Европа: континент

Азица цхьаьна кхуллу материк Еврази, Европин оьздангалла, Малзбуза аьлла цӀе тиллина, дуьхьала хӀоттош йу Азичун, Малхбален аьлла цӀе тиллина, тайп-тайпана географин аренаш цхьанатохаран гуран чохь.

Европа
Европа эхиган картин тӀехь
Мохк	10,2 млн км²
Бахархой	754 млн (2019) стаг
Йукъахь йу	50 (исписка) пачхьалкхаш
Мотт	Европин меттанаш
Интернет-доменаш	.eu (Евробарт) .su (Советийн хилла аре)
Йаккхий гӀаланаш	Европин уггаре йаккхий гӀаланийн исписка
Медиафайлаш Викилармехь

Европин бахархой 754 миллион стаг йа Дуьненан бахархойх 9 % гергга бу (2019). Бахархой тӀекхетар дикка лахара ду, бахархойн йуккъера хан дикка лакхара йу дуьненан кхечу континенташка хьаьжчи.

Европа цӀе, схьайолуш хила мега ширажелтойчоьнан мифологера турпалхочуьнан Европин цӀарах. Иза хилла Зевса йадийна Крит тӀе дӀайигина финикийн паччахь-аьзна (цу тӀе эпитет Европа йоьзна хила мега кхин а Герица а, Деметрица а). ЦӀе схьайалар, французийн лингвиста П. Шантрена жамӀ дарца, ца хаьа. ХӀокху заманан литературехь уггаре гӀарайаьлла этимологин гипотезаш кховдийра антикаллехь (кхечаьрца цхьаьна), амма уьш къийсаме йара: иштта, цхьаьна этимологина маьӀна доккху желтойн орамех ευρύς (еврис)-шуьйра а, όψις (опсис)-бӀаьрг, «шуьйра бӀаьрг берг»; лексикограф Гесихийца, Европия ду «малхбуза мохк, йа бодане» бохург, иза тӀаьхьарчу лингвисташа дуьстира малхбуза-семийн ‘rb «малх бузар» йа аккад. erebu иштта маьӀна долу (М. Уэста мах хадийра оцу этимологин чӀогӀа гӀийла ду аьлла).

 

 

 

Дуьненан декъан Европа цӀе йац ширачех желтойн литературехь (Гомеран Пифийн Аполлонан йаьккхинчу шатлакхан иллехь Европа аьлла йеккъа Къилбаседа Желтойчоьнах), дуьххьара язйина Гекатей Милетскин «Дуьненах йаздарехь» (Вайн эрал хьалхара VI бӀешо чекхдолуш), цуьнан хьалхара жайна лерина Европин.

Шира желтойша юьхьанца Европа лорура Азех Эгейн а, Ӏаьржа а хӀордашца, ткъа Африкех — Латтаюккъера хӀордаца къастийна ша йолу материк. Европа, тӀаьхьа Еврази аьллачу йоккхачу материкан жима дакъа хиларх тешна, антикан авторша Европин малхбален доза даккха долийра Дон эркаца (иштта гар хаало Полибийн а, Страбонан а). И ламаст коьрта дара шина эзар шеран дохаллехь. Масала, Меркаторан Европин доза доьду Дон тӀехула, ткъа цуьнан хьостера — нисса къилбаседехьа КӀайн хӀорд тӀекхаччалц.

Амма XV бӀешарахь Европа йоцучу ханна синоним хилира керсталлин дуьненан, амма тахана дукхаха болу керстанаш беха цуьнан мехкал арахьа. XIX бӀешарахь йерриг аьлча санна дуьненан промышленность йара Европехь; тахана доккхаха долу дакъа цуьнан арахьа ду.

В. Н. Татищевс 1720 шарахь дагадаийтира Европин малхбузен доза Уралан лаьмнийн даккъашкахула даккха, кхин дӀа Яик эрк (хӀинцалера Урал) чухула Каспий-хӀорд чукхеташ йолу хикхочене кхаччалц. ТӀаьхь-тӀаьхьа керла доза йукъара тӀеэцна хилира, хьалха Российс, ткъа цул тӀаьхьа, дозанал арахьа а. Тахана Европин доза доккху: къилбаседехь — Къилбаседа Шенан Ӏапказца; малхбузен — Атлантикин Ӏапказца; къилбехахь — Лаьттайуккъера, Эгейн, Мармаран, Ӏаьржа хӀордашца; малхбалехь — Уралан лаьмнийн малхбален кӀажошца, Мугоджараш лаьмнашца, Эмба эркца Каспий-хӀорд тӀекхаччалц, цунна тӀера ГӀум а, Маныч а (ГӀуман-Манычан чутаӀен чухула) Донан хикхочене (масала, энциклопедешца: Йоккха советийн энциклопеди а, Энциклопеди Британника а) я, наггахь, Кавказан дукъ тӀехула Ӏаьржа хӀорд тӀекхаччалц). Кхин дӀа долу Европин а, Азин а йукъара доза чекхдолу Ӏаьржа хӀорд а, Ӏаьржа хӀордан хидоькъенаш чухула бохург къобал до дерриг хьосташа. Европехь ду гергахь лаьтта гӀайренаш а, архипелагаш а, ткъа цхьа могӀа туркойн Анатолин бердашца долу Желтойчоьнан гӀайренаш, Азехь ду.

