Саг Хугасаа

Эртэһээ нааша саг хугасаанай тухай ойлголтонь шажан болоод шэнжэлхэ ухаанай гол шухала һэдэб асуудалай нэгэ байһанаар ерэһэн болоод бүхыл һалбарида хэрэглэхэдэ тохиромжотой байдалаар тодорхойложо ерэһэн болобошье эрдэмтэд үнэндээ тодорхойлжо шадаагүйл байна. Тиимэ болобошье бизнес, үйлэдбэрилэл, спорт, шэнжэлхэ ухаан мүн уралигай һалбаринуудта өөр өөрын гэһэн саг хугасаа хэмжэхэ системые хэрэглэдэг. Гэхэдээ зарим энгиин эргэлзээгүй тодорхойлолтонууд байдаг “саг хугасаанай нэгэ эгшэндэ бүхы зүйл гансал удаа тохёолдодог” “саг хугасаае сагаар хэмжэдэг” гэхэ мэтэ.

Саг
Халааһанай саг
Тэмдэг	${\displaystyle T,t}$
СИ	секунда

Олон алдартай философууд, гүн ухаантануудай дунда саг хугасаанай тухай хоёр илгаатай үзэл баримталал байдаг. Нэгэниинь “саг хугасаа бол оршолон юртэмсын бүтэсын үндэһэн хэһэг болоод бэе дааһан зүйл юм”. Исаак Ньютон энэ үзэлтэй һанал ниилэдэг байһан болоод заримдаа “Ньютоной саг хугасаа” гэжэ нэрэлдэг байгаа. Үүнэй эсэргүү үзэл һанаань “саг хугасаа бол ямар нэгэн үйлэ ябадал, объектһоо хамааралтай зүйл бэшэ, ямар нэгэн зүйлын урасхал баһа бэшэ болоод харин үйлэ ябадалые жэшэжэ харисуулжа дэһэ дараалалда оруулжа байдаг хүнэй оюун ухаан сэдьхэхын бүтэсэ (оронзай ба тоо дугаартай хамта) юм” гэһэн байдаг. Готтфрид Лайбниц ба Иммануил Кантын энэ хоёрдохи үзэл һанаанай дагуу саг хугасаа бол ямар нэгэн үйлэ ябадал бэшэ мүн ямар нэгэн зүйл бэшэ, тиимэһээ энэнь хэмжэжэ болохогүй, аялжа болохогүй зүйл юм.

Саг хугасаа бол Олон уласай нэгэжын системын үндэһэн долоон физикэ хэмжүүрэй нэгэн юм. Саг хугасаагаар бусад хэмжэгдэхүүные тодорхойлодог. Жэшээлбэл: үнсэг хурдан, тодорхой хугасаанда хэжэ бай эргэлтын тоогоор тодорхойлогдодог. Саг хугасаанай үйлэдэлэй тодорхойлолто, шудалжа хэмжэжэ бай саг хугасаае тодорхой стандартаар тогтооһон өөр нэгэ дабтамжатай саг хугасаагаар хэмжэхэ шаардалга гараһан ба эндэһээ “секундые” хэрэглэхэ болоо. Энэ нэгэжэнь шэнжэлхэ ухаанай шудалгаа шэнжэлгээ болон үдэр тутамай амидаралда маша үргэн хэрэглэгдэдэг. Саг хугасаанай үйлэдэлэй тодорхойлолтонь тооложо хэмжэжэ болодоггүй саг хугасаа гэжэ нэрэлэгдэдэг зүйл гэһэн ойлголтые халажа энэ бол урдан үнгэрдэг, тооложо хэмжэжэ болодог зүйл гэһэн ойлголтые бии болгоһон. Оршолон юртэмсын үргэлжэлһэн саг хугасаанай шудалгаа шэнжэлгээнь саг хугасаан доторхи оронзайн талаархи асуудалые гаргажа ерэһэн ба энэ асуултань байгаалиин шэнжэлхэ ухаанай шэглэлые шудалжа бай оюутадай һуури ажал болодог байна.

Саг хугасаанай хэмжэлтые эрдэмтэд болон технологиин туһаламжатай тодорхойлжо навигаци болон одон орон шудалал ухаанай һуури болоһон. Мүсэлигтэ үйлэ ябадалнууд болон хүдэлөөниинь саг хугасаанай стандарт нэгэжэ байдалаар хэрэглэгдэжэ ерэһэн. Жэшээлбэл: тэнгэри дэхи наранай хүдэлөөн, һарын байрлалга хэлбэри, дүүжин һабалуурын һаблалта мүн зүрхэнэй сохилто зэрэг. Оршон үедэ олон уласай сагай нэгэжэнь “секунда” юм. Секундань цезиин атомай сасаруулха сасарагай үргэлжэлхэ хугасаанаар тодорхойлогдодог. Саг хугасаа мүн ниигэмдэ ехээхэнаша холбогдолтой, “саг бол алтан” гэһэн зүйр үгэнь үдэр хоногой үргэлжэлхэ хугасаа хизгаартай, хүмүүнэй амидарха хугасаашье мүн хизгаартай гэдэгые анхааруулжа байдаг.

•   Энэ хуудаһан Саг хугасаа гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
• Жэл