Vicente Rama

Vicente Rama
Gihimugsû	6 Hunyo 1897  Dakbayan sa Sugbo
Namatay	24 Disyembre 1956  (panuígong 59) Dakbayan sa Sugbo
Panginabuhi	Lugayna, magsusulat, tigmatitalà, magbabalak
[usba sa Wikidata]

Sa Pebrero 24, maoy ikakan-uman ug siyam nga sumad sa pagkasiyudad sa Sugbo sa pagpatuman sa Commonwealth Act No.58. Bulahan ug palaran ang Sugbo nga ang nangusog nga mahimo kining siyudad human madasoni sa Nasodnong Asembleya ug kapirmahi ni kanhi Presidente Manuel L. Quezon kaniadtong Oktubre 20, 1936, maoy usa ka tawo nga nagbilin og kaligdong ug kalinis nga hangtod niining panahona, walay ikasudya nga mansa sa iyang ngalan.

Sa session hall sa Dakbayan sa Sugbo, nagbuntaog ang kuwadro sa hulagway ni Don Vicente diin nahisulat sa ubos niini ang “Hon. Vicente Rama, Father of Cebu City Charter.” Kining bahina sa Cebu City Hall, sa walay duhaduha, maoy gipangandoy ni Don Vicente nga kahimoan siya'g hulagway. Session hall kini diin lantugian ug pagauyonan ang mga ordinansa alang sa maayong pagdumala sa siyudadnong pangagamhanan nga sa iyang panahon, ang kalinis ug kaligdong maoy nagpatigbabaw.

Angay unta nga sa matag kasumaran sa Cebu City Charter sa matag tuig, kapahinungdan usab si Don Vicente sa dako kaayo niyang gikatampo sa kaugmaran sa pagpanulat sa Sinugboanong Binisaya. Dili lang unta siya angay nga ilhon nga amahan sa pagkasiyudad sa Sugbo kondili ilhon usab siya nga amahan sa panulat sa Binisaya gumikan sa iyang dakong gikaamot dili lang sa literatura kondili sa tanang matang sa pagpanulat.

Siya maoy unang nakalantaw kon unsa ang gahom sa pagpanulat sa Binisaya nga maoy nagtuboy kaniya gikan sa pagka konsehal sa Siyudad sa Sugbo hangtod nga napiling diputado sa kaupat ka higayon sa National Assembly sa tuig 1922, 1924, 1925, 1934 ug natudlo ni kanhi Pamuno-nasod Quezon nga unang Sugboanong mayor sa Dakbayan sa Sugbo sa tuig 1938 ngadto sa 1940 ug napili usab nga senador sa tuig 1941 nga matod niya, ang iyang magasing “Bag-ong Kusog” maoy iyang manedyer sa pangampanya.

Sa iyang pagsulod sa lugay, wala gayod maparot si Don Vicente. Sa tuig 1928, nabuntog siya busa wala siya makalingkod. Dihang napilde usab siya sa tuig 1934, miprotesta siya sanglit kaanib na siya sa grupo ni Pamuno-nasod Quezon. Migula siyang mananaog. Sa maong hitabo, giprotesta usab niya ang piniliay sa 1928 aron pagsuta kon napilde ba gayod siya. Migula nga gilimbongan usab siya. Busa, migula nga wala gayod siya mapilde sa piniliay; gilimbongan lang siya.

Sa basahong “The Vicente Rama Reader” nga hinubad sa Iningles gikan sa Binisaya ni Padre Rudy Villanueva, daghan kitag mahibaloan nga mga kasayoran kon giunsa ni Don Vicente pag-umol ang iyang kaugalingon nga nahimong sukaranan sa pagbayaw sa iyang pagka tawo gumikan sa iyang pagpanulat. Kini maoy naghatag kaniyag daghang kalamposan nga walay gigamit nga kahiwian ug pagpahimulos sa pagpamunoan aron unta nahimo siyang dakong milyonaryo sa pagpahulay niya sa pag-alagad sa kagamhanan.

