2023: Annu

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

Su 2023 (MMXXIII in nùmeros romanos) est un'annu de su de XXI sèculos incumintzadu in sa die de domìnigu.

S'ONU dd'at decraradu:

• annu internatzionale de s'erba fèrrina ;
• annu internatzionale de su diàlogu comente garantzia de paghe;

Ghennàrgiu

• 1 ghennàrgiu: sa Croàtzia adotat s'Èuru e intrat in s'Àrea Schengen.
• 3 ghennàrgiu s'Uzbèchistan adotat s'alfabetu latinu.
• 4 ghennàrgiu: a su mancu 19 persones morint in Somàlia in duos atentados cun vetura-bomba chi si creet òpera de su grupu terrorìsticu Al-Shabaab.
• 5 ghennàrgiu: s'esèrtzitu messicanu arrestat a Ovidio Guzmán López, fìgiu de su narcotraficante e Joaquín "El Chapo" Guzmán. A pustis de custu, acontessent episòdios de violèntzia in s'istadu de Sinaloa.
• 7 ghennàrgiu: una persone morit e a su mancu àteras 57 abarrant ingortas in un'iscòntriu de duos trenos in Tzitade de su Mèssicu.
• 8 ghennàrgiu: simpatizantes de s'ex presidente de Brasile Jair Bolsonaro tzùchiant a Praça dos Três Poderes, Praça dos Três Poderes e su Supremo Tribunal Federal in sa capitale Brasìlia, in ue su presidente in càrrigu decrarat s'istadu de emergèntzia.
• 16 ghennàrgiu: is Carabineris italianos arrestant a Matteo Messina Denaro, unu de is cabos de s'organizatzione mafiosa Cosa Nostra, a pustis de 30 annos de bandidòngiu.
• 17 ghennàrgiu: su presidente de Vietnam Nguyễn Xuân Phúc lassat s'incàrrigu a pustis de unos cantos iscàndalos in contu de corrutzione in su guvernu suo.
• 20 ghennàrgiu: su parlamentu de Trinidad e Tobago eligit a s'ex-presidente de su senadu, ministra e abogada Christine Kangaloo comente a presidente de su paisu cun 48 votos contras 22.
• 24 ghennàrgiu: annoamentu de su Rellògiu de s'Apocalisse, chi immoe sinnat 90 segundos a sa fine de su mundu.
• 25 ghennàrgiu: Chris Hipkins est su primu ministru nou de Noa Zealanda, ses des a pustis chi Jacinda Ardern at lassadu s'incàrrigu.
• 27 ghennàrgiu:
  • segundu turnu de is eletziones presidentziales in Repùblica Ceca. Binchet Petr Pavel .
  • a pustis de unu raid militare israelianu in Jenin, chi at causadu sa morte de noe palestinesos, sete tziviles ebreos morint in una sinagoga de Gerusalemme Est in un'atacu de revesa.

Freàrgiu

• 1 freàrgiu:
  • in Austràlia, regione de Kimberley, s'agatat una càssula radioativa chi si s'azienda minerària Rio Tinto aiat pèrdidu e podiat èssere unu perìgulu grae pro sa populatzione locale.
  • sa cometa C/2022 E3 (ZTF), iscoberta in su 2022, est a s'istesiada mìnima dae sa Terra a pustis de unos 50 milliones de annos, e podet èssere bida in su chelu iscurosu.
• 3 freàrgiu:
  • is Istados Unidos annùntziant chi est sighende unos cantos globos de iscòviu tzinesos. Sa die a pustis nd'isparat unu. S'eventu càusat tensiones intra is duos paisos e est s'incumentzu de eventos sìmiles.
  • sa Tailàndia annùntziat un'alerta pro contaminatzione de prùere finu, cussigende a sa populatzione de impreare is mascareddas pro essire, e de traballare in domo cando possìbile.
  • in sa bidda de East Palestine, Ohio, unu trenu càrrigu de produtos chìmicos deràlliat, causende forsis unu disacatu ambientale.
• 5 freàrgiu:
  • eletziones presidentziales in Tzipru. Binchet Nikos Christodoulides.
  • su Tziclone Freddy tenet orìgine. At a causare prus de 400 mortos in Mozambicu, Madagascar e Malawi.
• 6 freàrgiu: unu terremotu de magnitudo 7,5 iscutulat sa Sìria e sa Turchia, ochiende a su mancu a 50.000 persones e lassende·nde a su mancu a 122.000 fertas.
• 21 freàrgiu: Vladimir Putin annùntziat chi sa Rùssia suspendet sa partetzipatzione a su New START, un'acòrdiu cun is Istados Unidos pro ridùere is armas nucleares.
• 25 freàrgiu: eletziones generales in Nigèria. Binchet Bola Tinubu.
• 26 freàrgiu: una nave càrriga de disterrados in biàgiu concas a s'Itàlia naufragat in su mare a in antis a sa costa de Steccato di Cutro, Provìntzia de Crotone, morende a 86 persones. S'episòdiu, connotu in s'imprenta comente "Naufràgiu de Crotone" o "Degòlliu de Cutro", ingendrat polèmicas polìticas a pitzus de su manìgiu de su fenòmenu migratòriu.
• 28 freàrgiu: unu tzocu ferroviàriu in Grèghia ochiet a 57 persones e nde lassat a medas àteras ingortas.

