvernu, chi tenet propiedades de laboratòrios nucleares e àreas pro is tests de mìssiles ispatziales. Francas custas atividades su Nou Mèssicu est unu istadu poburu, fintzas de prus in is zonas a tesu de is tzitades, in ue bivent mascamente nativos americanos e pessones de origine ispagnola. De 50 istados federados est a su postu de 43 pro richesa, cun disimpreu de 7,2% e 18,4% de sa populatzione a suta de sa sinna de poberesa.

Mancari su Nou Mèssicu tengiat majoria de populatzione de orìgine ispagnola, sa limba faeddada in manera fitania est s'inglesu. S'istadu non tenet una limba uffitziale, ma is leges e documentos uffitziales sunt iscritos siat in inglesu siat in ispagnolu.

Sa costitutzione de su 1912 narat chi s'istadu s'impìnniat a protegere sas culturas e sas limbas suas, ma in sos fatos s'usu de s'ispagnolu in sos mèdios de informatzione e in sas iscolas est istadu discoidadu pro manna parte de su sèculu XX. In antis de su 1967 sos bandos de eletziones istatales depiant èssere publicados in inglesu, in ispagnolu podiant èssere imprentados. Petzi in su 1973 fiat firmadu su Bilingual Multicultural Act, una decraratzione de apògiu a s'usu e a s'imparu de s'ispagnolu in sas iscolas.

Si carculat ca unu 29% de sa populatzione oe chistionet comente limba mamma s'ispagnolu e chi unu 5% siat bilingue inglesu/ispagnolu. Fintzas a sos annos 40/50 de su sèculu passadu custos peschentos fiant medas prus artos.

Unu 11% de is bividores de s'istadu faeddat comente limba mamma una limba amerinda. In su 2008 s'istadu at adotadu uffitzialmente s'usu in is iscolas pùblicas de lìburos in limba Navajo.

De su 1995 s'innu de su Nou-Mèssicu est bilingue in ispagnolu e in ingresu.

Su Nou Mèssico est s'istadu federadu cun prus artu peschentu de ispanicos, pighende siat pessones de pesada de colonizadores ispagnolos, siat emigrados de s'Amèrica Latina. S'istadu contat fintzas su prus artu peschentu de nativos americanos a fatu de Alaska e su prus artu nùmuru totale a fatu de Califòrnia, Oklahoma e Arizona. Is tribùs de s'istadu sunt mascamente de populos Navajo, Pueblo e Apache.

Is orìgines ètnicas de custu istadu tenent efetu fintzas in sa cultura, a esempru sa bandera, ruja e groga, pigat is colores de sa bandera de Ispagna e su sole est s'antigu sìmbulu de ”Zia”, in acàpiu cun sa cultura Pueblo.