Ang basahon ni Padre Villanueva nga hinubad sa Binisayang kasaysayan sa kinabuhi ni Don Vicente, gikan gayod sa iyang kaugalingong “Mga Handumanan sa Akong Kinabuhi.” Ug agig pagmatuod niining tanan, usa ka dakong buhi ang makamatuod kon unsa ug kinsa si Don Vicente, si kanhi Mayor Eulogio “Yoyong” Borres sa Siyudad sa Sugbo nga maoy nag-asoy kang Padre Villanueva sa “Portrait of a Father” sa unang bahin sa basahon.

Kon unsa katin-aw ang asoy ni kanhi Mayor Borres nga lagmit anaa na sa panuigong kasiyaman, kana tungod kay nagdako siya nga silingan ni Don Vicente. Sumala usab sa mga asoy, usa siya sa mga newsboy nga nakig-inilogay sa pagbaligya sa magasing “Bag-ong Kusog” kaniadtong 1922 nga nahimong himalitan sa mga magbabasa. Dugang niini, sa pagkamayor ni Don Vicente sa Siyudad sa Sugbo, nag-alagad si Mayor Borres silbing City Engineer sa siyudad.

Sa nagpanuigon pa lang si Don Vicente og napulog lima, tigsulatan na siya og Iningles ug Kinatsila sa mga mantalaan sa Manila ug sa Sugbo. Apan nadani siya sa pagpanulat og Binisaya sa tuig 1906 sa nagpanuigon na siya og napulog siyam. Mga nobela, sugilanon, balak ug ubang matang sa pagpanulat nasulayan ni Don Vicente. Nahimo siyang pangulo sa “Kauswagan”, usa ka inadlawng mantalaan nga maoy labing una nga inadlaw nga Binisaya sa Sugbo. Nahuptan niya kini gikan sa 1912 hangtod 1914. Niadtong panahona, nakahuman na siya sa iyang pagtuon sa pagka abogado sa Manila.

“Sa pagdala ug pagpangulo ko ning mantalaan, akong nakita dayon nga ang umaabot sa katitikan ug sa mantalaang Binisaya dako ug masilakon. Ang pag-alima kaniya mao day nakakulang. Mao nga sa pagtukod ko sa Nueva Fuerza sa 1915, wala nako biyai ang dahong Binisaya nga ako usab nga giulohag “Bag-ong Kusog,” saysay ni Don Vicente sa iyang “Mga Handumanan sa Akong Kinabuhi”.

Human sa “Kauswagan”, nahimo usab siyang editor sa “Ang Suga” (Kinatsila ug Binisaya) ni Vicente Sotto, “Luz de Visayas” (Kinatsila ug Binisaya) ug “El Precursor” (Kinatsila ug Binisaya).

Inila na kaayong magsusulat ug editor si Don Vicente dihang gitukod niya ang mantalaang “Nueva Fuerza” nga may dahong Binisaya nga “Bag-ong Kusog.” Bisag nahimuot siya sa iyang pagka pangulo sa mantalaan, wala siyay kalipay nga hingpit kay usa man lang siya ka sinuholan. Hinungdan gani nga bisag wala siyay igong puhunan nga dali unta siya nga makakuhag kapitalista sanglit nabantog na siya nga naeditor sa nagkalainlaing mantalaan, giabaga niya ang tanan kay dili siya buot nga mandoan siya. Buot niya ang hingpit nga kagawasan sa pagpadagan sa mantalaan.

Sa pagpagula ni Don Vicente sa Nueva Fuerza kaniadtong Mayo 2, 1915 malisod kaayo kay niadtong panahona dili daghan ang mahigugmaong mobasa ug mobayad. Ang mga balay sa patigayon wala maanad sa paggamit sa mga mantalaan aron mosangyaw sa ilang mga tindahan ug mga baligya.

