1654 Шо

1654 (эзар йалх бӀе шовзткъе итт доьалгӀа) шо Григорианан рузманца — високосан доцу шо, долалуш долу йеарахь. Иза вайн эран 1654 шо ду, 654 шо 2 эзарлагӀа шерашкахь, 54 шо бӀешеран, 4 шо 6-гӀа иттаннаш шерашкахь XVII бӀешеран, 5 шо 1650-гӀа шерийн.

Малхбуза а, Йуккъера а Европа

• 15 апрель — ингалсан а, Голландин а йукъара Вестминстеран машар, цуо къобал дина «Навигацин акт», 1611 шарахь дуьйна ингалсан Ост-ХӀиндан компанин йина харж метахӀотто декхар тӀелаьцна.
• 7 июнь — французийн паччахьан Людовик XIV-гӀачун таж тиллина.
• 3 сентябрь — британин парламент гулйина.
• ингалс-португалийн махлелоран барт, цуо таро йелла ингалсхошна махлело ХӀиндехь а, ХӀиндонезехь а.
• Шотланди, Ирланди, Ингалс пачхьалкхаш цхьаьнатохарх ордонанс. 3 сентябрь — Парламент гулйар. Шеконе йехкина протекторан конституцин бакъонаш. Йукъара ницкъала дӀаваьккхина бӀе сов депутат.
• 1654—1660 — Швецин паччахь Карл X Густав.
• Элийн, шайн куьйгакӀеларчарна,тӀеман хьашташна меттигерчу ландтагаш чӀагӀ ца йеш налогаш тохаран бакъонех рейхстаган сацам.
• Пхьолан а, махлелоран тӀиера Чехех налогаш хӀиттор.

 

Малхбален Европа

• 8 январь — Переяславлан Радо болх дӀаболор. Украина Российца цхьаьнакхетарах сацам. Хмельницкий Богдана а, гӀазакхаллин векалийн дакъано а дуьй баарца чӀагӀбира Оьрсийн пачхьалкхаца барт. Зударий а, лайш а боцуш, 127 328 гӀазакхийчо байӀат дина оьрсийн паччахьна.
• 9 январь — Переяславлан Радан болх чекхбалар.
• Январь — Йерриг европин мехкашка Украина Российца цхьаьнакхетарх хаамца вакилаташ хьажийна.
• Февраль — Москоха, Украинин ГӀазакхийн Пачхьалкх Российн Паччахьаллин йукъайахаран хьолех, барт бан хьажийна вакилат. Хмельницкий Богданан йаззамаш а, оьрсийн урхаллин дехаран грамоташ а.
• Май — дуьйладелла Российн а, Польшин а тӀемаш.
• 1654—1667 — оьрсийн-полякийн тӀом.
• 1654—1655 — оьрсийн эскаран кхиамаш. Дорогобужск, Рославль, Смоленск, Могилёв, Витебск, Минск, Вильно, Гродно йаккхар.
• Июль — Польшин барт гӀирманан гӀезалошца.
• 16 сентябрь — Литвагара (Речь Посполитигара) Смоленск йаккхар.
• ДингӀуллакххойн гулам, Никонан хийцамаш къобалбар. Бекъабаларан йуьхьиг.
• Аргунь, Селенга, Ингода эркаш дӀаделлар.
• Йиллина Иргенан набахте
• Матвеев А. С. кхийсархойн хьаькам а, полковник а хӀоттор.
• ЦӀестан ахсом зорба тоха долор.
• Ф.Байковн вакилат Цийчу хьажйар.

Ази

• 1654—1657 — Байков Фёдоран Цийчу оьрсийн вакилат.
• Чжэн Чэнгунан 800 кема Янцзы чухула хьала а деина, десант а кхоьссина гуо бира Нанкинна. Маньчжураша кхерам тесира гӀалара берриг цийхой хӀаллакбан. Чжэн Чэнгунан флот хӀорд чу йахара.

Америка

• Декабрь — Вест-Инде хьажийра ингалсан тӀеман экспедици.
• Португалхоша Ресиф йаккхар — Бразилера голландхойн тӀаьххьара чӀагӀйина пункт.
• 26 апрель — Бразилера арабаьхна берриг жуьгтий.

Ӏилма, техника, технологи

• Немцойн физик, инженер, философ Отто фон Герике (1602—1686) шерашкахь йира йевза эксперимент Магдебурган эхигашца — «шиъ цӀеста эхиг диаметрехь 14 дюйм (35.5 см) гергга, йукъахь йаьсса, вовшенна тӀеттӀа таӀийна». Чура хӀаваъ арадаьккхича, говрашка вовшах ца даккхалора сфера, уьш тӀеттӀа латийна арахьара хӀаваан Ӏаткъамо бен йоцушехь.

• Гюйгенс Христиан (1629—1695) зорба тоьхна шен белхан «Гонасизан барам билгалбаккхар», цунах хилира гонасизан диаметран йукъаметтиг билгалйаккхаран теорин ладаме дакъа лацар (${\displaystyle Ipi}$  терахь лара).

• Ингалсхочо Роберт Биссакера (Robert Bissaker, цуьнца воьзна воцуш 1657 шарахь — Сет Партриджа, Seth Partridge) карлайаьккхина логарифмийн сизар (тӀетоьхна бегунок).

Хьажа кхин а: Категори:Бинарш 1654 шарахь

• 4 май — Канси, Цийчоьнан император 1662 (велла 1722).
• 23 июнь — Огинский Григорий, Литван сийлахь гетман.
• 30 июль — Голицын, Борис Алексеевич.

Хьажа кхин а: Категори:Белларш 1654 шарах

• 13 январь — Януш Кишка, Литван сийлахь гетман
• 11 август — Боголеп Черноярский, сийлахь кӀант-ниятдинарг.
• 12 октябрь — Фабрициус, Карел, нидерландийн исбаьхьалча, велла тоьпан молхан ларма иккхина Делфтехь (Нидерландаш).