Канада

Зүүн талаараа Атлантын далай, баруун талаараа Номгон далай, хойто талаараа Хойто мүльһэн далайнуудаар тус тус хүреэлэгдэнэ. Нютаг дэбисхэрээрээ дэлхэйдэ хоёрто ородог. Канада баруун хойто ба урда талаараа АНУ-тай хилэ залгана.

Канада
Түрын туг Түрын һүлдэ
Уряа: A mari usque ad mare (Лата) "Далайһаа Далай хүрэтэр"
Түрын дуулал: "O Canada" Хаанай дуулал: "God Save the Queen"
Нийслэл	Оттава 45°24′N 75°40′W / 45.400°N 75.667°W / 45.400; -75.667
Томо хото	Торонто
Албан хэлэн	Англи  • Франци
Арад түмэн (2016)	Жагсаалта: 72.9% Европшууд 17.7% Ази 4.9% Түрэлхи Америкынхид 3.1% Африк 1.3% Латин Америкынхид 0.2% Бусад
Шажан (2011)	Жагсаалта: 67.2% Христосой 23.9% Шажангүй 3.2% Лалын 1.5% Индуизм 1.4% Сикхизм 1.1% Буддизм 1.0% Иудаизм 0.6% Бусад
Түрэ засаг	Холбооной парламентын үндэһэн хуулита хаанта засаг
• Хаан	III Чарльз
• Амбан Захирагша	Мэри Саймон
• Юрэнхы Сайд	Джастин Трюдо
Уласай хурал	Парламент
• Дээдэ танхим	Сенат
• Доодо танхим	Ниитын Танхим
Түүхэ
• Конфедераци	1867 оной 7 һарын 1
• Вестминстерэй тогтоол	1931 оной 12 һарын 11
• Эрхэ сүлөөнэй харти	1982 оной 4 һарын 17
Дэбиcхэр газар
• Бүхэлидөө	9,984,670 км2 (2)
• Уһанай хуби (%)	11.76 (2015)
• Ниитэ газарай талмай	9,093,507 км2
Хүн зон
• Тоосоо Q1 2021	38,131,104 (37)
• Тоололго (2016)	35,151,728
• Нягтарал	3.92
ДНБ (ХАШТ)	2021 оной тоосоо
• Бүгэдэ	$1.979  триллион (15)
• Нэгэ хүндэ	$51,713 (20)
ДНБ (нэрлэһэн)	2021 оной тоосоо
• Бүгэдэ	$1.883  триллион (9)
• Нэгэ хүндэ	$49,222 (18)
ОТББЭ (2018)	30.3 дундаж
ХХИ (2019)	0.929 онсо һайн · 16
Мүнгэн тэмдэгтэ	Канадын доллар ($) (CAD)
Сагай бүһэ	UTC−3.5 — −8
• Зун (ЗС)	UTC−2.5 — −7
Датанай формат	жжжж-һһ-үү (AD)
Жолоодолгын тала	баруун
Телефоной код	+1
Интернет домэйн	.ca

Мүнөөнэй Канадын нютаг дэбисхэртэ олон мянган жэлэй турша олон обог аймагай унаган эрхэтэд амидаржа байгаа. XV зуунай һүүлһээ Британи, Франциин аялагша, шэнжэлэгшэнэр Атлантын далайн эрьеэ шудалжа, һүүлдэ һуурижаба. Долоон жэлэй дайнай дараа 1763 ондо Франци өөрынгөө Хойто Америкэдэхи колонинудаа бараг бүгэдые алдаһан байна. 1867 ондо Британиин гурбан колони холбоо үүсхэһэнээр Канада дүрбэн можоһоо тогтоһон холбооной эзэмшэл газар болобо. Холбоондо бусад можо, нютаг бага багаар нэмэгдэн орһоноор 1931 оной Вестминстерэй тогтоолоор Канада Нэгэдэһэн Хаанта Уласһаа автономито байдалаа улам нэмэгдүүлээ. 1982 ондо Канадын актаар Британиин парламентһаа хуули зүйн хамааралаа бүрин таһалаа.

Канада арбан можо, гурбан хизгаарһаа тогтоһон холбооной улас болоод парламентын засаглалтай арадшалһан, үндэһэн хуулита хаанта улас юм. Түрын тэргүүниинь Хатан хаан II Елизавета. Англи, франци гэһэн албан ёһоной хоёр хэлэтэй болоод олон үндэһэтэн угсаатан амидардаг. Канада технологиин хубида үндэр хүгжөөһэн, ажаүйлэдбэрижэлһэн орон болоод юрэнхыдөө өөрын байгаалиин баялиг, мүн АНУ-тай хэдэг худалдаан дээрээ тулгуурилһан эдэй засагтай юм.