Martzu

• 1 martzu: una parte manna de s'Argentina abarrat chene eletritzidade in s'ìnteri de un'unda de calore chi aiat ammanniadu sa pedida de energia, pro neghe de unu fogu in una de is lìnias de tensione arta.
• 2 martzu: s'Assemblea Natzionale de Vietnam decrarat a Võ Văn Thưởng presidente nou cun su 98,38% de su parlamentu.
• 3 martzu: si nde pesant chèscias vàrias in Grèghia esigende megiorias de su sistema ferroviàriu, a pustis de s'acuntessimentu de su 28 de freàrgiu.
• 4 martzu: is membros de s'ONU lompent a un'acòrdiu pro sa protetzione de su 30% de is otzèanos.
• 5 martzu: eletziones parlamentares in Estònia. Pro sa primu borta duos partidos de tzentru-dereta tenent sa majoria assoluta.
• 6 martzu: incumentzat su traballu pro una costitutzione noa de su Cile.
• 8 martzu: unu grupu de dòighi persones atacat unu càmion in s'Arioportu de Santiago, Cile, pro nde furare 32 milliones de dòllaros benende dae Miami. S'atacu est faddidu, ma nde sunt mortas duas persones: unu de is criminales e una guàrdia. Is àteros criminale si nche sunt fuidos.
• 9 martzu: un'òmine intrat in una crèsia de Amburgu in s'ìnteri de una tzelebratzione de Testimòngios de Geova, ochiet a 7 persones, nde ferret a àteras 8 e a pustis s'ochiet issu etotu.
• 10 martzu:
  • sa Silicon Valley Bank, sa de 16 bancas prus mannas de is Istados Unidos, fallit. Est su prus fallimentu mannu de banca a pustis de sa crisi econòmica de su 2008. De su fallimentu nde sufrint aziendas in totu su mundu.
  • eletziones presidentziales in Tzina. Est eletu torra Xi Jinping.
  • Iran e Aràbia Saudita torrant a tènnere relatziones diplomàticas, suspèndidas in su 2016, cun s'interventu de sa Tzina.
• 12 martzu: fallit sa Signature Bank. Fiat sa de 21 bancas prus mannas de is Istados Unidos.
• 16 martzu: un'esplosione in una miniera in sa provìntzia de Cundinamarca, Colòmbia, morint a su mancu 11 persones e 10 sunt pèrdidas.
• 17 martzu: sa Corte Penale Internatzionale emitet un'òrdine de arrestu de su presidente russu Vladimir Putin pro crìmenes de gherra cummìtidos in s'invasione russa de Ucràina e rapimentu de pipios ucràinos.
• 18 martzu: unu terremotu de magnitudo 6,8 in Ecuador, acanta de sa làcana cun su Perù, ochiet a su mancu a 14 persones e nde lassat a àteras 61 fertas.
• 19 martzu: su grupu UBS còmporat sa banca Credit Suisse, pro dda sarvare dae s''ameletzu de su fallimentu.
• 20 martzu: su Grupu interguvernativu de espertos a pitzus de su càmbiu climàticu pùblicat sa sìntesi de sa de ses relatas suas.
• 21 martzu: su parlamentu de s'Uganda aprovat una lege chi punit s'omosessualidade cun sa presonia a vida o sa morte. Sa lege abetat sa firma de su presidente.
• 25 martzu: sa Rùssia detzidet de istèrrere armas nucleares tàticas in Bielorùssia.
• 26 martzu: protestas ispontàneas acontessent in Israele a pustis chi su primu ministru at lissentziadu su ministru de sa defensa chi aiat chistionadu contras sa reforma de sa giustìtzia.

