Гуьржийчоь

საქართველო [sɑkʰɑrtʰvɛlɔ], Сакартве́ло) — Чоьхьара Кавказан малхбуза декъехь Ӏаьржа хӀордан малхбален бердашца лаьтта пачхьалкх, йукъайоьду Хьалхара Азин а, Гергара Малхбален а; хьовсу цуьнга цкъаццӀа Европин а, Азин а дозанер мехке санна, наггахь — таханлера Европин дакъа санна.

Гуьржийчоь
საქართველო
Байракх ХӀост
Девиз: «Ницкъ марталлехь бу гуьрж. ძალა ერთობაშია»
Гуьржийчоьнан Пачхьалкхан Шатлакхан Илли
Маьрша йаьлла терахьаш	1918 шеран 26 майхь (ЧКДФР) 1991 шеран 9 апрелехь (ССРСх.)
Официалан мотт	гуьржийн
Коьрта гӀала	Тиблиси,
Йаккхий гӀаланаш	Тиблиси, Кутаиси, Батуми, Рустави, Зугдиди, Гори, Поти, Сухуми, Цхинвали
Урхаллин тайпа	парламентан республика
Президент Премьер-министр Парламентан спикер	Саломе Зурабишвили Георгий Гахария Арчил Талаквадзе
Латта
• Шадерг	69 700 км² км² (121-гӀа дуьненахь)
Бахархой
• Мах хадор (2018)	▲3 729 600 стаг
• Ларар (2014)	3 713 804 стаг
ДЧС (НЭТ)
• Шадерг (2014)	37,209 млрд 26,626 млрд. долл. (110-гӀа)
• ХӀораннан а сина	9172 долл.
ДЧС (номинал)
• Берриг (2018)	15,5 млрд долл.
• ХӀораннан а сина	4068 долл.
АДКИ (2019)	▲ 0,786 (лакхара; 70-гӀа меттиг)
Ахча	Лари (GEL, код 981)
Интернет-домен	.ge
Код ISO	GE
Код МОК	GEO
Телефонан код	+995
Сахьтан аса	+4
Автомобилийн некъаш	аьтту агӀора[d]
Медиафайлаш Викилармехь

Официалан 2014 шеран бахархой багарбаран жамӀашца Гуьржийчохь веха 3 713 804 стаг (2018 шо долалуш мах хадорца — 3 729 600 стаг), мохк — 69 700 км². Дуьненахь 131-гӀа меттигехь йу бахархойн барамца, 119-гӀа майданца.

Коьрта шахьар — Тиблиси. Пачхьалкхан мотт — гуьржийн.

Гуьржийчоь — урхаллин ийна кепара унитаран пачхьалкх. 2018 шеран 16 декабрехь Гуьржийчоьнан президентан дарж дӀалаьцна Зурабишвили Саломе с, премьер-министр 2019 шеран 8 сентябрехь дуьйна Георгий Гахария ву.

Конституцица Гуьржийчоьнан йукъайогӀу 2 автономин республика, 9 мохк, цаьрца нисйина коьрта шахьар а.

Гуьржийчоьн малхбузехьа Ӏаьржа хӀордан хиш ду; малхбалехьа а, къилбаседехьа а Российца доза ду, къилбехьа Эрмалойчоьнца а, Туркойчоьнца а, къилба-малхбалехьа Азербайджанца. Абхазин а, Цхинвалин регионан а мехкаш де-факто урхалла деш дац гуьржийн правительство, цуо, ОБСЕ Парламентан ассамблейс, АЦШс, Европин комиссис мах хадабо Российс оккупаци йина Гуьржийчоьнан дакъа санна. Российс, Никарагуас, Наурус, Венесуэлас, Шемас къобал дина уьш, Республика Абхази а, Республика Къилба ХӀирийчоь/Алани а пачхьалкхаш Гуьржийчоьнах маьрша хилар.