 

Канада гэһэн нэрэ Гэгээн Лаврентиин ирокезуудай хэлэнэй «тосхон» гү, али «һуурин» гэһэн удхатай каната гэһэн үгэһөө гаралтай. 1535 ондо мүнөөнэй Квебек хотын бүһэ нютагта амидаржа байһан оршон һуугшад шэнжэлэгшэ Жак Картьеда Стадакона тосхон хүрэхэ замые заахадаа энэ үгые хэрэглэбэ. Картьер 'Канада' гэдэг үгые хэрэглэхэдээ зүбхэн тэрэ тосхониие буса Стадаконагай ахалагша Доннаконада харьяалагдаха бүхы нютаг дэбисхэртэ хамаатуулжа хэрэглэбэ. 1545 он гэхэдэ Европын ном, газарай зураг дээрэ энэ бүһэ нютагые Канада гэжэ бэшэжэ эхилхэ болобо.

Франциин Канадын колони гэжэ Гэгээн Лаврентиин голой уташань оршохо Шэнэ Франциин хэһэг болон Ехэ Нуурнуудай хойто эрьеэ хэлэжэ байба. Һүүлдэ энэ газар Дээдэ Канада, Доодо Канада гэһэн Британиин хоёр колони болон хубаагдаһан болоод 1841 ондо Британиин Канада можо болон нэгдэбэ. 1867 ондо Канадын Холбоо байгуулагдахада Канада гэһэн нэрэ бүхэли уласта хэрэглэгдэхэ болоһон болон Доминион гэһэн нэрые тус уласай титул болгон олгобо. 1950-яад он хүрэтэр тус уласые Канадын Доминион гэхэ түгээмэл байгаа. Канада Британиһаа улас түрын автономито байдалаа баталгаажуулжа абаһанаар холбооной засагай газар хуулиин баримта бэшэг, хэрээнүүдтэ Канада гэһэн нэрые улам бүри ехэ хэрэглэхэ болоһон. 1982 оной Канадын актда зүбхэн «Канада» нэрлэжэ байха болоод энэ нэрэнь одоо ганса хуули ёһоной (хоёр хэлэн дээрэхи) нэрэ болоһон. 1982 ондо тус уласай үндэһэнэй баяр Доминионой үдэрые Канадын үдэр болгон нэрыень хубилгаһанаар энэ нэрые батадхаһан юм.

Анханай үндэһэтэн

 

Анханай үндэһэтэн ба инуитуудай уламжалалаар унаган эрхэтэд саг хугасаанай эхин үеһөө хойшо нютагтаа оршон һууһаар ерээ һэн. Археологиин шудалгаһаа үзэхэдэ 26,500 жэлэй урда хойто Юкондо, 9,500 жэлэй үмэнэ урда Онтариодо хүн байһаниие баталдаг. МЭ 1000 оной оршомдо викингүүд Л’Анс-о-Медоузда богони хугасаагаар һуурижаха үедэ европынхид түрүүшынхиеэ Америкэдэ хүл табяа. Канадын Атлантын далайн эрьеэ дараань 1497 ондо Жон Кабот Англиин түлөө нээжэ шудалһан бэлэй болон 1534 ондо Жак Картье Франциин түлөө шудалһан. Нэгэ зуунай турша баскын халим агнуушад болон загаһашад Ехэ эрье, Квебекэй Тадуссакай хоорондохи бүһэ нютагые уларилай шанартай ашаглажа байгаа.

Шэнэ Франци

Франциин шэнжэлэгшэ Самюель де Шамплен 1603 ондо ерэжэ, 1605 ондо Шэнэ Шотландиин Порт Рояль хото, 1608 ондо Квебек хотын һууриие тус тус табижа Европын анханай байнгын һуурин газарнуудые байгуулаа. Эдэнь һүүлдэ Акади ба Канадын ниислэл хотонууд болоһон. Шэнэ Франциин франциинхи колонизаторнууд болохо Canadiens Гэгээн Лаврентиин голой нугада олоноор һуурижаһан болбол акадишууд мүнөөнэй Далайн можонуудта нютаглаһан. Энэнэй зэргэсээ Франциин үһэтэй арһанай худалдаашад ба Рене-Робер Кавелье де Ла Саль мэтэ католик миссионернүүд Ехэ Нуурнууд, Гудзон булан, Миссисипиин уһанай хагалбариһаа эхилээд Шэнэ Франциин Луизиана хүрэтэр газар нютагые нээн шудалаа һэн. Үһэтэй арһанай худалдаанда табиха хиналтаһаа боложо Франци-Индеецүүдэй дайн дэгдэһэн юм.