Tungod lagi sa kakulang sa puhunan, gipakatawo ang mantalaan nga maagid-agid sa usa ka batang kabos nga walay kisaw ug mga nag-unang pamantala. Wala siyay mga kaubang katambayayong ug mga kawaning sinuholan gawas sa usa ka teleponong karaan ug tayaon. Sa ngalan sa kagawasan sa pagmantala nga walay laing magbuot kondili siya lang, nag-inusara siya nga mibugno ug mipas-an.

“Dili kadto sama sa mga mantalaan karon nga sangkap sa tanang kasayon; dunay mga magpupuhunang sapian, mga reporter nga mangitag mga balita. Lain ang magsulatan sa editoryal, lain sa paugnat sa kusog, lain sa mugbong balita, lain sa lihok sa katilingban, lain sa lihok sa politika ug uban pa,” matod sa nahisulat sa iyang “Mga Handumanan sa Akong Kinabuhi”.

Sa iyang pagpadagan sa “Nueva Fuerza” nga nag-inusara inabagan lang sa bugtong ug dili hitupngang magtatambag ug magtatabang, ang binati niyang kapikas, nakapadasig kaniya kay sa unang bulan, nakahipos silang magtiayon og P250 human nila kabayri ang tanang nagasto lakip ang bayad sa patikanan. Sa ikaduhang bulan, nahimo na kining kapin sa P300. Ug sa gidangtan nag tunga sa tuig ang kinabuhi sa mantalaan, nakahipos silag dili mokubos sa P700 ang matag bulan.

Nagmabungahon ang pag-antos ni Don Vicente. Sa hinay-hinay nga pagsaka sa kinitaan sa iyang mantalaan, nakahimo na siya sa pagkuha og mga tawo nga sinuholan. Sa kaayo ug walay sagabal nga lakaw sa “Nueva Fuerza” ug “Bag-ong Kusog,” natukod niya ang iyang kaugalingong patikanan, ang “The Cebu Press” ug nakapamalit na siya og duha ka dagkong makina alang sa pagpatik pinalihok sa elektrisidad.

Kon nganong kusog ug dali nga miuswag ang mantalaan ni Don Vicente, kana tungod sa mga unod niini nga dali kaayo nga makadani og daghang magbabasa. Daghan siyag mga sinulat ug maayo kaayo siyang mipili sa mga gipatik. May mga sugilanon siya, balak, mga sinulat bahin sa siyensiya, teknolohiya ug kalihokan bahin sa katilingban. Ang iya na lang kolum nga “Siling Kulikot” maoy gikaintapan niadtong panahona, ilabi na sa mga opisyal sa gobyerno nga naghimo og mga kahiwian.

Paglabay sa kapin sa lima ka tuig, niadtong Septiyembre 1921, giusab niya ang dagway ug sulod sa mantalaan. Gihimo na niya nga usa ka magasin ang “Nueva Fuerza” nga migula matag semana ug gidugangan niyag bahin sa Ininggles. Gibulag na niya ang “Bag-ong Kusog” ug sa pagkahimugso niini nga usa usab ka magasin nga migula matag semana nga lunlon Binisaya ang sulod, nagpatik na siya og mga nobela ug dugang sugilanon. Diha niini, sa unang higayon, migula nga Binisaya ang Kinatsilang nobela nga Noli Me Tangere ug El Filibusterismo ni Jose Rizal.

Kon unsa kamauswagon ug kakusog ang pagsaka sa mantalaan ni Don Vicente nga sa kapin lang sa lima ka tuig nga nag-inusara niyang giugba may kaugalingon nang imprenta sa ingon kahamubong panahon, anha nato mahunahuna ang kamahinangpong pagdawat kaniya sa mga magbabasa.