 

Гуьржийчоьнан эндоним («საქართველო, Сакартвело» — «картвелийн мохк») хьалайоьду Картли (гуьрж. ქართლი) цӀере — Гуьржийчоьнан историн-географин областех коьртачех цхьаъ а, картвелийн паччахьаллин ага а. Гуьржийчоьнан цӀе ингалсан маттахь — «Georgia», схьагарехь, схьайолу сий. Георгих, иза хӀокху мехкашкахь лераме хиларна, ткъа кхин а доьзна ду, Сийлахь Георгий Гуьржийчоьнан доладийриг лору дера — йуккъера бӀешерашкахь Гуьржийчоьнан махкахь 365 килса йара Сийлахь Георгийн цӀарах. Оьрсийн а, кхин цхьа могӀа меттанашкахь хӀоьттина «Грузия» цӀе, схьайаьллачух тера ду «Гурджан», йа «Гурзан» Ӏаьрбийн-гӀажарийн хьосташкара. И цӀераш схьевлла лору Ӏаьбийн-гӀажарийн гурдж (Гурджистан — «берзалойн мохк»), хьаладоьду гӀажарийн деше горг «борз», уьйр йу ширагӀажарийн Вркан дашца. Гуьржийчоь эрмалойн маттахь — «Վրաստան» (Врастан), ширачу заманахь — «Վիրք» (Вирк), гочдича «Лакхара мохк» бохург ду.

Байракх

Таханлера байракх тӀеэцна 2004 шеран 14 январехь башхачу «Байракхах законца», цунна чохь, масала, байракха схема ло шеен пропорцешца. Йохаллин а, шораллин а барам — 3:2. ЖӀаран шоралла кӀадин шораллин 1/5 дакъа.

ХӀост

Гуьржийчоьнан хӀост мехкан пачхьалкхан символ йу. Таханлера хӀост тӀеэцна 2004 шеран 1 октябрехь. Иза цӀийечу бесан турс ду тӀехь Гуьржийчоьнан доладе бохучу Сийлахь Георгийн, говрахь, чӀуца саьрмак буьйш, детин куц долуш. Турсан тӀехула дешийн таж йу, и лаьцна ду дешийн ши лом. Турс бухахь аса йу девизца «Ницкъ марталлехь бу» аьлла. ХӀостан бух боьгӀна йуккъерачу бӀешерийн гуьржийн паччахьан БагратионгӀеран (Багратиони) цӀийнан хӀостах.

Шатлакхан илли

Гуьржийчоьнан таханлера шатлакхан илли «Тависуплеба» тӀеэцна 2004 майхь, цуьнан музыка эцна Палиашвили Захарийн (1871—1933) шина оперера — «Даиси» («МаьркӀаже») а, «Абесалом а, Этери а», текстан автор — хӀокху заман гуьржийн поэт Маградзе Давид, цуо лелийна гуьржийн поэтийн-классикийн Церетели Акакийн, Пшавела Важийн, Орбелиани Григолан, Табидзе Галактионан байташна йукъара цитаташ.

Шира мур

Вайн эрал 1,8—1,6 млн шо хьалха хӀинцалерачу Гуьржийчоьнан махкахь даьхна Homo erectus georgicus — еллачу Homo erectus кепан бухара кеп; Homo erectus georgicus ца хилла хӀинцалерачу адамийн дайх.

Пачхьалкхел хьалхара мур а, этногенез а

Гуьржийчоьнан исторехь коьрта роль ловзийра шира картвелийн тайпанаша. Шира картвелаш охьахевшина бара шуьйра махкахь, цуо дӀалоцура ерриг цхьацца регионаш, Гуьржийчоь а, къилбаседа-малхбален Туркойчоь (Тао, Лазистан, Кларджети) а, къилбаседа Эрмалойчоь (Лори) а, Российн ӀаьржахӀордан бердйист (Сочин кӀошт) а, ткъа иштта малхбуза Азербайджанан дакъа (Эрети). Дукхаха болу бакхий талламхой-картвелологаша лору, шира картвелаш баьхна дуьххьарлера (VI - IV эзар шо вайн эрал хьалхара) ареал а, шира даймохк а къилбаседа Месопотамин тӀиера Къилбаседа Кавказан даккъаш тӀекхаччалц болу мохк хилар, иза билгала доккхуш леладо академикан Джанашия Симон Николозовичан термин «Хатта-Субарети». Амма вайн эрал хьалхара IV эз. шарахь, хурройн, семигӀеран, шумерийн тайпанаш тӀелатар бахьнехь, картвелийн цивилизацин цхьа кхерч бен ца бисира – Къилба Кавказ.