Abrile

• 2 abrile:
  • eletziones parlamentares in Bulgaria. S'intentat de agatare solutzione a su blocu chi est sighidu a sa crisi polìtica de su 2021-2023.
  • eletziones presidentziales in Montenegru. Binchet Jakov Milatović de Europa Immoe! (tzentru). Est su primu presidente chi non benet dae su Partidu Democràticu de is Sotzialistas de su Montenegru dae cando est istadu introduidu su sistema multi-partidu in su 1990.
  • eletziones parlamentares in Finlàndia. Su candidadu Petteri Orpo de sa Coalitzione Natzionale tzentru-dereta pigat sa majoria de is votos.
  • eletziones parlamentares de Andorra. Su primu ministru Xavier Espot, ghia de is Democràticos de Andorra (tzentru-dereta) tenet sa majoria.
  • in su cuntestu de sa gherra russu-urcaina, in San Pietroburgo, su blogger natzionalista Vladlen Tatarsky morit in s'iscòpiu de una bomba in unu tzilleri de propiedade de s'oligarca Yevgeny Prigozhin.
• 4 abrile: sa Finlàndia intrat in sa OTAN. Est su de 31 paisos a nch'intrare.
• 5 abrile:
  • sa politzia de Israele intrat in sa moschea de Al-Aqsa, sa prus manna de Gerusalemme, e iscudet a is fideles chi fiant in cue pro pregare.
  • un'òmine de 25 annos intrat in un'asilu de Blumenau, Brasile, e ochiet a 4 pipios e nde ingollet a àteros 4 a corpos de istrale.
  • s'arioportu de Amsterdam Schiphol pigat sa detzisione istòrica de proibire s'intrada de jet privados intre su 2025 pro ridùere s'emissione de gas serra e s'incuinamentu acùsticu.
• 10 abrile: 5 persones morint e àteras 8 sunt ingortas in una banca de Louisville, Kentucky, USA, a pustis chi un'ex traballadore est intradu isparende in s'istitutu.
• 11 abrile: in su cuntestu de sa gherra tzivile in Myanmar, sa Tatmadaw Lei (Aero-nàutica militare de Myanmar) ochiet a su mancu a 165 persones in su bidditzolu de Pazigyi in s'incumentzu de una festa pro s'Esèrtzitu Populare de Defensa (nàschidu comente reatzione a su Corpu de istadu de su 2021).
• 14 abrile s'Agentzia Ispatziale Europea ghetat sa sonda de sa missione JUICE (JUpiter ICy moons Explorer, Esploradore de is lunas astradas de Giove), pro sa chirca de is cunditziones pro sa vida me is satèllites naturales astrados de Giove: Ganimede, Europa e Callistu. S'arribu est previstu pro su 2031.
• 15 abrile:
  • unas binti persones armadas intrant in unu parcu acuàticu in Cortazar, Mèssicu e isparant a una truma chi s'agataiat in cue, ochiende a 7 persones (de custas, unu pipiu) e ingolende·nde a àteras deghe.
  • acabbat s'impreu de energia nucleare in Germània a pustis de prus de 50 annos de impreu, cun sa serrada de s'ùrtima tzentrale.
• 20 abrile: sa sotziedade SpaceX intentat de ghetare a s'ispàtziu su razu Starship, cun chi in su benidore si bolet torrare a portare s'òmine a sa Luna e, prus a in antis, a ddu portare fintzas a Marte. Su razu esplodet a pustis de tres minutos de bòlidu.
• 23 abrile: s'iscoberit unu suitzìdiu de massa in unu padente in Kenya. Si creet chi prus de 90 persones si siant lassadas mòrrere de fàmene pro motivos religiosos.
• 30 abrile: eletziones presidentziales in Paraguay. Binchet Santiago Peña, cadidadu de dereta de su Partidu Colorado.