Ug kini labaw nga namatud-an dihang nagkabulag na ang duha ka magasin. Sa bag-ong kausaban, miusbaw ug mitubo pagkalit ang mga magbabasa sa “Nueva Fuerza” ug “Bag-ong Kusog”. Sa nagkabulag na ang duha, nagpabilin siyang pangulo sa bahin sa Kinatsila ug gitudlo niya ang ginganlag Julio Pongan nga taga Unibersidad sa Pilipinas nga editor sa bahing Iningles. Sa sinemanang Bag-ong Kusog,” si Eustaquio B. Gonzales, batid nga magsusulat, maoy gitudlo niyang pangulo.

Sa 1921, misulod si Don Vicente sa politika. Napili dayon siyang diputado sa tuig 1922. Tungod kay kanunay na siyang atua sa Manila aron sa pagtambong sa sesyon, napugos siya sa paghunong sa pagmantala sa “Nueva Fuerza” sa Disyembre 1922 kay naglisod siya sa pagpangitag pangulo sa Kinatsila apan ang “Bag-ong Kusog” nagpadayon sa natad sa kamantalaanan.

Ubos sa pagpadagan sa iyang piniling mga tawo nga nangunay sa pag-atiman sa Bag-ong Kusog ubos sa iyang pagdumala silbing tagmantala sanglit atua siya kanunay sa Manila nga nag-alagad sa kagamhanan isip diputado, nagpadayon ang kainila sa magasin. Kaniadtong panahona nga ang mga magbabasa sa magasin dili lang sa Kabisay-an ug Mindanao apan hangtod ngadto sa Haway sa mga Sugboanong nangadto didto aron manarbaho, kini maoy may kinadak-ag sirkulasyon sa mga mantalaan sa gawas sa Manila.

Samtang nag-alagad si Don Vicente sa publiko sukad sa pagkadiputado sa ikatulo ug ikaupat nga distrito sa Sugbo sa pagkapili niya sa tuig 1922, 1924, 1925 ug 1934; sa pagkamayor sa dakbayan sa Sugbo sa tuig 1938 hangtod sa tuig 1940 ug sa pagkapili niyang senador sa 1941, nagpabiling nag-alagad sa mga magbabasa ang “Bag-ong Kusog” nga nahunong lang sa kataposang gula sa Disyembre 5, 1941 sa pagsugod sa gubat. Mikabat og 26 ka tuig ang gidugayon sa pag-alagad sa “Bag-ong Kusog” sa iyang mga magbabasa. Sa mga kawhaan ka tuig niini, diha ang hingpit nga gahom ug kahigayonan sa pagka politiko na ni Don Vicente nga sa samang higayon may gamhanang mantalaan nga magamit unta niya sa pagpahimulos nga makabaton og tinumping bahandi ug kapid-an ka ektaryang katigayonan apan wala siya makaako sa paghimo niini. Mipahulay siya sa dayon nga walay laing gibilin kondili ang walay mansang ngalan ug mga anak nga maoy bahandi ang tukmang pagtulun-an ug edukasyon.

Sa dako niyang gikatampo sa pagpanulat sa Sinugboanong Binisaya, aduna ba kitay laing matawag nga amahan sa Sinugboanong pagpanulat? Usa kini ka dakong hagit sa mga kapunongan sa mga magsusulat kon angay ba si Don Vicente nga ilhong amahan. Ang pagdukiduki ug pag-usisa, pinasikad sa gidak-on sa mga agi sa natad sa katitikan sa atong dila maoy angay nga sab-itan sa pasidungog nga amahan sa atong pagpanulat.

Ug ubos sa nautingkay niining tagsulat nga kanhi presidente sa nahunong na nga grupong Magsusulat, Inc. sa Manila, anaa ang mga kalig-onan nga si Don Vicente Rama maoy angay nga tawgon nga amahan sa panulat sa Sinugboanong Binisaya nga ang usa gani sa bunga niini mao ang iyang pagkahimong Amahan sa Cebu City Charter.