Воккха картвелологан Чикобава Арнольдан хетарехь, вайн эрал хьалхара III эзарлагӀа шерашкахь цӀеххьана беха меттиг жимъелла цхьаъ хилла йолу картвелийн йукъаралло шайн консолидации яйира. Уггаре хьалха иза гойту шира картвелаш буьйцуш хилла шира картвелийн мотт хийцабаларо: картвелийн тайпанашна йукъахь уьйр талхар йа ца хилар бахьнехь, царна йукъара диалектийн башхаллаш чӀагӀъйелира, меттагеннаш йукъадевлира.

Шира картвелийн этно-меттан дивергенци хиллачул тӀаьхьа кхоллайелира сванийн (къилбаседа а, малхбуза а Гуьржийчоь) а, карто-занийн (къилба, йуккъера, малхбален Гуьржийчоь) а тайпанийн тобанаш, цара тӀаьхьа мехкан латтанаш тӀехь кхолла йолийра дуьххьарлера пачхьалкхан цхьаьнакхетараллаш (Диаоха, Колхида, Забаха), гуьржийн къам кхолладаран процессехь уьш коьрта элементаш хилира.

Хьалхара пачхьалкхаш а, шира мур а

Вайн эрал хьалхара III эз. шераш чекхдовлуш буьйхира картвелийн тайпанийн тайпанан-некъийн хӀоттам, уьш дехьабевлира тӀеман демократин тӀиера кхиинчу тайпанийн берташна тӀе, ткъа вайн эрал хьалхара II эз. шерашна йуккъехь шира картвелаш дехьабовлу хьалхарчу пачхьалкхийн тӀегӀане.

Уггаре хьалхарчех а, яккхийчех а Гуьржийчоьнан хӀинцалера махкахь лаьттина пачхьалкхан кхолламаш бу: Диаоха (Диаэни , Диаухи ) къилба Гуьржийчохь, Колха (Колхида , Килхи , Кулха) малхбузен Гуьржийчохь (Мегрели, Абхази, Аджари, Гури, Имерети, Сванети), Забаха къилба-малхбален Гуьржийчохь (Самцхе-Джавахети). Оцу цхьаьнакхетарша гуьржийн пачхьалкхалла кхиорехь ладаме роль ловзийна. Таханлера Гуьржийчоьнан историн-административан декъадалар нисло Диаохин, Колхин, Забахин дозанашца, цуо гойту билгалъялла когаметталла.

Вайн эрал 845 шо хьалха хуьлу Салманасар III-гӀа паччахь коьртехь а волуш ассирихой шозлагӀа тӀелета Диаохан паччахьна Асиан. Колха ан, Диаохан а цхьацца меттигаш Ассирин куьйгакӀела йоьда. Вайн эрал 810 - 763 шераш хьалхарчу муьрехь керла кхоьллинчу хурритийн пачхьалкхийн Урарту, Менуа, Аргишти паччахьаш къиза тӀемаш до Диаохаца а, Колхица а; вайн эрал 810 - 770 шераш хьалхарчу муьрехь Урартун паччахьо Утуфурсиса аннекси йо къилба областашна Диаохин а, Забахан а.

Вайн эрал 750 шо хьалха Колхо схьайоккху Диаоха, болабо беха тӀом хурритийн пачхьалкхаца Урартуца. Вайн эрал VII бӀешо хьалха киммерихой тӀелатар бахьнехь Колхида чӀогӀа гӀелло, Урарту а, Ассири а гуттаренна хӀаллакйо.

Вайн эрал VI бӀешо хьалха Ахеменидийн империно схьайоккху къилба Колхида, йолало грекийн колонизаци. Вайн эрал V бӀешо хьалха, хӀинцалерачу малхбуза Гуьржийчоьнан махкахь, кхоллало керла Колхидан пачхьалкх (Эгриси), иза лаьттира вайн эрал IV бӀешо хьалхара мур кхаччалц..

Вайн эрал IV—III бӀешо хьалха хӀинцалерачу малхбален Гуьржийчоьнан махкахь кхоллало Иберийн паччахьалла (Картли) (иза лаьттина VI бӀешо кхаччалц). Вайн эрал 229 шо хьалха долало Иберийн некъийн паччахьийн урхалла, цара урхалла до вайн эрал 299 шо хьалхара вайн эран 580 шо кхаччалц. Вайн эрал 65 шо хьалха руман баьчча Помпей эскарца тӀелетира Иберийн паччахьаллин.