Британиин захиргаан

 

Англишууд 1610 оной оршом Ньюфаундлендтэ загаһан агнууриин һуурингууд байгуулжа, урда зүгтэ арбан гурбан колониие колонизировалжа эхилһэн. 1689—1763 ондо колони хоорондын дайн дүрбэн удаа гараһан. Эхэ газарай Шэнэ Шотланд 1713 оной Утрехтын хэрээгээр Британиин захиргаанда шэлжэһэн; Долоон жэлэй дайнай дараа 1763 оной Парисай хэрээгээр Канада болон Шэнэ Франциин ехэнхи хэһэгые Британида табижа үгэбэ.

1763 оной эзэн хаанай тунхаглалаар Шэнэ Франциһаа Квебек можые таһадан абажа, Кейп-Бретон арaлые Шэнэ Шотландтай нэгэдхэбэ. Мүн тэрэшэлэн энэ тунхаглалаар франкоканадынхидай хэлэн, шажан шүтэлгын эрхые хизгаарлаһан байна. 1769 ондо Сен-Жан арал (Франци: Ile Saint-Jean, мүнөөнэй Принц Эдвардын арал) тусдаа колони болоһон. Квебектэ хэрэлдээн гарахаһаа һэргылжэ, 1774 ондо «Квебек тухай хуули» гаргажа Квебекэй нютаг дэбисхэрые Ехэ нуурнууд болон Огайо голой хүнды хүрэтэр тэлэжэ, франци хэлэн, католик шажан, Франциин эрхэтэнэй эрхэ зүйе Квебектэ һэргэбэ. Энэ арга хэмжээ Арбан гурбан колониин олон ажаһуугшадай уур хилэн бусалгажа, Америкын хубисхал гарахада түлхэсэ болоһон юм. 1783 оной Парисай хэрээгээр Америкын тусгаар тогтонолые хүлеэн зүбшөөржэ, Ехэ нуурнуудһаа урдахи нютаг дэбисхэрые Америкын Нэгэдэһэн Уласта үгэбэ. 50,000 оршом Ехэ Британиин лоялистууд АНУ-һаа тэрьелжэ Канада руу гараба. Далайн можонуудтахи лоялистуудай һуурингуудые дахин зохёон байгуулха хүреэндэ Нью-Брансуикые Шэнэ Шотландһаа һалгаһан. Квебек можодохи англи хэлэтэ лоялистуудай сэдьхэл һанаае түбшэдхэхын тулада, 1791 оной Үндэһэн хуулиин актаар тус можые франци хэлэтэ Доодо Канада, англи хэлэтэ Дээдэ Канада гэжэ хубаажа, тус бүридэнь өөрынгөө хуули тогтоохо хуралтай байха эрхые олгобо.

XIX зуун

 

Канада (Дээдэ, Доодо) АНУ болон Британиин эзэнтэ гүрэнэй хоорондо дэгдэһэн 1812 оной дайнай гол фронт болоһон. Канадые хамгаалһан Британиин Хойто америкынхидай дунда эб нэгэдэлэй мэдэрэмжэ түрүүлбэ. 1815 ондо Британи болон Ирландһаа маша олон сагаашад Канада руу субаха болобо. XIX зуунай эхиндэ модоной ажахы ажа холбогдолоороо ангай арһанай худалдаанһаа дабажа гараһан байгаа.

Харюусалгатай засагай газарые хүсэжэ байһан тула 1837 оной буһалгаан дарагдахада хүрэбэ. Даремэй тайланда (Англи: Durham Report) харюусалгатай засагай газарые байгуулжа, франкоканадынхидые Британиин соёлдо хамтадхахые зүблэһэн ажа. 1840 оной Холбооной акт Канада можонуудые Канадын нэгэдэһэн можодо нэгэдхэһэн. Англо-, франкоканадынхид францишуудай эрхые һэргээхын түлөө ассемблейда хамтадаа ажаллажа байба. 1849 он гэхэдэ Британиин Хойто Америкын бүхы можын хэмжээндэ харюусалгатай засагай газар байгуулагдаба.

