Дуьненан Хьалхара Тӏом

Дуьненан хьалхара тӀом
Терахь	1914 28 июль — 1918 11 ноябрь (4 шо, 3 бутт, 2 кӀира)
Меттиг	Европа, Африка, Гергара Малхбале (кӀеззига Цийчохь а, Тийна океанан гӀайренаш тӀаьхь)
Бахьна	Экономикин империализм, мехкан а, экономикин а къийсамаш, махлелоран дуьхьалонаш, милитаризм, автократи, ницкъийн баланс, Европин пачхьалкхийн бартхойн декхарш.
ЖамӀ	Антантан толам. Российн имперера Февралан а, Октябран а революцеш, Германин имперера Ноябран революци а. Российн, Германин, Хункаран, Австро-Мажаройчоьнан импереш йохар. Йерриг германин колонеш толамхоша шайна йукъахь йекъар. Версалан барт
МостагӀий
Антанта а, цуьнан бартхой а: Серби  Российн импери (1917 кхаччалц)  Российн республика (1917 кхаччалц) Франци Йоккха Британи а, доминионаш а: •  Австрали •  Британин ХӀинди •  Канада •  Керла Зеланди •  ЮАС Бисина декъашхой: • Черногори •  АЦШ (1917 дуьйна) •  Бельги •  Итали паччахьалла (1915 дуьйна) •  Японин импери • Румыни (1916—07.05.1918, 10—11.11.1918) • Желтойчоь (1917 дуьйна) •  Португали • Цийчоь •  Сиам •  Сан-Марино •  Хьиджаз •  Мисар кхин дерш а Йуккъера пачхьалкхаш:  Австро-Мажаройчоь  Германин импери  Хункар-мохк  Болгари (1915 дуьйна) Бартхой а, сателлиташ а: •  Джебель-Шаммар • Дарфуран султанат (1916 кхачале) • Болгарин гӀовттамхой Македонехь • Ливин гӀовттамхой • Азербайджан (1918) • Польшин паччахьалла(1916-1918)
БӀаьччаш
Р. Пуанкаре Ж. Клемансо Ж. Жоффр Йуьззина исписка Ф. Фош Р. Нивель А. Петен Ю. Лиотэ Л. д’Эспере Ж. Галлиени † Ш. Манжен М. Монури О. Дюбай Н. де Кастельно М. Саррай Николай Николаевич Жимахверг Николай II † А. В. Колчак Георг V Г. Асквит Д. Ллойд Джордж Йуьззина исписка Д. Хейг Дж. Джеллико Кристофер Крэдок † Г. Китченер † Л. Денстервиль Пётр I Карагеоргиевич принц-регент Александр Р. Путник † Ж. Мишич С. Степанович П. Бойович П. Юришич-Штурм Альберт I Никола I Я. Вукотич Виктор Эммануил III Л. Кадорна А. Диас принц Луиджи Фердинанд I К. Презан А. Авереску Т. В. Вильсон Дж. Першинг П. Данглис Окума Сигэнобу Тэраути Масатакэ Ян Христиан Смэтс Юань Шикай Ли Юаньхун Дуань Цижуй Фэн Гочжан Вачиравуд Хьусайн Камиль Франц Иосиф I † → Карл I Ф. фон Гётцендорф А. фон Штрауссенбург Вильгельм II Э. фон Фалькенхайн Пауль фон Гинденбург Х. фон Мольтке (Младший) † Р. Шеер Э. Людендорф Шпее, Максимилиан фон † кронпринц Рупрехт Мехьмед V † Мехьмед VI Энвер-паша Фердинанд I В. Вазов Н. Жеков Г. Стоянов-Тодоров
Массон ницкъаш
Мобилизаци йина берриг тӀамехь: 12 000 000 стаг, 8 840 000 стаг 8 660 000 стаг, 5 615 000 стаг, 4 740 000 стаг, 1 234 000 стаг, 800 000 стаг 708 000 стаг, 380 000 стаг, 250 000 стаг, 50 000 стаг, Берриш: 43 277 000 стаг Мобилизаци йина берриг тӀамехь: 13 250 000 стаг 7 800 000 стаг 3 000 000 стаг 1 200 000 стаг Берриш: 25 250 000 стаг.
Белларш
ТӀемлой белла: 5 953 372 ТӀемлошна чевнаш йина: 9 723 991 ТӀемлой тӀепаза байна: 4 000 676 ТӀемлой белла: 4 043 397 ТӀемлошна чевнаш йина: 8 465 286 ТӀемлой тӀепаза байна: 3 470 138
Медиафайлаш Викилармехь