Вайн эран I бӀешарахь, меттигерачу Ӏадаташца, сахьаба Андрей Первозваннис Гуьржийчоьнна чудохьу керсталла, кхуллу ГПК.

35 шарахь Картлин эскар тӀелета Эрмалойчоьнна; эрмалойн Ӏарш тӀе паччахь хиира Картли паччахьан Фарсманан ваша — Митридат. 63 шарахь Колхида Руман империн йукъайахара.

331 шарахь сийлахь Нинин белхашца керсталла Иверин пачхьалкхан дин кхайкхийра.

IV—VI бӀешерашкахь Колхида лаьттинчу махкахь чӀагӀло Лазийн паччахьалла; цуо шен куьйгакӀела балабо къилбаседа Колхидан адыгийн керла кхолламаш (Абазги, Апсили). 482—484 шерашкахь паччахь Вахтанг I Горгасал (безчу нахан йукъатоьхна волу) гӀотту СасанидгӀарна дуьхьала{{ref+|Вахтанг I Хосроид (440—502 гергара шераш) — V бӀешеран шолгӀачу декъера Иберин/Иверин паччахь, гуьржийн пачхьалкхан бух билланчех цхьаъ. Митридат V-гӀачун кӀан ХосроидгӀеран (Хосровани) некъех ву. Цуьнан кунья «горгасал» хилла, иза гочдо гӀажарийн маттара «берзан корта» олий (цуьнан тӀеман куьйн кеп бахьнехь).

542 шарахь болало Иранна а, Византийна а йукъара «Боккха тӀом», иза чекхболу 562 шарахь.

608 шарахь килса йекъало Гуьржийн а, Эрмалойн а килсанашка.

627 шарахь Византийн императоро Ираклийс гуо лоцу Тиблисин, ткъа шолгӀачу шарахь гӀала йоккху гӀажарша.

654 шарахь Ӏаьрбийн халифатаца бертан куьг йаздо, цунна цӀе йелла «Бакъо ларъен грамота».

Йуккъера бӀешераш

735 шарахь Ӏаьрбийн баьччо Марван II ибн Мухьаммада (Марван Къораниг) тӀелетира Гуьржийчоьнна; иза гӀертара Эгрисихуьла ГӀазарчу дехьа а ваьлла, из ахӀаллакъян, цхьа могӀа мехкаш Ӏаьрбийн куьйгакӀела дахара. 736 шарахь кхоьллира Тиблисин эмират — исламан пачхьалкхан кхоллам Ӏаьрбийн халифатан эгидехь. Тиблисин эмиратан урхалла дира хьалха ШуӀабгӀеран некъаша (ОмиягӀеран некъийн гар), ткъа цул тӀаьхьа, эмира СаӀака шена дарж тӀерадаьккхинчул тӀаьхьа, уьш хийцира ДжафаргӀеран некъаша. 786 шарахь Лазийн паччахьалла цхьаьнакхета Абазойчоьнца, кхуллу Абхазийн паччахьалла.

813 шарахь Ашот I Куропалата кхуллу Тао-Кларджети олалла.

853 шарахь Тиблиси схьайоккху коьртехь БугӀа-Тюрк волу Ӏаьрбийн эскарша.

888 шарахь Адарнасе IV Багратионис метахӀоттийрв гуьржийн монархи, цуьнца цхьаьна тӀеэцна «Картвелийн паччахьан» дарж.

 

914 шеран эмир Абул-Къасим чувоьда къилба а, малхбален а Гуьржийчу.

979 шарахь Давид III Куропалатан гӀоьнца охьатаӀийна Варда Склиран Василий II-гӀачун дуьхьала гӀаттам.

1008—1010 шерашкахь паччахьо Баграт III-гӀачо кхуллу Цхьаьнатоьхна Гуьржийн паччахьалла, 1010 шарахь Кахети а, Эрети а тӀетоьхна.

1023 шарахь Гуьржийчоьнна а, Византийна а йукъахь машаран барт бина, амма 1028 шарахь йуха а Византи Гуьржийчоьнна тӀелета.