1846 ондо Британи, АНУ хоёр Орегоной хэрээдэ гарай үзэг зураһанаар Орегоной хилын маргааниие эцэс болгожо, хилые баруун зүгтэ 49-р үргэригэй утаашань тогтоожо, Ванкувер аралай колони болон Британиин Колумбиин колонидохи Британиин колонинуудта зам гаргаһан бэлэй. Канада Рупертын газар болон Хойто мүльһэн далайн бүһэ нютагые эзэмшэхын тулада баруун зүгтэ хайгуулын субарал экспедици эльгэбэ. Түрэлтын хуби үндэр байһан тула Канадын хүн зон хурдан ехэдхэһэн. Харин Британиһаа ерэжэ байһан сагаашадай тоо Америкын Нэгэдэһэн Улас уруу гараха сагаашад, илангаяа Шэнэ Англи руу нүүжэ байһан франкоканадынхидай тоогоор тэглэгдэжэ байба.

 

Үндэһэн хуулиин хэд хэдэн хуралай дараа, 1867 оной Үндэһэн хуулиин актаар 1867 оной долодугаар һарын 1-ндэ Канада нэрын доро Онтарио, Квебек, Шэнэ Шотланд, Нью-Брансуик гэһэн дүрбэн можо бүхы нэгэ Доминион байгуулан Холбооной үндэһэн һууриие табиһан бэлэй. Канада Рупертын газар болон Баруун хойто нютагые хиналтадаа абажа, Баруун Хойто Нютаг дэбисхэрые байгуулһан болоод тэндэхиин метисүүдэй (Métis) гомдол Улаан голой бодолго гарахада хүргэһэн болоод энэ бодолгын дүндэ 1870 оной долодугаар һарада Манитоба можые байгуулба. Британиин Колумби ба Ванкувер арал (1866 ондо нэгэдэжэ Ванкувер арал ба Британиин Колумбиин Нэгэдэһэн колонинууд болоһон бэлэй), Принц Эдвардын аралай колони 1871, 1873 ондо тус тус Холбоондо нэгэдхэһэн.

Юрэнхы сайд Джон А. Макдональдын ударидаһан консерватив нам дүнгэжэ бии боложо байһан Канадын үйлэдбэрилэлэй һалбариие хамгаалхын тулада тарифай үндэһэнэй бодолго хэрэгжүүлһэн. Баруунай нээхын тулада засагай газар түби дамнаһан гурбан түмэр замай (эгээн алдартайнь Канадын Номгон Далайн түмэр зам) барилгын ажалые санхүүжүүлжэ, Доминионой «Газар тухай акт» гарган эрьедтэ тала нютагта һуурижаха боломжые нээжэ үгэһэн болоод энэ нютаг дэбисхэртэ эрхэ мэдэлээ батадхахын тулада Баруун-Хойто нютаг дэбисхэрэй морито сагдаа байгуулба. 1898 ондо Баруун Хойто нютаг дэбисхэртэ гараһан Клондайкын алтанай халуурал дараа Канадын засагай газар Юконой нютаг дэбисхэрые байгуулһан. Либерал юрэнхы сайд Уилфрид Лорьегэй ударидалга доро Европын эхэ газарай сагаашад тала нютагта һуурижаһан аад 1905 ондо Альберта, Саскачеван можонууд байгуулагдаба.

Автономито Канада

 

1914 ондо Британи дайн зарлахада Канада Дэлхэйн нэгэдүгээр дайнда автоматаар орожо, һайн дурынхидые (волонтёрнүүдые) Урда фронт руу эльгээһэн Вими шэлын тулалдаанда томохон үүргэ гүйсэдхээ һэн. Канадын консерватив Юрэнхы сайд Роберт Борден франци хэлэтэ квебекшүүдэй эсэргүүсэлые үлэ хайхаран сэрэгэй албые заабал хааха алба болгоһоноор 1917 оной сэрэг таталгын химаралые дэгдээбэ. 1919 ондо Канада Британиһаа тусдаа Үндэһэтэнүүдэй лигэдэ оролсууһан болон 1931 ондо Вестминстерэй тогтоолоор Канадын тусгаар тогтонолые баталгаажуулаа һэн.