ТӀом боло формалан бахьана хилира Сараевора хиламаш, цигахь 1914 шеран 28 июнехь ткъайасса шо долу боснера сербо, студента Принцип Гаврилос вийра австрийн эрцгерцог Франц Фердинанд а, цуьнан зуда Хотек София а.

Дуьненан хьалхарчу тӀеман пачхьалкхаш-декъашхой йекъайелира шина дуьхь-дуьхьалчу лагеран:

• Веанна союз: Германин, Австро-Мажаройчоьн, Хункаран импереш а, Болгарин паччахьалла а;
• Антанта: Российн импери, Французийн республика, Британин импери.

ТӀеман шерашкахь тӀамехь дакъалоцучу эскаршка кхайкхина 70 миллион сов стаг, царна йукъахь 60 миллион Европера, царех велла 9 - 10 миллион стаг. Гражданийн бахархошна йукъара иэшамийн 7 - 12 миллион гергга стаг; 55 млн стаг гергга чевнаш йина. ТӀемах детонатор хилира цхьа могӀа йаккхий революцешна, царна йукъахь 1917 шеран Россера Февралан буржуазин а, Октябран социалистийн а, 1918 шеран Германера Ноябран а. ТӀом бахьнехь дуьнен тӀиера йиъ импери: Российн, Австро-Мажаройчоьн, Хункаран, Германин.

ТӀом кхайкхоран хронологи

Терахь	Хьа кхайкхийна	Хьанна кхайкхийна
1914
28 июль	Австро-Мажаройчоь	Серби
1 август	Германи	Росси
3 август	Германи	Франци
4 август	Германи	Бельги
	Британи	Германи
5 август	Черногори	Австро-Мажаройчоь
6 август	Австро-Мажаройчоь	Росси
	Серби	Германи
9 август	Черногори	Германи
11 август	Франци	Австро-Мажаройчоь
12 август	Британи	Австро-Мажаройчоь
22 август	Австро-Мажаройчоь	Бельги
23 август	Япон	Германи
25 август	Япон	Австро-Мажаройчоь
1 ноябрь	Росси	Хункар-мохк
2 ноябрь	Серби	Хункар-мохк
3 ноябрь	Черногори	Хункар-мохк
5 ноябрь	Британи   Франци	Хункар-мохк
1915
23 май	Итали	Австро-Мажаройчоь
3 июнь	Сан-Марино	Австро-Мажаройчоь
21 август	Итали	Хункар-мохк
14 октябрь	Болгарин паччахьалла	Серби
15 октябрь	Британи   Черногори	Болгарин паччахьалла
16 октябрь	Франци	Болгарин паччахьалла
19 октябрь	Итали   Росси	Болгарин паччахьалла
1916
9 март	Германи	Португали
15 март	Австро-Мажаройчоь	Португали
27 август	Румыни	Австро-Мажаройчоь
	Итали	Германи
28 август	Германи	Румыни
30 август	Хункар-мохк	Румыни
1 сентябрь	Болгарин паччахьалла	Румыни
1917
6 апрель	АЦШ	Германи
7 апрель	Куба	Германи
10 апрель	Болгарин паччахьалла	АЦШ
13 апрель	Боливи	Германи
20 апрель	Хункар-мохк	АЦШ
2 июль	Желтойчоь	Германи   Австро-Мажаройчоь   Хункар-мохк   Болгарин паччахьалла
22 июль	Сиам	Германи   Австро-Мажаройчоь
4 август	Либери	Германи
14 август	Цийчоь	Германи   Австро-Мажаройчоь
6 октябрь	Перу	Германи
7 октябрь	Уругвай	Германи
26 октябрь	Бразили	Германи
7 декабрь	АЦШ	Австро-Мажаройчоь
7 декабрь	Эквадор	Германи
10 декабрь	Панама	Австро-Мажаройчоь
16 декабрь	Куба	Австро-Мажаройчоь
1918
23 апрель	Гватемала	Германи
8 май	Никарагуа	Германи   Австро-Мажаройчоь
23 май	Коста-Рика	Германи
12 июль	Гаити	Германи
19 июль	Гондурас	Германи
10 ноябрь	Румыни	Германи