1064 а, 1068 а сельджукаш шозза Гуьржийчоьнна тӀелета.

1073 шарахь феодалаш гӀовтту Георгий II-гӀачун дуьхьала.

1083 шарахь Георгий II-гӀаниг волавелла ял йала сельджукашна, 1099 шарахь Давид IV ГӀишлошйархочо сацийна луш йолу ял.

 

1104 году шарахь Давид IV ГӀишлошйархочо кхойкху Руис-Урбнисин гулам; 1106 шарахь йан йолийра Гелатин килс.

1110 шарахь туркойх-сельджукех мукъайаьккхира Самшвилде, 1115 шарахь — Рустави, 1117 шарахь — Гиши, 1118 шарахь — Лоре. 1121 шеран 12 августехь сельджукийн эскар эишийра гуьржаша Дидгоран тӀамехь, кхин дӀа 1122 шарахь туркойх-сельджукех мукъа йаьккхира Тиблиси, 1123 шарахь — Дманиси.

1210 шарахь Гуьржийчоь тӀелета къилбаседан Ираннан. 1220 шарахь дуьххьара Гуьржийчу богӀу монголаш. 1226 шарахь Тиблиси дӀалоцу хорезмшахо Джалаладдин.

1266 шарахь Самцхе олалла дӀакъаьста Гуьржийчоьнах.

1386 - 1403 шерашкахь АстагӀа Тимара цхьа могӀа дерриг хӀаллакдаран тӀемаш латтийра Гуьржийчоьнна дуьхьала. 1403 шарахь АстагӀа Тимарас а, Георгий VII-гӀачо а машаран барт бира.

XV—XVIII бӀешераш

XV бӀешарахь Гуьржийчоь йуьсу бусалбанийн мехкашна йуккъехь, фактехь къевлина хиларна, къенло. Цхьаьнатоьхна Гуьржийчоьнан тӀаьххьара паччахь хилира Георгий VIII-гӀа; кхин дӀа Гуьржийчоь йуху кегийра пачхьалкхашка: Картлин паччахьалла, Кахетин паччахьалла, Имеретин паччахьалла, Самцхе-Джавахети.

XVI бӀешарахь хӀинцалера Гуьржийчоьнан мехках Ӏусман империн а, сефевидгӀеран Иранан а дуьхь-дуьхьала латтаран аре хуьлу; 1578 - 1590 шерашкахь боьду туркойн-гӀажарийн тӀом Чоьхьара Кавказан доладархьама, жамӀехь Чоьхьара Кавказ йойу ГӀажарчоьно. ТӀаккха а, кхин дӀа, 1597 шарахь, Шах-Ӏаббаса лохку туркой Гуьржийчура а, Кавказера а, ткъа 1599 шарахь мукъайолу Ӏусманех Горин гӀап.

Российн империн йукъахь

 

XVIII бӀешарахь Гуьржийчоьнан урхалчаш гӀиртира мохк денбан а, исламан пачхьалкхийн Ӏедалан кӀелара иза мукъабаккха а. Бакхий административан, законшкхолларан, тӀеман, бахаман хийцамаш бира Картлехь Вахтанг VI-гӀачо. Оцу хенахь жигара йовлу чӀогӀа гергара политикин а, оьздангаллин а, килсан а зӀенаш Россией. Гуьржийн урхалчаш масийттаза дехар дира оьрсийн правительстве цхьаьна дуьхьало яйта Ӏусманан империн а, Иранан а дуьхьала. XVII бӀешо чекхдолуш Москохахь гулйелира гуьржийн колони, цара ладаме роль ловзийра оьрсийн-гуьржийн йукъаметтигаш тоеш. 1723 шарахь ӀусмангӀеран эскарша Тиблиси схьайаьккхинчул тӀаьхьа Вахтанг VI-гӀа а, цуьнан агӀончаш а кхелхира Россех.

1780 шарахь бахархой багарбарца, Гуьржийчуьра гуьржийн бахархой 675 эзар вара.

1783 шарахь куьг йаздира Георгийн трактатан.