Ехэ уналта Канадын бүхы нютагта эдэй засагай хүндэрэл асарба. Энэнэй харюуд Альберта, Саскачевандахи Хоршоололой Хамтын Нүхэрлэлэй Холбоо (ХХНХ) 1940-1950-яад ондо Томми Дугласай анха һанаашалһан халамжын уласые анха зүгнөө. Дэлхэйн хоёрдугаар дайнай үеэр Британи Германида дайн зарлаһанһаа хойшо гурба хоногой дараа Канада Либерал Юрэнхы сайд Уильям Лайон Макензи Кингын ударидалга доро Германида хараата бусаар дайн зарлаһан. Канадын армиин түрүүшын анги нэгэдхэлнүүд 1939 оной арбанхоёрдугаар һарада Британида ерэсхээһэн юм. Канадын сэрэг Атлантын Далайн тулалдаан, нуран унаһан 1942 оной Францидахи Дииппиин добтолго, Холбоотоной Италиие эзэлхэ ажаллалга, D-үдэрэй Нормандиин буулга, Нормандиин тулалдаан, 1944 оной Шэлдтын тулалдаан зэргэдэ шухала үүргэ гүйсэдхэбэ. Нидерландые эзэлэгдэһэнэй дараа дайнай үеэр тус уласай хаанай гэр бүлые орогнуулжа байһанайхинь түлөө Нидерланд Канадада талархал хүргэһэн болон Нидерландые Нацис Германиһаа сүлөөлхэдэ манлайлжа, томохон хуби нэмэри оруулһанайхи түлөө талархаһанаа элирхылһэн. Канадын ажаүйлэдбэри Канада, Британи, Хитад, Зүблэлтэ Холбоодо зорюулан сэрэгэй зорюулалтатай техника, хэрэгсэл үйлэдбэрилжэ байһан тула эдэй засаг сэсэглэн хүгжөө һэн. Квебектэ сэрэг таталгын химарал дахин дэгдэһэншье гэһэн Канада дэлхэйдэ томдоо орохо зэбсэгтэ хүсэнтэйгээр дайниие дүүргэгдэһэн. 1945 ондо дайнай үеэр Канада Нэгэдэһэн Үндэһэнэй Байгуулгада оруулсаһан анханай уласуудай нэгэ болоһон.

1949 ондо Ньюфаундленд Холбоондо нэгэдээ. Дайнай дараа Канада сэсэглэн хүгжэжэ, эдэй засаг үргэжэжэ тэлэһэнээр хүүгэд олоноор түрэжэ, дайнай хүлдэ нэрбэгдэһэн Европын уласуудһаа сагаашадай татаха болобо.

Мүнөө үе

Лестер Пирсон, Пьер Трудо хоёрой дараалан гаража ерэһэн Либерал засагай газарнуудай ударидалга доро Канадын шэнэ онсолиг сарай бүрилдэн бии болобо. Канада мүнөөнэй агша модоной набшата далбаагаа 1965 ондо баталһан. Үлүү хатуу байра һууритай франци хэлэтэ Квебекэй харюуда холбооной засагай газар 1969 оной Канадын албан ёһоной хэлэнүүд тухай актаар албан ёһоной хоёр хэлэтэй болобо. 1967, 1976 ондо илгабарилан гадуурхаха үзэлгүй сагаашалалай хуулинууд баталжа, 1971 ондо олон соёлһоо бүридэһэн улас болохо бодолго ябуулжа эхилһэнээр; Европо буса сагаашадай дабалгаа тус уласай нюур сарайе хубилаа һэн. Ниитын элүүр мэндын үйлэшэлгэ, Канадын тэдхэбэриин түлэблэлгэ, Канадын оюутанай зээл, Гадаадын хүрэнгэ оруулалгые хинаха алба, Үндэһэнэй эршэм хүсэнэй хүтэлбэри зэргэ социал-демократ хүтэлбэринүүд 1960-1970-аад ондо бии болоһон болобошье можын засагай газарнууд, илангаяа Квебек, Альбертагай засагай газарнууд эдэнэй олонхиие өөрһэдын харьяалха асуудалда хамааралсалгаһаа оролсоһон ябадал гэжэ үзэжэ эсэргүүсэһэн байна. Эсэстэнь Юрэнхы сайд Трудогоор ударидуулһан үндэһэн хуулиин хуралнууд боложо, эдэнэй үрэ дүндэ үндэһэн хууляа Британиһаа тусгаарлан 1982 оной Үндэһэн хуулиин актда хуби хүнэй эрхэ дээрэ тулгуурилһан Канадын эрхэ сүлөөнэй хартиие гаргаһан ажа һэн. Канадашууд ниитын элүүр мэндын үйлэшэлгын тогтолсоогоороо, тэрэшэлэн олон соёл, хүнэй эрхэдэ уялгатай байдагаараа бахархадаг.