• Можачу басар тӀехь йаздинчо гойту дипломатин йукъаметтигаш йохар, ца гойту тӀом кхайкхабар.

 

Йаккхийчу пачхьалкхашна йукъахь барт ца хилар — Германин, Австро-Мажаройчоьн, Италин, Францин, Йоккха Британин, Российн — алсама долуш дара тӀом болабалале дуккха хьалха дуьйна.

1870—1871 шерийн франко-пруссийн тӀамехь толам баьккхинчул тӀаьхьа Къилбаседагерманин бартах марталлин Германин импери еш, канцлер Бисмарка кхайкхийра шен пачхьалкх политикин а, экономикин а олалла лоьхуш йац Европехь аьлла.

Онда Германин лаьа, ша паргӀата йуьтийла, дуьненахь кхуьийла, цундела онда эскар хила деза, цхьа а баттахь тур дерг тӀелата ца вахьийта… Массо пачхьалкхашна, Франци йоцучунна, тхо оьшу, шайга ма-тохало, са тухур ду тхуна дуьхьала коалици ца еш, вовшашца къовсам болун дела.

1880-гӀа шерашна йуккъехь экономикин а, тӀеман а агӀора чӀагӀйелла, Германис хийцира арахьара политикин хьалхенаш. Мохк йукъабахана ца Ӏийра Европин къовсамна, амма кхевдира дуьненан экспансе. Германи дуьне колонешна декъаран «тӀехьайисина хиларо», цуьнан капитал хӀордал дехьара махлелоран базаршка ца кхочура, царна монополи йинера ширачу колонеш йолчу пачхьалкхаш. Йуха дуьне Германин а, германин капиталан а пайденна декъа, йукъадаьккхира чӀагӀдарш сиха кхуьучу Германин бахархошна баха меттиг ца тоар, сурсаташ къелур хилар.

Оцу хабарех схьадолура, и бала листа Германин оьшу хӀаллакйан Франци а, Ингалс а хьалха шайна йукъахь колонеш йекъна пачхьалкхаш йолун дела, ткъа кхин а Росси, 1891 шарахь Российс а, Францис а тӀеман барт бира «Деган барт» цӀе а тиллина (фр. Entente Cordiale — Антанта. 1907 шарахь цунах кхийтира Ингалс.

Шен агӀора, гуттаренна а цхьаьнаэшшара боцу кхерч хилла Европехь латтара Австро-Мажаройчоь. И дуккха а къаьмнаш деха импери гӀертара Берлинан конгрессехь кхаьчна, 1908 шарахь дӀалаьцна Босни а, Герцеговина а (хьажа: Боснийн кризис) латто. Цуьнца цхьаьна иза гӀертара, Балканашкахь берриг славянийн турсло хилла лаьтта, Российна дуьхьала латта. Шен агӀора къилба славянаш цхьаьнатохаран йукъ хила таро йара Сербин а, Российн бартхочун.