1795 шарахь хилира Крцанисин тӀом, цигахь Ираклий II-гӀачун а а, Имеретин паччахь Соломон II-гӀачун а эскарша леташ дара коьртехь Ага-Мухьаммад хан волу гӀажарийн эскарна дуьхьала, бахьна хилира Ираклийс шена Ага-Мухьаммад хана тӀедиллина Картли-Кахетин паччахьаллин а, Российн империн йукъахь бина барт бохон реза ца хилар. Ницкъаш цхьатерра дацара, тӀамехь берриг аьлча санна гуьржийн тӀемлой белира, дукха хан йаллале Тиблиси ерриг схьа а йаьккхина, хӀаллакйира.

 

1801 шарахь Александр I-чо манифест арахоьцу, цуьнца Картли-Кахетин паччахьалла дӀадоккху. 1809 шарахь оьрсийн эскаро дӀалоцу Поти а, Кутаиси а, 1811 шарахь — Ахалкалаки, оццу шарахь дӀайоккху Гуьржийн Килсан автокефали.

Арахьара экономикин зӀенаш

Гуьржийчоьнан арахьа махлелоран харц балансан амал йу, импорт масеххаза сов йу экспортал.

2017 шарахь Гуьржийчуьра экспорт йира $ 3,21 млрд, импорт йира — $ 8,08 млрд. Коьрта экспортан сурсаташ: маьӀданаш, металлаш а, лаламаш а (механ 38 % гергга), дааран сурсаташ а, маларш а (царна йукъахь чагӀарш а) — 16,3 %, химин сурсаташ — 10,7 %, текстиль — 6,35 %. Коьрта импортан сурсаташ: машенаш а, гӀирсаш а — 17,8 %, химикаташ — 10,2 %, транспортан гӀирсаш — 9 %, мехкдаьттасурсаташ — 8,7 %, кечдина металл а, металлан аьргалла а — 7,2 %.

Коьрта арахьа махлелоран пачхьалкх (2013 шарахь) йу Туркойчоь, цаьрца 2007 шарахь дуьйна Гуьржийчоьнан паргӀата махлелоран барт бу. Цу тӀе Гуьржийчоь туркойн сурсаташ дохкаран базар а йу. 2013 шарахь туркойн Гуьржийчу йолу экспорт хилира $ 1,34 млрд, ткъа гуьржийн экспорт Туркойчу $ 182,8 млн бен йац. Гуьржийчоьнан шолгӀа махлелоран накъост (2013 шеран жамӀашца $ 1,34 млрд) йу Азербайджан, цуьнца махлелоран алсама балансан амал йолуш йу. 2013 шарахь Гуьржийчуьра Азербайджане йолу экспорт — $ 710,3 млн, ткъа импорт — $ 638,1 млн. Ладаме накъост йу ЦХР, 2011 шарахь цуьнца сурсаташ хьийзор хилира $ 553 млн.

Валюта

 

Гуьржийн махкахь официалан ахча ду лари. ISO валютин код 4217 — GEL. Ахча йукъахецна 1995 шарахь Э. Шеварднадзен урхаллин муьрехь. 1 лари = 100 тетри (кӀайниг). Тахана лелаш ду нахарташ 1, 2, 5, 10, 20, 50 тетри, 1 лари, 2 лари мах болуш, банкнота 5, 10, 20, 50, 100, 200 лари мах болуш. Кхин а Гуьржийчоьнан къоман банко арахоьцу коллекцин (иэсан терхьашна лерина) а, тайп-тайпана инвестицин нахарташ а.

1993 шеран 5 апрелера 1995 шеран 2 октябрь кхаччалц Гуьржийчоьнан валюта дара купон лари, 1993 шеран 20 августехь иза бен лелаш дацара гуьржийн махкахь. Валютан курс йуьхьанца дӀанисйира российн соьмаца, цуьнца хийцина а дара иза. Ара ца хоьцура 1 тӀера 1 000 000 кхаччалц бен купонаш (царна йукъахь дика стандарт йоцурш а дара: 3, 3000 а, 30 000 а, 150 000 йара). Купон ларин гиперинфляци хилира (678,4 % 1995 шарахь), тӀаккха хийцира керлачу къоман валютица — гуьржийн ларица коэффициент 1 000 000 : 1 йолуш.

Гуьржийчоьнна сийнна (781) Картвели цӀе йелла 1914 шарахь российн (советийн) астрономо Неуймин Григорис дӀайиллинчу астероидна, иза йара неуймин винчу мехкан цӀе.

Комменташ