 

Иза бахьнехь Азербайджан а, Гуьржийчоь а Европин мехкийн испискин йукъатохар бух болуш ду уггаре хьалха политикин а, экономикин а, оьздангаллин а ойланашца.

43 пачхьалкх ВКЪКХан пачхьалкхаш лоруш йу, 2 пачхьалкх лоруш йац.

Малхбузен Европа	Малхбален Европа	Къилбаседа Европа	Къилба Европа	Ах Европехь	Лоруш доцу
Австри	Белорусси	Дани	Албани	Азербайджан (от 0 % до ок. 10 % территории)	Косово
Бельги	Болгари	Исланди	Андорра	Гуьржийчоь (от 0 % до ок. 5 % территории)	Приднестровье
Йоккха Британи	Мажаройчоь	Латви	Босни а, Герцеговина а	Кхазакхстан (до 14 % территории)
Германи	Молдави	Литва	Ватикан	Росси (от 22 % до 23 % территории)
Ирланди	Польша	Норвеги	Желтойчоь	Туркойчоь (3 % территории))
Лихтенштейн	Росси	Финлянди	Испани
Люксембург	Румыни	Швеци	Итали
Монако	Словаки	Эстони	Къилбаседа Македони
Нидерландаш	Украина		Малта
Франци	Чехи		Португали
Швейцари			Сан-Марино
			Серби
			Словени
			Хорвати
			Ӏаьржаламанчоь

Йукъ латтар доьзна ду Европин дозанаш билгалдахарца, коьртачу кепара билгалдоккху хьаьржинчу лараран методикица, ткъа иштта, генара гӀайренаш Европин йисттера меттигийн йукъатохарца йа цатохарца. Иштта, Европин географин йукъан цӀере хьоьжуш йу масех меттиг, уьш дерриш лаьтта цхьа могӀа пачхьалкхашкахь (Украина, Литва, Белорусси, Словаки, Германи, Польша).

Гиннессан рекордийн жайно Европин «официалан» географин йукъ къобал йо Пурнушкяй эвла, иза лаьтта Вильнюсал 26 км къилбаседехьа.

Европин мехкаш тайп-тайпана дуьненайукъара кхолламийн декъахой бу, церан дукхаха долу дакъа экономикин а, политикин а амалера кхолламаш бу. Европера коьрта дуьненайукъара цхьаьнакхетарш дийцина лахахь.

Баренцан кхеташо/Евроарктикин регионан

Регионан цхьаьнагӀуллакхдаран форум. Баренцан кхеташо/Евроарктикин регионан (БКхЕР) кхоьллина 1993 ш.. Цунна йукъайахна, гуттаренна а декъашхойн бакъонашца, Дани, Исланди, Норвеги, Росси, Финлянди, Швеци, ткъа иштта Европин йукъараллин комисси (ЕЮК). Исс пачхьалкхан — Йоккха Британи, Германи, Итали, Канада, Нидерландаш, Польша, Франци, АЦШ, Япон — тергончан статус йу.

Российн а, Белоруссин а Бертан пачхьалкх

Российн Федерацин а, Республика Белоруссин а конфедерацин барто тӀехь-тӀехьа кхуллу цхьааллин политикин, экономикин, тӀеман, таможнин, валютин, юридически, гуманитарин, оьздангаллин аре.

УЕФА

Европин футболан ассоциацийн барт — Европин а, цхьайолу Азин малхбузен регионийн а футболан урхалла ден кхоллам. Цуо цхьаьнатуху Европин мехкийн къоман футболан ассоциацеш. УЕФАс дӀахьо берриг Европин футболан клубийн а, гулйина командийн а къийсамаш, йоькъу рекламех а, командаш ловзуш гайтарх а йаьлла са, шена йукъахь йолчу ассоциацешна.

Лакхахь багарбина мехкаш доцуш, УЕФА йукъайоьду иштта Исраил (Исраилан футболан ассоциаци), йерриг Азехь йолушехь.

 

Континентан Европа — оцу материкан декъан догӀу термин.

Йукъара доху: Желтойчоьнан, Кипр, Малта, Сицили, Сардини, Корсика, Балеарин, Йоккха Британин, Ирланди, Керла Латта, Шпицберген, Мадейра, Азорийн, Исланди, Данин, Фарерийн гӀайренаш.

Наггахь йукъара доху скандинавин мехкаш (Швеци а, Норвеги а), хӀунда аьлча церан континентан декъера уьйранаш Балтикин а, Къилбаседа а хӀордашна чухула йолун дела (Финляндехула хьевзина некъ ца бийцича).

ХӀинци а ду континента Европа шира гар («Европин хӀоъ», «Kerneuropa»): иза КаролингӀеран (хӀинцалера Франци, Итали, Германи) а, Бенилюксан (историн регион Австрази) а империн мохк бу.