Конёк-Горбунок

Коьрта персонажаш — ахархойн кӀант Ӏовдал-Иван а, буозбуунчаллин конёк-горбунок а.

Конёк-Горбунок
Жанр	Байташкахь долу оьрсийн литературин туьйра
Автор	Ершов, Пётр Павлович[d]
Йазйина терахь	1834
Дуьххьара зорба тоьхна	1834

И оьрсийн берийн литературин классикин кхоллам йазбина йеабайтан хорейца шала рифмица. Байтин атталла, дуккха нийса дешнаш, Ӏовжаме социалан кхардаман дакъолгаша и туьйран поэма гӀарайаьккхира баккхийчарна йукъахь а. Советийн заманахь «Конёк-Горбунок» гочдина мехкахь деха къаьмнийн 27 матте, зорба тоьхна йерриг тираж ворхӀ миллион экземпляр^:75. Ишиман музейн П. П. Ершовн цӀарах комплексехь вовшахтоьхна «Конек-горбунокан» арахецарийн коллекци, царна йукъахь гоччамаш бу дуьненара цхьацца меттанашка а (царна йукъахь ингалсан, французийн, японийн)^:137. 1917 шо кхаччалц туьйра 26-зза йуха арахийцира, ССРСехь иза арахийцира 130-зза сов.

 

 

 

Ершовн дагадеина шен туьйра, дукха хан йоццуш йукъадевлла Пушкинан туьйранаш дешча. Анненков Павела шен «Пушкинан биографина материалаш» жайнахь (1855) Смирдин Александран тешалла йухадуьйцу, «Пушкин шен сийлаллехь уггаре лакха ваьлча, чӀогӀа хазахетарца тӀеийцира г-н Ершовн гӀарадаьлла оьрсийн, хӀинца дицдина долу, „Конёк-горбунок“ цӀе йолу туьйра. Оцу туьйран хьалхара йиъ байт <…> Пушкинан йу, леррина йухахьаьжна цуьнга». Мелла цхьаьнадогӀу халкъан Сира-Верта туьйранца.

1910-гӀа а, 1930-гӀа а шерашкахь «Конек-горбунокан» хьалхара биъ могӀа йукъатухура Пушкин Александран сочиненийн гуламашна, амма тӀаьхьа сацам бира пушкинан кхолламашца цхьаьна зорба ца тоха, хӀунда аьлча Смирдинан тешалла кхета мегар ду, Пушкина дукха хан йоццуш редакции йина оцу байташна. Цул сов, Александр Сергеевич веллачул тӀаьхьа Ершов Пётра могӀа «Стиглахь дац — латта тӀехь ду» хийцира «Сигланна дуьхьала — латта тӀехь ду». Шеко йара, оцу могӀанийн автор Пушкин хиллехьара цуо иза дийр дацара. Девза Александр Сергеевича «Конек-горбунокан» авторна совгӀатан дитина дешнаш: «ХӀинца оцу тайпана сочинени аса йита а мегар ду».

«Конёк-горбунок» кхоллам — халкъан бу, ша авторо ма-хаийтара дош ца хуьйцуш, схьаиэцна шен хезна дийцархойн багара. Ершовс далийна иза алсама нийсачу кепе, цхьаццанхьа тӀетоьхна. «Конек-горбунок» туьйран кийсиг йукъайелира 1834 шарахь «Йешаран библиотека» журналехь. Оццу шарахь туьйра ша араделира, амма цензуро тӀедилларца хийцамаш бина.

Пушкин Александра хастийра «Конек-горбунок». 1843 шарахь «Конёк-горбунок» кузлагӀа арахецча цензуро дерриг ца магийра, 13 шарахь кхин арацахийцира. Анненков Павелан тешаллица, 1850-гӀа шерашна йуккъехь туьйра дицдира.