Maju

• 1 maju: sa First Republic Bank de San Francisco fallit e sa FDIC istadunidensa dda bendet a JPMorgan Chase pro 10,7 milliardos de dòllaros. Sa derrota superat sa de martzu de sa Silicon Valley Bank e essit su segundu prus mannu in s'istòria de is Istados Unidos.
• 4 maju: una sèrie de allagamentos e isteremamentos càusant prus de 400 mortos in sa Repùblica Democràtica de Congo.
• 5 maju: S'Organizatzione Mundiale de sa Salude decrarat s'agabbu de s'emergèntzia globale de sa COVID-19.
• 6 maju:
  • Carlu III e sa pobidda Camilla sunt incoronados Re e Reina de su Rennu Unidu.
  • un'òmine cun echipàgiu militare isparat a sa gente in unu tzentru cummertziale in Dallas, Texas, ochiende a 8 persones e ferende a àteras 7.
• 7 maju: sa Sìria est torrada a ammìtere in sa Liga Àraba, dae in ue dd'aiant bogada in su 2011.
• 9 maju: si format su Tziclone Mocha, chi a s'arribu a Myanmar e Bangladesh at a ochìere a su mancu a 435 persones.
• 11 maju: S'Organizatzione Mundiale de sa Salude decrarat s'agabbu de s'emergèntzia globale de sa pigota de sa martinica.
• 14 maju:
  • eletziones generales in Tailàndia. Is partidos pro-democratzia binchent sa majoria de is iscannos in parlamentu, mentres is partidos pro-militares nde perdent.
  • eletziones presidentziales in Turchia. Nen su partidu de su presidente atuale Recep Tayyip Erdoğan nen s'opositzione tenent sa majoria in s'Assemblea Natzionale Manna, duncas ddoe at a èssere unu votu de disparègiu.
• 17 maju: sighende una crisi polìtica, su presidente de s'Ecuador isorvet s'Assemblea Natzionale.
• 19 maju:
  • si registrat un'erutzione de su vulcanu Popocatépetl in Mèssicu. Est sa prus forte dae su 2000, ma non ddoe sunt dannos.
  • s'aunit su G7 in Hiroshima, Giapone.
• 21 maju: eletziones generale in Grètzia. Su partidu de guvernu Democratzia Noa (tzentru-dereta) binchet sa majoria, ma su primu ministru Kyriakos Mitsotakis non bolet formare unu guvernu de coalitzione cun àteros partidos e cunsìderat s'idea de cunvocare un'àtera eletzione pro s'assegurare una majoria prus ampra.
• 28 maju:
  • segundu turnu de is eletziones presidentziales in Turchia: su presidente Recep Tayyip Erdoğan est torradu a cunfirmare pro su de tres mandados cun su 52,18% de is votos.
  • eletziones munitzipales e autonòmicas in Ispànnia. Su Partidu Populare binchet in sa parte manna de su territòriu. Pedro Sánchez, primu ministru de su Partidu Sotzialista Operaju de Ispànnia, connoschet sa derrota de su partidu suo e cunvocat eletziones natzionales noas pro su 23 de argiolas.

Làmpadas

• 2 làmpadas: duos trenos atumbant in Odisha, Ìndia. Morint 288 persones e unas àteras 1000 sunt fertas.
• 6 làmpadas: in su cuntestu de sa Gherra russu-ucràina, un'esplosione isciùsciat una diga in Nova Kakhovka, de importu mannu pro sa produtzione de energia elètrica, sa viabilidade, s'agricultura e s'allevamentu e sa frunidura de abba de bufare.
• 11 làmpadas: s'Honduras aberit sa primu ambasciada in Beijing, Tzina, a pustis de àere truncadu in martzu is relatziones diplomàticas cun Taiwan.
• 12 làmpadas: s'Eritrea torrat in s'Autoridade Interguvernativa pro s'Isvilupu a pustis de s'èssere suspèndida in su 2007.
• 13 làmpadas: a su mancu 106 persones morint in un'intzidente in su Riu Nigèria, Istadu de Kwara, Nigèria. Una barca si nd'est furriada e truncada in duos mentres si fiat tzelebrende una coja.
• 14 làmpadas:
  • iscientziados annùntziant sa creatzione de un'embrione umanu sintèticu dae tzèllulas istaminales sena bisòngiu de sèmene o òvulu.
  • a su mancu 82 persones morint e prus de 500 sunt pèrdidas a pustis chi una barca càrriga de emigrantes si nd'est furriada a foras de sa costa de su Peloponnesu.
• 16 làmpadas: in Uganda, su grupu giadista de is Fortzas Alliadas Democràticas ochiet a 42 persones in un'iscola de Mpondwe.
• 18 làmpadas: is chimbe membros de un'ispeditzione in su sommergìbile Titan morint in s'implosione de su veìculu mentres fiant esplorende su relitu de su Titanic.
• 19 làmpadas:
  • S'Assemblea Generale de is Natziones Unidas detzidet a s'unanimidade de adotare su Tratadu pro su Mare Artu, su primu pro s'amparu de su mare in abba internatzionale.
  • su Qatar e is Emirados Àrabos Unidos torrant a cuncordare relatziones diplomàticas a pustis de sa Crisi Diplomàtica de Qatar de su 2017.
• 20 làmpadas: a su mancu 46 persones sunt ochidas in un'iscontru intra bandas in una presone feminile acanta de Tegucigalpa ,Honduras.
• 21 làmpadas: a su mancu 35 persones morint in s'afundamentu de una barca de emigrantes a foras de sa costa de is Ìsulas Canàrias, Ispànnia.
• 23 làmpadas: in Rùssia su Grupu de mertzenàrios Wagner si fùrriat contras a su guvernu de Vladimir Putin e ameletzat de martzare concas a Mosca, ma si firmat a pustis chi is duas partes agatant un'acòrdiu.
• 25 làmpadas:
  • eletziones generales in Grètzia: Kyriakos Mitsotakis essit primu ministru, sende chi su partidu suo Democratzia Noa at tentu sa majoria de is iscannos in parlamentu.
  • primu turnu de is eletziones generales in Guatemala.
• 27 làmpadas: sa politzia frantzesa ochiet a Nahel Merzouk, de 17 annos. Su fatu ingendrat chèscias in totu su paisu.
• 30 làmpadas: su Cussìgiu de Seguresa de is Natziones Unidas votat s'agabbu de sa missione sua de mantenimentu de sa paghe in Mali.

