Zvornik: Grad u Bosni i Hercegovini

Zvornik ima povoljan geostrateški položaj jer se u njemu ukrštaju važni putevi prema Sarajevu, Beogradu, Novom Sadu, Bijeljini i Tuzli. Skoro da je geografski lociran tačno na sredini puta za tri velika urbana centra: Beograd, Novi Sad i Sarajevo. Preko dva mosta na rijeci Drini odvija se drumski i željeznički saobraćaj sa svim dijelovima bivše Jugoslavije.

Na južnoj, zapadnoj i sjeverozapadnoj strani, grad okružuju Majevica i obronci Javora, a na istočnoj Drina. Uskim pojasom uz Drinu područje grada izlazi u ravnicu Semberije. Graniči se sa općinama Bratunac, Milići i Vlasenica na jugu, Šekovići, Osmaci i Sapna na zapadu, Ugljevik i gradom Bijeljina na sjeveru, a na istoku se preko Drine prostiru srbijanske općine Loznica, Mali Zvornik i Ljubovija. U sastavu grada djeluje 61 mjesna zajednica, od čega tri gradske. Grad se prostire od Starog grada na jugu do Meteriza na sjeveru. Sa zapada ga okružuju brda Mlađevac, Zmajevac, Kaplan, Kahvenjača, Vratolomac i Debelo brdo.

Teritorija općine Zvornik, neposredno prije rata u Bosni i Hercegovini prostirala se uz lijevu obalu rijeke Drine u dužini od 52 km, dok se u dubini najviše prostirala 26 km. 90% površine grada Zvornik je brdsko-planinsko područje. Nadmorska visina kreće se oko 130 do 916 metara, koliko iznosi najveća visina na planini Jelici. Sam grad nalazi se na nadmorskoj visini od 146 metara, dok se oko 60% grada nalazi na visini od 300 do 500 m.

Klima

Područje grada nalazi se pod uticajem umjereno-kontinentalne klime. Ljeta su topla, a zime hladne (prosječna temperatura u januaru je 1-2 °C, a u julu 20-22 °C). Prosječna godišnja temperatura je između 16 i 18 °C.

Područje Zvornika naseljeno je od davnih vremena. Pogodni klimatski i prirodni uslovi, poput plodne nizije, planina bogatih šumom, rudom i divljači i rijeke bogate ribom i pogodne za plovidbu odgovarali su razvoju naselja u ovom kraju. U svojoj dugogodišnjoj historiji, Zvornik je bio u sastavu Rimskog Carstva, Franačke države, Bizantije, Ugarske, srednjovjekovne bosanske države, Srpske Despotovine, Osmanlijskog Carstva i Austro-Ugarske.

Stari vijek

Najstariji poznati stanovnici zvorničkog kraja bili su Skordisci, pleme keltskog porijekla. Kada je početkom 1. vijeka nove ere Rimska Imperija zauzela Balkansko poluostrvo, Skordisci su prihvatili novu vlast i pomagali su joj u gušenju ilirskih ustanaka.

Na području samog grada nisu ustanovljeni tragovi rimskih nastambi, ali je pronađeno par grobova sa predmetima koji potiču iz 3. vijeka. Na stijeni Ograda na Diviču pronađeni su ostaci rimske utvrde koja se sastojala od tornja za osmatranje i zgrade za smještaj straže. Zvornik je ležao na saobraćajnici koja je povezivala rudnike Srebrenice (Domavije) sa Sremskom Mitrovicom (Sirmiumom) u kojoj se nalazila kovačnica novca, a jedno vrijeme i rezidencija careva. Ostaci ove ceste pronađeni su kod Voljavice, sjeverno od Bratunca i između Šepka i Branjeva. U kamenolomu "Sige" u selu Dardagani pronađeni su 1960. ostaci rimskog kamenoloma. Najznačajniji nalaz sa ovog lokaliteta je spomenik Mitrinog kulta, a pronađeni su još novčići, keramika, sarkofazi i grob. Rimski tragovi naslućuju da je zvornički kraj bio gusto naseljen i dobro zaštićen. Arheološki nalazi do sada nisu potvrdili postojanje naselja na ovom području. Romanizacija u ovom području vjerovatno nije uzela zamah.

Slavenska plemena dolaze u drugoj polovini 6. i prvoj polovini 7. vijeka. Postoje indicije da je na području Zvornika nastalo ranoslavensko naselje.

Srednji vijek

 

Od dolaska južnih Slavena razmjenjuju se slavenski, franački, ugarski i bizantijski vladari. Mađari ove krajeve zauzimaju 1153. godine tokom rata protiv Bizantije i drže ih, uz prekide, sve do dolaska Osmanlija.