Квебек 1960-аад оной Аргаахан хубисхалай ябасада ниигэм, эдэй засагай маша ехэ хубилалтада ороһон. Жан Лесажай ударидаһан Квебекэй үндэһэнэй үзэлтэнүүд автономи эрхые үргэжүүлхэ шахалта үзүүлжэ эхилһэн. Радикал үзэлтэй Квебекэй сүлөөлхэ фронт 1970 ондо Квебекэй бэе даанги байдалые шаардажа бүмбэгэ дэлбэлжэ, хүн хулгайлһанаар арбадугаар һарын химаралые дэгдээһэн. Үлүү аядуу үзэлтэй Рене Левескын Квебекэй нам (Parti québécois) 1976 ондо түрын эрхэдэ гаража, 1980 ондо Квебекэй бүрин эрхэтэ байдалай талаар бүхы ниитын һанал хураалта ябуулһан болобошье амжалта олоогүй юм. Брайан Малруниин дэбжэлтэтэ консерватив намай засагай газар 1989 ондо Мич нуурай зүбшэлсэлөөр Квебекые "онсолиг ниигэм" гэһэн үндэһэн хуулида хүлеэн зүбшөөрхые оролдоһон болобошье амжалтагүй болоо һэн. Үндэһэн хуулиин маргаанаар дэгдэһэн бүһын хурсадамал байдал бүһын шэнэхэн намууд болохо Люсиан Бушараар ударидуулһан Квебекэй блок (Bloc québécois) болон Баруун Канадын Престон Мэннингээр ударидуулһан Канадын Шэнэшлэлэй намда Дэбжэлтэтэ консерватившуудые 1993 оной холбооной һунгууляар табадугаар байра руу ухарааха боломжо үгөө. 1995 ондо ябагдаһан Квебекэй бүрин эрхэтэ байдал тухай хоёрдохи удаанай бүхы ниитын һанал асуулга 50,6 : 49,4 гү, али маша үсөөхэн хубяар татгалзаһан дүн гараа. 1997 ондо Канадын Дээдэ Шүүхэ али нэгэ можо дангаараа тусгаарлахые үндэһэн хуулида ниисэхэгүй гэһэн шиидбэри гаргаһан болоод Жан Шретианай Либерал засагай газар хэлэлсэн тохирһон тусгаарлалтын нүхэсэлые зааһан "Тодорхой байдалай акт" гаргаба. Шэнэшлэлэй нам Канадын эбсэл болон үргэжэжэ, Дэбжэлтэтэ консерватившуудтай нэгдэн Канадын Консерватив намые 2003 ондо байгуулаа. 2006 оной холбооной һунгууляар Консерватившууд Стивен Харперай ударидалга доро үсөөнхиин засагай газар байгуулхаар һуудалтай һунгагдаһан. Тэрэ жэлэйнгээ һүүлээр Канадын парламент Канадын дотор Квебекшүүд үндэһэтэн гэһэн хүлеэн зүбшөөрхээр бэлэгдэлэй һаналые баталаа һэн.

 

Засагай газарай агентлигууд олон жэлэй турша хайхархагүй, зүй бусаар харисажа байһанай уламһаа унаган Анханай Үндэһэтэнүүд 1960-аад ондо холбооной шүүхэдэ газар нэхэмжэлжэ үргэдэл гаргахада хүргэһэн болоод уламаар түүхэн хэрээнэй эрхүүдээ хүлеэн зүбшөөрүүлхээр холбооной болон можын засагай газарнуудтай хэлэлсээ хэжэ эхилээ. 1990-ээд ондо хэлэлсээнэй удаан ябасада дурагүйсэһэн дурагүйсэлһээ боложо хүсэн хэрэглэһэн мүргэлдөөнүүд гараһан. Тухайлбал Окагиин химарал, Иппервошиин химарал, Густафсен нуурай эсэргүүсэл гараһан. Гэхыдээ 1999 онд Канада Нунавутые байгуулжа инуитуудай автономито эрхые хүлеэн зүбшөөрһэн болон Британиин Коламбидахи Нисга'агай нэхэмжэлэлые шиидбэрилбэ. 2008 ондо Канадын засагай газар унаган эрхэтэдые соёлой хубида уусхахын тулада дотуур байртай һургуулинууд байгуулһанайнгаа түлөө албан ёһоор уушалал гуйһан.