Argiolas/Trìulas

• 2 argiolas/trìulas: in Afgànistan, su guvernu talebanu serrat totu is salones de bellesa pro fèminas de su paisu.
• 3 argiolas/trìulas:
  • is rafinadores de petròliu indianos incumentzant a pagare su petròliu in yuan tzinesos comente a alternativa a su dòllaru americanu, pro more de is santziones ammanniende·si contras sa Rùssia.
  • Israele imbiat fortzas militares e drones a su campu de disterrados de Jenin, Tzisgiordània, chi ochient a 13 persones e nde ferrent a prus de àteras 100. Est s'atacu prus mannu a pustis de sa segunda Intifada. Un'atacu de vengàntzia a Tel Aviv ferret a 9 persones sa die a s'incràs.
• 4 argiolas/trìulas: s'Iran intrat in s'Organizatzione de Cooperatzione de Shangai. Est su de noe membros.
• 8 argiolas/trìulas: me is Paisos Bàscios sa coalitzione de guvernu ruet e su presidente annùntziat chi s'at a retirare.
• 9 argiolas/trìulas: sa Noa Zelanda firmat un'acòrdiu de cummèrtziu lìberu cun s'Unione Europea.
• 10 argiolas/trìulas:
  • 6 persones (tres pipios e tres mannos) morint in un'atacu a un'iscola de pipios in Lianjiang, Tzina.
  • Tzina e is Ìsulas Salomone firmant un'acòrdiu de politzia, megiorende is relatziones issoro.
  • Unione Europea e Istados Unidos de Amèrica firmant un'acòrdiu nou a subra de sa comunicatziones de datos pro risòlvere intzertesas legales in su trasferimentu de datos.
• 14 argiolas/trìulas: su SAG-AFTRA (Screen Actors Guild - American Federation of Television and Radio Artists, Sindicadu de Atores de Tzìnema - Federatzione Istadunidensa de Artistas de Ràdiu e Televisione) decrarat un'isciòperu pro si nde chesciare contras is cumpensos bàscios, sa propiedade de su traballu e is cuntènnidos ingendrados cun s'Inteligèntzia Artifitziale).
• 19 argiolas/trìulas: si nde pesant protestas in Lima, Perù, contras sa presidente Dina Boluarte, pedende·nde sa rinùntzia a s'incàrrigu.
• 20 argiolas/trìulas:
  • unu grupu de manifestadores ponet fogu a s'ambasciada de Isvètzia in Iraq comente a gestu de risposta a sa brusiadura de su Coranu organizada pro sa segunda borta in su paisu europeu dae grupos de estrema dereta.
  • Bolìvia e Iran firmant un'intesa, ammanniende sa cooperatzione me is setores de sa seguresa e sa defensa.
• 23 argiolas/trìulas:
  • deghinas de milliajas de persones fuent dae Rhodes, Grètzia, pro neghe de un'unda de calore e fogos de padente. Est su prus isboidamentu mannu in s'istòria de su paisu.
  • eletziones generales in Cambògia. Binchet su Partidu Populare.
  • eletziones generales in Ispànnia. Su Partidu Populare otene sa majoria, ma is nùmeros non ddi bastant pro formare unu guvernu de tzentru-dereta.
  • in sa tzitade de Manta, Ecuador, ochient a su sìndigu eletu dae pagu tempus, ingendrende un'unda de arrennegu populare. A pustis de is chèscias, ponent su retiru obligatòriu de note me is provìntzias de Manabí, Los Ríos e in sa tzitade de Durán.
• 26 argiolas/trìulas: unu corfu de istadu in Niger nde bogat su presidente Mohamed Bazoum. Is membros de sa guàrdia sua e is fortzas armadas pigant su controllu de su paisu e ponent a su generale Abdourahamane Tchiani a cabu de una giunta militare.
• 28 argiolas/trìulas: in Singapore Saridewi Binte Djamani, fèmina de 45 annos, est cundennada a s'impicu pro tràficu de 30 grammos de eroina, pesende·nde is chèscias de organizatziones pro is deretos umanos, comente a Amnesty International.
• 29 argiolas/trìulas: in Colòmbia, su fìgiu de su presidente Gustavo Petro, Nicolás Petro, e s'ex pobidda sua, Daysuris Vásquez, sunt istados arrestados pro òrdine de sa procura generale, chi ddos acusat de limpiadura de dinari e arrichimentu illegale.
• 30 argiolas/trìulas: in Khar, in Pakistan, un'atentadu suitzida pròvocat 63 mortos e in prus de 200 fertos. S'Istadu Islàmicu - Provìntzia de Khorasan decrarat sa responsabilidade de s'atentadu.

