Литва

Бүгэдэ Найрамдаха Литва Улас Lietuvos Respublika (Литва)
Түрын туг Түрын һүлдэ
Түрын дуулал: Tautiška giesmė «Арад түмэнэй дуу»
Нийслэл ба томо хотонууд	Вилньюс 54°41′N 25°19′E / 54.683°N 25.317°E / 54.683; 25.317
Албан хэлэн	Литва
Арад түмэн (2019)	86.4% Литвашууд 5.7% Полягууд 4.5% Ородууд 1.5% Белорусууд 1.0% Украиншууд 0.9% Бусад
Шажан (2016)	93% Христосой 6% Шажангүй 1% Бусад
Түрэ засаг	Нэгэдэмэл Хахад Юрэнхылэгшын бүгэдэ найрамдаха улас
• Юрэнхылэгшэ	Гитанас Науседа
• Юрэнхы сайд	Ингрида Шимоните
Уласай хурал	Сейм
Түүхэ
• Гүнтэ улас	1236
• Миндовгой титимнэлгэ	1253 оной 7 һарын 6
• Кревын эблэл	1386 оной 2 һарын 2
• Речь Посполитой байгуулга	1569 оной 7 һарын 1
• Польшын хубаалга	1795 оной 10 һарын 24
• Тусгаар тогтонол	1918 оной 2 һарын 16
• Тусгаар тогтонол hэргээгдэһэн	1990 оной 3 һарын 11
• НАТО-до нэгэдэһэн	2004 оной 3 һарын 29
• Европын Холбоондо нэгэдэһэн	2004 оной 5 һарын 1
Дэбиcхэр газар
• Бүхэлидөө	65,300 км2 (121)
• Уһанай хуби (%)	1.98
Хүн зон
• Тоосоо 2020	2,793,694 (140)
• Нягтарал	43
ДНБ (ХАШТ)	2021 оной тоосоо
• Бүгэдэ	$107 тэрбум (83)
• Нэгэ хүндэ	$41,288 (34)
ДНБ (нэрлэһэн)	2021 оной тоосоо
• Бүгэдэ	$56 тэрбум (80)
• Нэгэ хүндэ	$22,752 (38)
ОТББЭ (2019)	35.4 дундаж
ХХИ (2019)	0.882 онсо һайн · 34
Мүнгэн тэмдэгтэ	Евро (€) (EUR)
Сагай бүһэ	UTC+2 (EET)
• Зун (ЗС)	UTC+3 (EEST)
Телефоной код	+370
Интернет домэйн	.lt

Литва хойто талаараа Латви (хилэ 453 км ута), зүүн талаараа Беларусь (502 км), баруун урда талаараа Польшо (91 км), Ород (Калининград можооор 227 км) гэхэ дүрбэн уластай газараар хиллэжэ, баруун талаараа Балтиин тэнгистэ гараха 97 км эрье газартай.

Литва 65 300 км² (дэлхэйдэ 123-р томо) газар нютагтай болон 2012 ондо 3,2 сая хүн зонтой (дэлхэйдэ 151-р олон) байна. Нэгэжэ км²-тэ 50.3 хүн (дэлхэйдэ 120-р шэгүү) оногдожо байна. Газар нютаг, хүн зоной тоогоор дэлхэйн дундажаһаа доогуур байна.

Эртын үедэ Балтиин тэнгисэй эрьеэр балт аймагууд байдаг байба. Тэдэнһээ Миндовг нэрэтэй хаби ойрые нэгэдхэжэ Литвагай гүнтэ уласые 1253 ондо байгуулһан. XIV зуун жэлэй үедэ улам хүсэрхэгжэжэ, мүнөөнэй Литва, Беларусь, Украина болон Польшо, Ородой зарим хэһэгые хамарһан Европын эгээн томо нютагтай улас боложо байба. 1569 ондо Люблинай хэрээгээр Польшын титимэй ба Литва ехэ гүнлигэй Речь Посполитой гэжэ холбоото уласые бии болобо.

1572 оной зунда II Сигизмунд Август наһан бараһанай һүүлээр Ягеллон хаан обог мүхэжэ һүйрээд, 1573 оной хуралдаан дээрэ Франциин хаанай дүү хүбүүн Һенрик Валуа хаанаар һунгагдаа бэлэй. Һенрих хаанаар һунгагдахын тухай зарлигые үгыхын урда Польшын хурал об тэрэнһээ хэдэ хэдэн уялга абаһан байна. Тэрэ уялганууд хадаа Һенрик Речь Посполитойн гүрэнэй үри түлэхэ, жэл бүри гүрэнэй мүнгэн санда 40 мянган флорин оруулха, хаанай засагые хизаарлаха «Зүйлнүүдые», баталха бэлэй. Польшо-Литвада табан һара үнгэрһэн хойно, Һенрик Францида гүйжэ бууба. 1576 ондо Трансильваниин гүн Стефан Баторий (1575 – 1586) шэнэ хаанаар һунгагдаба. 1582 оной 1 һарада Речь Посполитой ородуудтай Ям-Запольскийн хэрээ баталжа, Ливони ба Полоцкын орониие эзэмдэбэ. 1590-ээд ондо Украинада ба Белорусьта арадай буһалгаан болобо (К. Косинскийн ба С. Наливайкогой буһалгаан) . 1596 ондо Брестын уни баталагдаба.