1856 а, 1861 а шерашкахь дикка текст тойина, цензурех чекхйаьккхина Ершовс кечдира туьйран керла арахецар. Ша кепара дешдакъа, халкъан забар, аьттун а, исбаьхьаллин суьрташ (царна йукъахь говрийн базар, чӀерийн земски суд, городничи) и туьйра шуьйра гӀарадаьккхира, халкъехь дезаш а хилира. XIX бӀешо чекхдолуш «Конёк-горбуноках» берийн дешаран классика хилира, гуттаренна йухаарахоьцура, суьрташ дохкура. Уггаре йевза революцел хьалхара суьртийн верси — исбаьхьалчин Афанасьев Алексей Фёдоровичан сери йара, цаьрца туьйра дуьххьара зорба туьйхира 1897—1898 шерашкахь «Забарча» журналехь (и сери кхин а арайаьлла революцел хьалхарчу открыткашна тӀехь).

 

Хьалхара дакъа

 

Цхьаьна йуьртахь веха Пётр цӀе йолу ахархо. Цуьнан кхо кӀант ву: воккхахаверг Данило — хьекъале; йуккъерниг Гаврило — «иштта а, вуьшта а», ткъа жимахверг Иван — Ӏовдал. Вежарша кӀа а кхиадой, коьрта шахьре а хьой духку. Амма бохам богӀу: цхьамма буса йалташ хьоьшу. Вежарша рогӀехь лардан барт бо, зуламхо лацархьама. Воккхахаволу а, йуккъера а вежарий йочанех а шелонах а кхералой ха дечура дӀавоьду, цхьан а ца лоцуш.

 

Жимаха волчу вешийна буьйсана йуккъехь йеха кхес йолу кӀайн кхела го. Иванан аьтту болу кхеланна тӀехаа, иза сиха йоду. Иван охьа ца кхоссавелча, кхело дехар до дӀахеца олий, до шло ша кхоъ говр йийр йу хьуна олий: шиъ — хаза говр, Иванна лаахь йохка, ткъа кхоалгӀаниг — бекъа «локхалла кхо вуьрша, букъ тӀехь шиъ дум болуш, кхин а аьрша лергаш долуш», иза цхьанне йала мегар дац мел даккхий жовхарех а, хӀунда аьлча иза Иванна дика накъост хир йу, гӀоьнча хир йу, ларвийр ву иза. Иван реза хуьлий, кхела дӀайуьгу бежӀучун бун чу, цигахь кхо де даьлча тӀаьхьарчо цунна йо дош дела говраш.

Цхьа хан яьлча Данило, гӀуллакх доцуш бун чувоьдий, го шиъ тӀех хаза, дешин басахь кхес йолу говр. Данилос а, Гаврилос а Иванах къайлаха говраш йохка йуьгу коьрта шахьар. Оцу дийнан сарахь Иван, бун чувогӀий, хаало говраш йар, чӀогӀа халча хӀутту. Конёк-горбунока кхетаво Иван хиллачух, вежаршна тӀехьа кхиа веза олу. Иван бокъанна тӀехуий, бӀаьрга негӀар тохале тӀаьхьакхуьу вежаршна. Вежарша, бехказбуьйлуш, шеш динарг къиен хиларна тӀетоьтту.

Кино

ССРСехь туьйранца арахецна диафильм, йаьккхина исбаьхьаллин фильм (1941), мультфильм (1947/1975), музыкин телеспектакль (1986), ткъа 1980-гӀа шераш чекхдовлуш туьран сюжетан бух тӀехь даьккхира виделовзар. Кхин йу итт минотан экране йаьккхина, японин мультсериалан «Manga Sekai Mukashi Banashi» сери

• «Конёк-Горбунок (фильм, 2021)» — режиссёран Погодин Олеган фэнтези жанрера российн фильм. Коьрта ролашкахь: Ефремов Михаил а, Андреева Паулина а. Шуьйра прокат хилира 2021 шеран февралехь.