Kemika (Kinatsila: química, Iningles: chemistry) orihinal nga gigikanan sa Daang Kiptohanon kēme (chem), nagpasabot kalibotan (earth)) mao ang siyensiya sa paglantaw ug asoy sa kahan-ayan sa eskala sa atom hangtod makro-molekular, mga reaksyon niini, transpormasyon ug agregasyon.
Gitawag usab ning Central Science kun 'tungang siyensiya' tungod kay ginasumpay niini ang uban pang siyensiya, sama sa biyolohiya, pisika, ug heyolohiya.
Ang mga nagdukiduki ug nagpalambo ining siyensiyaha ug nagtrabaho ining natara ginatawag og kemist.
Nagsugod ang mamugnaong kemika kun synthetic chemistry sa Daang Ehipto. Pag1000 BC, daghan nang mga sibilisasyon ang hanas magmugna sa mga kabtangan gikan sa mga natural nga butang. Usa pananglit mao ang fermentation kun pagpancos sa humay, mais, trigo, ug uban pang mga bugas aron mahimong mga ilimnong may alkohol, sama sa bino ug serbesa. Kauban sa pagpapan-os mao ang pagmugna sa mga sinagol nga mga metal, kadtong gitawag og alloys sa Iningles, nga nakapanindot sa mga hinagiban. Ang kemika gigamit pud sa pagmugna og mga bag-ong armas sama sa mga tiunay nga matang sa bomba.
Ang pagpatin-aw sa mga hilitabong kemikal nasayran lamang una sa pilosopiya sa Karaang Gresya, ilabi na sa mga teyorya sa atomismo, nga gipatin-aw ang tanang butang isip binahin sa mga pagkagamayng mga partikulo nga gitawag og atom. Sa wala pa niini, gisugdan na ang pagtuon sa alkemiya nga naggikan sa lihok nga pagkuha sa mga putling mga metal pinaagi sa pag-asal sa mga ore kun tinubdang mineral sa mga metal. Ang mga magtutuon sa alkemiya nagtuyong makakita og Bato og Tigpangatarong kun Philosopher's Stone nga mag-usab sa bisan unsang metal ngadto sa bulawan. Nagpadayon ang praktis sa alkemiya pagkagun-ob sa Imperyo sa Roma, sa Islamikong imperyo sa mga Arabo (mga 600-1200 CE), diin napalambo ang uban pang mga siyensiya. Gipalambo ang Pagpangutana sa Siyensiya nila ni Alhazen and Jābir ibn Hayyān (Geber) ug nabantog ang mga siyudad sa Bayt al-Hikma, Al-Andalus ug Alexandria sa pagpalambo sa alkemiya.
Sa sinugdanan sa ika-12 nga katuigan, gipahibalo na sa Uropa ang mga panukiduki sa mga Arabo sa mga natad sa siyensiya ug matematika. Kini nagpasugod sa Pagkabalik kun Renaissance sa ika-15 nga katuigan. Tungod kay nahiuban sa mga siyentipikong panulat sa mga Arabo ang mga karaang teorya sa pagka-butang, nakaplagan og balik ang teorya sa atomismo, ug kini gipalambo sa mga siyentista niining panahona. Si Robert Boyle mao ang usa sa mga nag-unang nagpatin-aw sa kinaiya sa pagka-butang, ilabi na sa baryasyon sa presyon sa usa ka gas kon mousab ang ining lawak.
Nagsugod lamang ang kimika sa iyang pangkarong porma sa ika-18 nga katuigan. Niadtong 1783, gipatin-aw ni Antoine Lavoisier (ang inilang Amahan sa Modernong Kimika) ang Balaod sa Balanse sa Kadaghan sa mga butang nga gikan o ipaagi sa usa ka prosesong kemikal. Kutob 1800 gipatin-aw ni John Dalton ang bag-ong Teoriya sa Atom diin gipauban ang mga karaang teoriya sa atom nga gikan sa atomismo. Niining panahona nadiskubre na ang putling porma sa mga gas: ang nitrogen kun azote nadiskubre niadtong 1772 ug ang oxygen nadiskubre sa 1773, ug nagpadayon pa ang pagdiskubre sa uban pang mga elemento. Gipasimple ang gigamit nga pinulongan sa kimika, ug midaghan ang mga magtutuon sa kimika. Gisulay ni Friedrich Wöhler niadtong 1828 pagmugna sa urea, kadtong butang nga gipagula sa lawas sa tawo sa ihi, gikan sa mga butang sa laboratoryo, ug midaog: iyang gipakita nga ang mga organikong butang mahimo upod himoon gikan sa mga di-organikong butang. Kini miguba sa mga karaang teorya kabahin sa mga organikong butang ug giandam ang posibilidad sa mamugnaong kimika sa mga organikong kabtangan. Sa unang bahin sa ika-20 nga katuigan gisulay ni Ernest Rutherford (1909) ug Niels Bohr (1913) paghulagway sa kinaiya sa atom.
Si Dimitry Mendeleyev nagsulay paghan-ay sa mga nadiskubreng mga elemento sa ulahing bahin sa ika-19 nga katuigan. Ang iyang minugnang Tabla Peryodiko sa mga Elementos nagpakita sa paghan-ay sa mga butang nga nahisama sa pipila ka katakos, sama sa ilang kalihokan o kinaiya sulod sa reaksyon kauban sa oxygen o sa mga asido. Kini nakatabang sa pagdiskubre sa mga elemento gallio (Ga) ug germanio (Ge), ug nakita kining han-aya nga daw gihanay agad sa mga numero atomiko sa mga elementos, niadtong napalambo na ang Teorya sa Atom ug nadiskubre na ang mga partikulo sulod sa atom: ang proton, ang neutron, ug ang electron.
Ang kimika adunay lima ka tradisyonal nga natad.
Ang uban pang mga natad mga deribatibo lamang sa naasoyng lima. Pananglit, ang organometallic chemistry kun kimika organometalika usa ka pagpakig-uban sa kimika organiko ug inorganiko.
This article uses material from the Wikipedia Sinugboanong Binisaya article Kimika, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ang sulod magamit ubos sa CC BY-SA 4.0 gawas kon giingong dili. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Sinugboanong Binisaya (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.