Засгийн газар ба төр улс==

 

Канада үндэһэн хуулита хаанта засагтай болон Канадын Хатан хаан II Елизавета түрын тэргүүн болон Канадын Юрэнхы сайд засагай газарай тэргүүн юм. Тус улас парламентын засаглалтай холбооной тогтолсоо, арадшалалай хүсэтэй уламжалал бүхы парламентын арадшалһан улас юм.

Гүйсэдхэхэ эрхэ мэдэл албан ёһоор, үндэһэн хуулиин ёһoop хатан хаанда хамаардаг. Гэхыдээ үндэһэн хуулиин концепциин ёһoop хатан хаан ба тэрэнэй томилһон түлөөлэгшэ болохо Канадын Амбан захирагша ехэ түлэб ёһололой шэнжэтэй, улас түрын буса үүргэ гүйсэдхэдэг болон гүйсэдхэхэ эрхэ мэдэлые хэрэгжүүлхэ эрхэ Канадын засагай газарай танхимда байдаг. Засагай газар һунгууляар гаража ерэдэг Канадын Ниитын Танхимай урда харюусалга хүлеэдэг сайднарһаа бүридэдэг болон Юрэнхы сайд засагай газарые тэргүүлдэг. Юрэнхы сайд голдуу Ниитын Танхимай этигэлые хүлеэһэн намай дарга байдаг. Тиимэһээ Засагай газарые гүйсэдхэхэ эрхэ мэдэлые эдибхэтэй хэрэгжүүлэгшэ байгуулга гэжэ үзэдэг. Харюусалгатай засагай газарай заршамуудһаа гаража ерэһэн энэ зохисуулалта засагай газарай тогтоборитой байдалые хангажа, Засагай газарай танхимай бусад гэшүүд, сенаторнар, холбооной шүүхын шүүгшэд, хатан хаанай корпорацинууд, засагай газарай агентлигуудай тэргүүнүүд, холбооной болон можын түлөөлэгшэдые томилхоор һунгадаг Юрэнхы сайдай албые тус тогтолсооной эгээн хүсэтэй байгуулгануудай нэгэ болгодог. Гэхыдээ хатан хаан ба Амбан захирагша үндэһэн хуулиин химарал гараһан онсогой нүхэсэлдэ онсо эрхээ хэрэгжүүлхэ эрхэтэй юм.

 

Хоёрдохи олон һуудал абаһан намай дарга һөөргэ хүсэнэй ударидагша болодог болон засагай газарые хинажа байдаг парламентын сэсэ буляалдаанай тогтолсоодо нэгэ гол үүргэ гүйсэдхэдэг. 2007 оной юһэдүгээр һарын 27-һоо хойшо Микаэль Жан Канадын Амбан захирагшын алба, 2006 оной хоёрдугаар һарын 6-һаа хойшо Канадын Консерватив намай дарга Стивен Харпер Юрэнхы сайдай алба хашажа байгаа бол, 2006 оной арбанхоёрдугаар һарын 2-һоо хойшо Канадын Либерал намай дарга Стефан Дион һөөргэ хүсэнэй ударидагшын үүргэ гүйсэдхэжэ байна.

Холбооной парламент Хатан хаан (Амбан захирагшаар түлөөлүүлһэн) болон хоёр танхимһаа бүридэдэг. Ниитын танхим һунгууляар бүрилдэдэг бол Канадын Сенатай гэшүүд томилогдодог юм. Ниитын танхимай гэшүүн бүри һунгуулиин тойрргуудһаа энгын олонхиин һаналаар һунгагдадаг. Юрэнхы һунгуули тогтоһон хугасаанай дагуу дүрбэн жэл тутамда нэгэ удаа болодог гү, али Ниитын танхимай Засагай газарта этигэл үзүүлхэ үгы, гү талаархи һанал хураалтаар Засагай газар этигэл хүлеээгүй тохёолдолдо (ганса үсөөнхиин засагай газар байгуулагдаһан үедэл боломжотой) ээлжэтэ буса һунгуули зарлажа болоно. Һуудалыень бүһэ бүһээр хубаарилһан Сенатай гэшүүдые Юрэнхы сайд һунгажа, Амбан захирагша албан ёһоор томилдог ба тэдэ 75 наһа хүрэтэрээ энэ албые хашадаг.