Стефан Баторийн ба III Сигизмунд хааншалгада Оросые диилэн эзэмдэжэ туршажа байгаа. Ян Замойский (1542 – 1605) тэдэнэй хааншалгын үедэ уласай түрын талаар шухала зүдхэлтэн байгаа. Краковто Вавелиин ордондо гал түймэр болоһоной һүүлээр 1596 ондо III Сигизмунд (1587 – 1632) хаан ордонтоёо Варшава руу зөөжэ ерэһэн. Варшава хото Речь Посполитойн ниислэл хото болоһон байна. Швециин Ваза хаан обогой хунтайжа байһан III Сигизмунд баһал Швециин хаан болоһон, харин 1598 ондо Швецидэ унагааһанай һүүлдэ заргаяа үргэлжэжэ Швецитэй дайн эхилбэ. Тэрэнэй гадна, 1606—1607 ондо шляхта изагууртанай буһалгааниие даража, османшуудта эсэргүү тэмэсбэ. Тэрэ хаан шэрээнээ IV Владислав (1632–1648) ба II Ян Казимир (1648–68) хүбүүдтэ дамжуулан залгажа үгэһэн юм.

Ян Казимир хааншалалай үень Польшо-Литвын түүхэдэ «Үер» гэгдэнэ . 1590—1630-аад онуудта феодалай дарлалтын дээрэһээ Украинада Боһдан Хмельницкийнн казагуудай буһалгаан болобо. 1655 ондо X Карл Густав Польшые добтолжо Гданьскын Поморье, Ехэ Польшо ба Литвые эзэмдэбэ. Гансата Оросой Алексей Михайлович хаан зүүн зүгһөө добтолжо Смоленск, Вильно, Киевые эзэмдэбэ. 1656 ондо полягууд контр-добтолго эхилжэ, гүрэнөө задалжа хаяхаһаа аршалба. 1660 оной Оливын энхэ тайбанай хэрээнэй ёһоор Польшо Хойто Ливониие агуулһан абарга томо нютаг дэбисхэрые Швецидэ үгэжэ, Андрусовой эблэрэлэй ёһоор Зүүн Украиные ородуудта алдаба . II Ян Казимирай үхэһэнэй һүүлдэ Ваза хаан обог түгэсэбэ. III Ян Собеский 1683 ондо Веные осман түрэгүүдһөө хамгаалаад, саг зуура Польшын нэрэ хүндые һэргээһэн болобошье, тэрэнэй наһа бараһанай һүүлдэ Польшо бодитогоор бэеэ даанги улас байхаяа болёо һэн. 1686 ондо Польшо ородуудтай «Мүнхэ энхэ тайбангын хэрээ» баталба.

1697 ондо I Пётрын дэмжэһэн Саксониин курфюрст II Август Польшо-Литвын хаанаар һунгагдаба. Хүсэтэй Август XII Карлда эсэргүү Оростой ба Дани эб холбоо байгуулба. Удаадахи Хойто дайнда (1700–1721) XII Карл Станислав Лещинскийе Польшо-Литвын хаанаар томилһон. II Августын наһа бараһанай дээрэһээ болоһон Польшын залгамжалалай дайнай (1733 – 1735) үрэ дүндэ, Станислав хаан шэрээниие татагалзан арсажа Саксониин курфюрст III Август (1734 – 1763) Польшын хаан болобо .

Оросой эзэн хатанай II Екатеринын ба Пруссиин II Фридрих дэмжэһэн II Станислав (1764 – 1795) Польшо-Литвын һүүлшын хаанаар һунгагдаһан байгаа. 1768 ондо Оросой доминацида эсэргүү Барай конфедераци Франциин туһаламжатайгаар бии болоһон, харин 1772 ондо Оросой сэрэгэй хүсөөр дарагдаба.

Оросто хаанай ноёрхол унаһанай дараа Латви, Эстониин адляар 1918 ондо тусгаар тогтоножо, 1944 онһоо СССР-эй бүрилдэхүүндэ орожо, эсэстээ СССР бутархада эгээн түрүүндэл 1990 оной 3 һарын 11-нда тусгаар тогтонолоо зарлаһан байгаа.

Латви, Эстони хоёртой харисуулхада үсөөн Росситой. 2011 оной тоосоогоор хүн зоной 84.6% (2.583 сая) литва, 6.0% поляк, 4.8% ород, 4.6% бусад яһа үндэһэтэ хүн юм байна. Литва хэлэн уласай ганса албан ёһоной хэлэн болоно. Литва хэлэн болбол балт түрэлэй оршон байгаа хоёр хэлэнэй нэгэ (нүгөөхи латви хэлэн) юм.

Литва уласай нютаг дэбисхэр эхилээд 10 нэгэжэдэ, саашалбал дотороо 60 нэгэжэдэ хубаагдадаг. литваар "apskritis" (Орос: уезд; Англи: county) гэхэ томо нэгэжэнь дундажаар 6,530 км² нютаг, 320 мянган хүниие харьяалдаг. Буряад хэлэнээ «аймаг» гэжэ оршуулан ойлгобол боломоор байдаг юм. Литвада ниислэл Вильнюс (2011 ондо 552,445 оршон һуугшадтай байба), Каунас (321 200) тэргүүтэй зуун мянганһаа олон хүнтэй 5 хото байдаг.