Январь

31 де беха ворхӀ беттах цхьаъ. Иза, уггаре а шийла бутт бу Дуьненан Къилбаседа-эхиган доккхаха долчу декъехь (цигахь январь Ӏаьнан шолгӀа бутт бу), уггаре а бовха бутт бу Къилба-эхиган доккхаха долчу декъехь (цигахь январь аьхкенан шолгӀа бутт бу).

ХӀинцалерачу муьрехь григорианан рузманца январан 20 де кхаччалц Малх лаьтта Стрелец седарчийн гуламехь, январан 20-гӀа дийнахь дуьйна — Козерог седарчийн гуламехь (кхечу хаамашца — январан 19-гӀа дийнахь дуьйна).

Серлонан де январехь декабрехьчул тӀекхетта хуьлу 1^с30^м: 7^с декабран 22 дийнахь 8^с30^м январан 30 дийнахь.

Баганан дитташ тӀехь бенаш дан долало клесташ. МаӀаш охьатосу сайно, гӀело. ДӀалочкъий Ӏаьнна буьжу ёрш чӀара, Ӏов тосу налим.

Январь болало високосан доцучу шеран октябран кӀиран оццу дийнахь, ткъа високосан шарахь майн а, августан а кӀиран оццу дийнахь. Висакосан доцучу шарахь январь чекхболу февраль а, октябрь а чекхболучу дийнахь, високосан шарахь – августехь санна.

 

Январь бутт аьлла цӀе тиллина румин ши йоьхь йолчу хенан, неӀарийн, кевнийн «делан» Янусан (Ianuarius) цӀарах.

Беттан цӀен маьӀна ду «шеран неӀ» (латинин дош «неӀ» — ianua). Ламастан оригиналан руман рузма лаьттара 10 баттах, юкъахь дара дерриг 304 де Ӏаьнан денош доцуш, ткъа иза лорура «бутт боцу хан» санна. Вайн эрал 713 шо хьалха ах миф хилла Ромулан когаметта волчу, паччахьа Нума Помпилийс, тӀетоьхна январь а, февраль а беттанаш, рузма нисъярхьама стандартан мелхан шаре (365 де), цунна лиира, январь бутт шеран дуьххьара бутт хилийта, оцу хенахь шираруман рузманехь хьалхара бут лорура март, (оригиналан хьосташ дуьхь-дуьхьал догӀуш ду). Вайн эрал 153 шо хьалха 1 майх а, 15 мартехь а дарже веина шина консулан цӀераш хууш ю, ткъа цул тӀаьхьа дарже боьлхуш хилла 1 мартехь.

Юккъерчу бӀешерийн Европехь шо доладар лоруш леладора тайп-тайпана терхьаш, царна юкъахь дара 25 март, 25 декабрь, 1 март (1492 шо кхачале — Русехь), 1 сентябрь (Византехь, Русехь — Керлачу хенахь — 1492—1699 шш.). ТӀаккха а, юккъерчу бӀешерийн рузманашкахь хьаха санна руман хьесап леладора беттанаш доькъуш, уьш хӀиттадора шийтта бӀогӀаме январь беттера декабрь кхаччалц. XVI бӀешо долалуш дуьйна, европин мехкаш буьйлабелира официалан лело 1 январь Керла шо долало де санна, оцу терхьах наггахь олу «Хадоран хатӀ», хӀунда аьлча 1 январехь хуьлура Ӏийса пайхамар хадоран де, иза винчу 25 декабрь тӀиера дӀадагардина бархӀалгӀа де. Россехь и хьесап («Ӏийса пайхамар винчу денна» тӀиера шераш дагардарца цхьаьна) юкъадаьккхина Пётр I-чо 1700 шеран 1 январехь дуьйна.

Январь беттан историн европин цӀерашна юкъахь ю саксийн билгало Wulf-monath («берзан бутт») а, Сийлахь-воккха Карла йелла — Wintarmanoth («Ӏаьнан/шийла бутт»). Шираоьрсийн рузманехь (керсталла чӀагӀдалале) беттах олуш хилла сечень, халкъан беттан дешнех кхин а ду — просинец, перезимье, лютовей, трескун, ломонос.