2006 оной һунгуулиһаа хойшо холбооной парламентда табан нам түлөөлэлтэй байна. Тухайлбал: Канадын Консерватив нам (эрхэ баригша нам), Канадын Либерал нам (албан ёһоной һүргэ хүсэн), Шэнэ Арадшалһан нам (ШАН), Блок Квебекуа, Канадын Ногоон нам. Парламентда һуудал абажа байһан бүхы улас түрын намуудай жагсаалта нэлээд ута болоно.

Канадын холбооной бүтэсын дамжан үндэһэн хууляар засагай газарай харюусалгые холбооной засагай газар ба арбан можодо хубаарилһан. Эдэ можын нэгэ танхимта хуули тогтоохо байгуулгануудынь холбооной Ниитын танхимтай адли парламентын хэлбэреэр үйлэ ажаллалга ябуулдаг. Канадын гурбан нютаг дэбисхэр мүн хуули тогтоохо байгуулгатай болобошье үндэһэн хуулиин харюусалга можынхиһаа бага болоод бүтэсын хубида зарим талаар өөр (жэшээлбэл Нунавутын хуули тогтоохо хуралда улас түрын намууд байхагүй болон зүбшэлсэлэй үндэһэн дээрэ ажалладаг).

Канада арбан можо, гурбан нютаг дэбисхэрһээ бүридхэһэн холбооной улас болон эдэ бүһэшэлжэ болодог. Баруун Канадын Британиин Колумби болон тала нютагай гурбан можоһоо (Альберта, Саскачеван, Манитоба) бүридэнэ. Түб Канада Квебек, Онтарио можонуудһаа бүридэнэ. Канадын Атлантын Далайн Бүһэ далайн эрьеын гурбан можо (Нью-Брансвик, Принц Эдвардын арал, Шэнэ Шотланд), болон Ньюфаундленд ба Лабрадорһоо бүридэнэ. Зүүн Канада гэжэ Түб Канада, Канадын Атлантын Далайн Бүһые хамтадань хэлэдэг. Гурбан нютаг дэбисхэр (Юкон, Баруун Хойто нютаг дэбисхэр, Нунавут) Хойто Канадые бүридүүлдэг. Можонууд нютаг дэбисхэрһээ үлүү ехэ өөртөө засаха эрхтэй. Можо, нютаг дэбисхэр бүри өөрын бэлэг тэмдэгтэй.

Можонууд Канадын ниигэмэй ехэнхи хүтэлбэриие (тухайлбал элүүр мэндэ, болбосорол, халамжа) харюусадаг болон хамтадаа холбооной засагай газарһаа ехэ оролго суглуулдаг дэлхэйдэ бараг ганса бүтэсэ юм. Холбооной засагай газар зарсуулха эрхэ мэдэлээ ашаглан Канадын элүүр мэндэ тухай акт зэргэ үндэһэнэй бодолгые можонуудта хэрэгжүүлжэ болоно. Можонууд эдэ хамрагдахагүй байхаар шиидэжэ болохо болобошье практикада иигэхэ хобор байдаг. Баян, ядуу можонуудай хоорондо үйлэшэлгэ, татабариин харисангы жэгдэ стандартые хангахын тулада холбооной засагай газар тэгшэ байдалые хангаха мүнгэ олгодог.

Бүхы можонууд дан танхимта парламенттай болон Канадын Юрэнхы сайдай нэгэн адли һунгагдаһан Юрэнхы сайдаар ударидуулһан, һунгууляар гаража ерэдэг хуули тогтоохо байгуулгатай. Можо бүридэ Хатан хааные түлөөлхэ Канадын Амбан Захирагшатай адли Дэд Захирагша һуудаг. Дэд Захирагша Канадын Юрэнхы Сайдай зүблэһэнөөр томилогдодог болобошье һүүлшын жэлнүүдтэ можын засагай газарнуудтай зүбшэлдэжэ байжа энэ албанда томилхонь улам ехэдхэжэ байна.

Канадын засаг захиргаанай хубаари
Можонууд (1)    Британиин Колумби    Альберта    Саскачеван    Манитоба    Онтарио    Квебек    Нью-Брансуик    Принц Эдвардын арал    Шэнэ Шотланд    Ньюфаундленд ба Лабрадор	Нютаг дэбисхэрнүүд (1)    Юкон    Баруун Хойто нютаг дэбисхэр    Нунавут
(1)зүүн зүгһөө баруун зүг руу

•  
  Торонто, Канадын хамагай томо хото
•  
  Тэслин гол, Юкон
•  
  Буга

•   Энэ хуудаһан Канада гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.