Austu

• 1 austu: pro neghe de su callentamentu globale, sa temperadura de is otzèanos lompet a su record de 20,96°C, passende su de su 2016. Argiolas si cunfirmat su mese prus caente de semper pro temperadura superfitziale de s'àera in mèdia globale, cun una diferèntzia de cunsideru: 0,3°C.
• 8 austu: in una sèrie de fogos in Maui, Hawaii, sunt destruidos 6880 ètaros, 115 persones morint e nde isparessent unas àteras 1100.
• 15 austu: prus de 3000 persones depent lassare s'Ìsula Canària de Tenerife pro neghe de unu fogu chi brùsiat prus de 2600 ètaros.
• 16 austu: s'uraganu Hilary corfit sa penìsula de Baja California e sa Califòrnia de su Sud pro sa primu borta in 84 annos.
• 18 austu: Istados Unidos, Giapone e Corea de su Sud cuncordant un'alleàntzia de seguresa mùtua.
• 20 austu: eletziones presidentziales in Guatemala. Binchet Bernardo Arévalo de su partidu Semilla (tzentru-manca).
• 21 austu: s'Aràbia Saudita est acusada de mortòrgiu de massa de chèntinas de emigrantes africanos intentende de passare sa làcana cun Yemen.
• 23 austu:
  • su veìculu ispatziale indianu Chandrayaan-3 est su primu a aterrare acanta de su polu sud de sa Luna, portende unu lander, su Vikram, e unu rover, su Pragyan.
  • Yevgeny Prigozhin, ghia de su Grupu Wagner, su fundadore Dmitry Utkin e àteros morint ochidos in sa ruta de s'aparèchiu in ue fiant biagende.
• 30 austu: a pustis de s'annùntziu chi Ali Bongo Ondimba diat èssere torradu a elèghere a presidente de Gabòn, s'esèrtzitu at cumpridu unu corpu de istadu, acabbende cun su guvernu de sa famìlia Bongo a pustis de 56 annos.
• 31 austu: in Johannesburg 77 persones morint e prus de 85 sunt fertas dae su fogu in un'edifìtziu chi fiat istadu ocupadu dae bandas chi dd'afitaiant a ocupantes abusivos.