Килсанславянийн матте латинан цӀе январь еина Византийн юкъарлонца, цигахь бетах олуш хилла геноварис. Килсан дош генуарь, генуарий, генварь лелийна Россехь январь беттаца цхьаьна, нисло официалан тептаршкахь. Кхин а 1847 шеран орфографин дошамехь «генварь» а, «январь» а лелийна цхьабосса. «Генварь» вариант тӀаьххьара йукъара яьлла Я. К. Грота (1885 шо) хӀоттийна «Русское правописание» («Оьрсех нийсаяздар») академин арахецар юкъадаьлчи, цуо цхьалхо яьккхира оцу белхан тӀехь.

 

Европин дукхаха долчу меттанашкахь шеран хьалхарчу беттан цӀераш латинан ламастица йогӀу. Амма масех йукъарадаккхар ду.

Финнийн маттахь бетах олу tammikuu, аьлча а «ножан бутт», амма юьхьанцара цӀеран маьӀна дара «Ӏаьнан тӀамаран бутт», хӀунда аьлча tammi хьалха «сема» я «тӀум» бохург хилла, нохчийн маттаца догӀуш. Чехийн маттахь январах олуш хилла leden, аьлча а «шенан». Украинийн маттахь — січень, хорватийн — siječanj, схьадаьлла «сечь» дешах, тарло иза схьадалар дечиг даккхар бохучу маьӀнех. Полякийн styczeń иштта хьаладоьду слав.х.м *sěčьnь, амма хийцина хилла tyka «хьостам, хьокха» дешнийн Ӏаткъамца. Белоруссийн маттахь январь — студзень, студзіць — «шелбина» дашах. Саамийн маттахь иза бевза ođđajagimánnu цӀарца, цуо билгалдоккху «керлашеран бутт». Туркойн маттахь беттан цӀе — Ocak — «пеш», «товха». Литвахойн маттахь олу sausis, схьадаьлла sausu — «бекъа» бохучу дешах, хӀунда аьлча оцу баттахь Литвахь хуьлу кӀорга, ца деша лайш, царех олу «декъа лайш». Таханлерачу гӀезалойн маттахь латинан цӀе гыйнвар еина Византера, цигахь батах олуш хилла геноварис.

ХӀинцалерачу цийн а, японийн григорианан рузман беттанаш билгаладоху терхьашца, иштта январь — «хьалхара бутт», февраль — «шолгӀа бутт», кхин дӀа а. Ширачу японин беттан рузманехь январан герга болу беттах (тӀаьхьа цуьнца ассоциации а йира), олура Мицуки (睦月), оцу цӀеран маьӀнех о масех теори ю.

• Цийн ламастехь январан символ ю японин хьочан заза.
• Январан Японин зезаган эмблема — бантуси.

 

 

 

• 1 январь — Керла шо; Кубан мукъаяьккхина де; Камерунан маршонан де; Дерриг дуьненан машаран де (Дерриг дуьненан машаран дуӀанийн де); къиза хьийзина Вонифатий Тарсин иэс (290 шо)
• 2 январь — Тутмакхийн де; Швейцарехь Сийлахь Бертольдан де
• 4 январь — чӀогӀа Ӏазап даллийначу Анастасия Узорешительницан иэс православехь.
• 5 январь — Зерван-Каранан Ӏида (зороастризм); Туциндан (Боснехь, Черногорехь, Сербехь хуьлу Ӏида)
• 6 январь — Россехь Сийлахь суьйре; Ӏийса вина де (Ӏисан жӀара тоьхна де, Эпифани) «керла хатӀ» лелочу керстачеран, масала: Ӏийса пайхамар вина де Болгарехь (Урданан де), Ӏийса пайхамар вина де Эрмалойчохь; Йоль — Ӏа юккъе дахаран Исландин Ӏида; Марунийн де Ямайкехь
• 7 январь — Ӏийса пайхамар вина де Российра «шира хатӀ» лелочу православерчеран.