Cabudanni

• 1 cabudanni: eletziones presidentziales in Singapore. Binchet s'economista Tharman Shanmugaratnam cun prus de su 70% de is votos.
• 2 cabudanni: s'organizatzione pro s'imbìstigu ispatziale de s'Ìndia ghetat Aditya-L1, sa prima missione pro s'osservatzione solare de su paisu.
• 8 cabudanni: unu terremotu de magnitudo 6,9 in Marrakech-Safí (Marrocu) ochiet a su mancu a 2960 persones e faghet dannu a su patrimòniu istòricu.
• 9 cabudanni: in s'addòbiu de su G20 in Noa Delhi, s'annùntziat chi su de 21 membros at a èssere s'Unione Africana.
• 10 cabudanni: su Tziclone Daniel in Lìbia ochiet a su mancu a 5000 persones e is autoridades annùntziant intra 10000 e 100000 isparèssidos.
• 15 cabudanni: su sindacadu istadunidensu United Automobile Workers annùntziat un'isciòperu contras a is tres prus produtores mannos de veturas, Ford, General Motors e Stellantis.
• 19 cabudanni: s'Azerbaigián ghetat un'atacu contras sa Repùblica d'Artsakh chi acabbat cun sa vitòria de s'Azerbaigián. Si nde pesant protestas in Armènia.
• 20 cabudanni: is archeòlogos agatant s'Istrutura de Kalambo chi, cun un'edade de 476000 annos est s'istrutura de linna prus betza de su mundu.
• 24 cabudanni: Emmanuel Macron annùntziat chi sa Frantza at a acabbare sa presidèntzia militare in Niger e retirat s'ambasciadore dae su paisu pro neghe de sa Crisi de su Niger.
• 25 cabudanni: in Stepanakert, Nagorno-Karabakh, 170 persones morint e àteras 300 sunt fertas in un'esplosione in un'istatzione de rifornimentu.
• 26 cabudanni: in Bajdida, Iraq, 114 persones morint e 100 sunt fertas in unu fogu pesadu in s'ìnteri de una coja.
• 30 cabudanni: eletziones parlamentares in sa Repùblica Islovaca. Binchet Smer – sociálna demokracia (Diretzione - Sotzial-Democratzia, de tzentru-manca).

Ledàmene/Santugaine

• 7 ledàmene/santugaine:
  • Hamas ghetat un'atacu a su sud de Israele dae sa Fròngia de Gaza. Israele rispondet luego, ghetende vàrios atacos aèreos a su Lìbanu e Sìria.
  • una sèrie de terremotos in sa provìntzia de Herat, Afghanistan, ochiet a prus de 1000 persones e ferende·nde a agiumai àteras 2000. Est su prus terremotu mortale dae su 1998.
• 8 ledàmene/santugaine: Israele decrarat chi est in istadu de gherra pro sa prima borta a pustis de sa gherra de Yom Kipur (1973).
• 14 ledàmene/santugaine:
  • sa majoria de is Australianos votat no a sa lege costitutzionale pro su connoschimentu legale de is pòpulos aborìgenos.
  • eletziones generales in Noa Zelanda. Binchet su Partidu Natzionale (tzentru-dereta) mentres su Partidu de su Traballu otenet su peus resurtadu in s'istòria moderna de su paisu.
• 15 ledàmene/santugaine:
  • segundu turnu de is eletziones generales in Ecuador. Binchet Daniel Noboa de Atzione Democràtica Natzionale (tzentru), essende su prus presidente giòvanu de su paisu de semper.
  • eletziones parlamentares in Polònia. Su partidu Lege e Giustìtzia (dereta) binchet su prus de is iscannos ma perdet sa majoria.
• 16 ledàmene/santugaine: duas persones morint e un'àtera est ferta in un'isparadòrgiu terrorista islàmicu in Bruxelles, Bèlgiu. Sa politzia ochiet a su terrorista sa die a pustis.
• 17 ledàmene/santugaine: si produit un'esplosione in s'ispidale àrabu Al-Ahli in ue Palestinesos aiant agatadu amparu. Su contu de is mortos càmbiat dae 100 a 471, segundu sa fonte.
• 22 ledàmene/santugaine:
  • eletziones federales in Isvìtzera. Unione Democràtica de Tzentru (dereta) mantenet sa majoria.
  • primu turnu de is eletziones presidentziales in Argentina.
• 25 ledàmene/santugaine: s'Uraganu Otis corpit is costas de su Patzìficu Messicanu, faghende 49 mortos, 58 isparèssidos, feridos e dannos medas.

Onniasantu/Santandria

• 1 onniasantu/santandria: si faghet in su Rennu Unidu su primu addòbiu in contu de s'Inteligèntzia Artifitziale, in ue si firmat su primu acòrdiu mundiale pro sa seguresa de s'Inteligèntzia Artifitziale.
• 2 onniasantu/santandria: is Beatles, mancari separados dae su 1970, pùblicant sa cantzone Now and Then, chi includet registratziones de sa boghe de John Lennon (1940–1980) e de sa chitarra de George Harrison (1943–2001).
• 6 onniasantu/santandria: su contu de is mortos in sa Fròngia de Gaza passat is 10000.
• 7 onniasantu/santandria: António Costa, primu ministru portughesu annùntziat chi s'at a dimìtere in curtzu.
• 9 onniasantu/santandria: chirurgos americanos annùntziat su primu trapiantu de s'ogru intreu.
• 13 onniasantu/santandria: ochidòrgiu de Jesús Ociel Baena Saucedo, sa primu persone non binària a ocupare un'iscannu in sa magistradura in Mèssicu e Amèrica Latina. S'eventu nde pesat is chèscias de sa comunidade LGBT.
• 14 onniasantu/santandria: su presidente tzinesu Xi Jinping bìsitat is Istados Unidos pro sa prima borta a pustis de su 2017 pro un'addòbiu cun su presidente americanu Joe Biden. Is duos sunt de acòrdiu a torrare a abèrrere sa comunicatzione militare e cooperare contras sa crisi climàtica.
• 17 onniasantu/santandria: sa temperadura mèdia globale passat is 2°C cumparada cun sa mèdia pre-industriale pro sa prima borta in s'istòria.
• 19 onniasantu/santandria: segundu turnu de is eletziones generales in Argentina. Binchet Javier Milei de su partidu libertàriu.
• 22 onniasantu/santandria: eletziones generales me is Paisos Bàscios. Su Partidu pro sa Libertade (dereta estrema) otenet sa majoria.
• 30 onniasantu/santandria: su Brasile annùntzias chi s'at a unire a s'OPEC+ pro resonare de sa produtzione de petròliu de su 2024.

Idas/Nadale

• 3 idas/nadale: su Venetzuela votat in unu referendum simbòlicu in contu de su reclamu de su territòriu ricu de petròliu de Guayana Esequiba, chi est a suta de su controllu de Guyana. Sa majoria de is venetzuelanos votant "Eja" ma is analistas creent chi non ddoe ant a èssere cunsighèntzias.
• 6 idas/nadale: su ex presidente e ditadore de su Perù Alberto Fujimori est liberadu dae sa presone a pustis de un'òrdine de su Tribunale Costitutzionale.
• 7 idas/nadale: sa Bolìvia est ammìtida in su Mercadu Comunu de su Sud (Mercosur).
• 12 idas/nadale: s'addòbiu pro su clima COP28 arribat a un'acòrdiu pro una transitzione a lassare s'impreu de combustìbiles fòssiles. Est su primu in 30 annos de fainas de sa cunferèntzia.
• 17 idas/nadale: In Guanajuato, Mèssicu, unu cumandu armadu tzùchiat in una festa de una posada navideña in sa tzitade de Salvatierra, lassende a 11 giòvanos mortos.
• 18 idas/nadale: cumpangias medas de navigatzione suspendent is operatziones in su Mare Ruju pro neghe de is atacos de is rebellos Huti contras a is naves.
• 20 idas/nadale: sa Corte Suprema de su Coloradu detzidet chi Donald Trump no at a pòdere pigare parte a is primàrias de su Partidu Republicanu pro is eletziones presidentziales de is Istados Unidos de su 2024, pro neghe de su rolu suo in is acuntessimentos de Capitol Hill de su 2021. Est sa primu borta in s'istòria de su Paisu.
• 22 idas/nadale: su contu de is mortos in sa Fròngia de Gaza passat is 20000 mortos, s'1% de sa populatzione e prus de is vìtimas de sa gherra Àrabu-Israeliana de su 1948.
• 29 idas/nadale: sa Rùssia ghetat su prus atacu mannu de drones e mìssiles contras is tzitades de s'Ucràina dae s'incumentzu de sa gherra, ochiende a su mancu a 39 persones e lassende·nde a àteras 160 fertas.
• 30 idas/nadale: s'Ucràina respondet a s'atacu russu imbiende drones chi ochient a su mancu a 17 persones e nde ferrent a àteras 110.
• 31 idas/nadale: sa Reina Margarita II de Danimarca annùntziat de bòlere abdicare su 14 de ghennàrgiu de su 2024, lassende sa trona a su fìgiu, su prìntzipe Federicu.