Od 1389. godine spominje se porodica Zlatonosovića za koju se pretpostavlja da su vladari Zvornika. Od istaknutijih Zlatonosovića spominju se vojvoda Vukmir i knez Vukašin. Za njihove vladavine Zvornik često mijenja gospodare (Ugarska, Bosna, Srbija). 1432. i 1433. godine dolazi do sukoba bosanskog kralja Tvrtka II i despota Đurađa Brankovića, koji potpomognut Zlatonosovićima izvojeva pobjedu i uzima titulu gospodara Usore i Zvornika. Iz ovog vremena potječe legenda o njegovoj supruzi, bizantijskoj princezi "prokletoj Jerini", koja je u narodu ostala upamćena kao zavodnica, ubica i zulumćar. Legenda joj pripisuje izgradnju Starog grada. Zvornik 1459. godine ponovo ulazi u sastav bosanske države, a u osmanlijske ruke pada naredne godine, zajedno sa Srebrenicom i Usorom.

Pod imenom Zvonik grad se prvi put spominje u dubrovačkom dokumentu od 21. maja 1410. godine, a kao Zvornik 1519. godine. Stari grad nastao je znantno ranije, u drugoj polovini 13. ili prvoj polovini 14. vijeka, u vrijeme kad se na Drini ustalila granica Bosne i Srbije. Podignut je na pogodnom mjestu gdje Drina polahko ulazi u plodnu ravnicu i gdje se ukrštaju značajni putevi. Izgradili su ga ili Mađari ili bosanski feudalci. Iako čini jednu cjelinu, razlikuju se tri dijela: Gornji, Srednji i Donji grad.

Postoje četiri verzije o tome kako je Zvornik dobio ime:

• po zvoniku crkve koju su Mađari sagradili krajem 12. ili početkom 13. vijeka. Pod pritiskom sljedbenika Crkve bosanske crkva je porušena u prvoj polovini 13. vijeka, a zvonik je ostao da služi kao objekat za orijentaciju stanovništva jer se nalazio na istaknutom položaju.
• po zvoniku franjevačkog samostana koji je početkom 15. vijeka podignut na Fetiji.
• po terenu na kojem je podignut, koji izgleda kao zvono kad se gleda sa druge strane Drine.
• po izvoru pitke vode kraj koje je izgrađen. Prema ovoj teoriji, naselje se najprije zvalo Izvornik.

Početkom 15. vijeka, sjeverno od tvrđave i van zidina Starog grada, formiralo se podgrađe Podzvonik, odnosno današnji Zvornik. Podgrađe je bilo poveća varoš sa oko 2.000 stanovnika. U istom periodu, u Zvorniku i Visokom nastale su najjače dubrovačke kolonije u Bosni, što je uzrokovalo privredni i trgovački razvoj grada koji postaje važno trgovačko središte u Podrinju. Formiranju dubrovačke kolonije pogodovala je blizina Srebrenice i njenih rudnika. Dubrovčana je najviše boravilo 1428. kada ih je u gradu bilo 238. Osim trgovaca koji su uglavnom trgovali srebrom i olovom, u Zvornik su se naselile i dubrovačke zanatlije. Poslije 1432. Dubrovčani se sele u Srebrenicu i druge privredne centre Podrinja.

U dubrovačkim izvorima se 1423. prvi put spominju franjevački samostan i Crkva sv. Marije na Fetiji. Prestali su sa radom 1539. kada su franjevci zvonik crkve i Gospinu sliku iz samostana prenijeli u Gornju Tuzlu. Nalazili su se na uzvišici iznad današnjeg centra grada. U 16. vijeku crkva je pretvorena u džamiju Fethiju. Austro-ugari su poslije 1878. neuspješno pokušali da je ponovo pretvore u kršćansku bogomolju. Srušena je nakon Drugog svjetskog rata.

Prije dolaska Osmanlija, u zvorničkom kraju živjelo je isključivo slavensko stanovništvo koje je pripadalo katoličkoj, pravoslavnoj i Crkvi bosanskoj. Zvorničko i srebreničko područje predstavljali su jaka uporišta Crkve bosanske. Ipak, djelovanjem franjevačkih misionara i samostana u Srebrenici, Zvorniku i Teočaku stanovništvo ovih krajeva uglavnom je u godinama prije dolaska Osmanlija prevedeno na katoličanstvo.

Osmanlijski period

 

Nakon pada Bosne pod osmanlijsku vlast formirana su tri sandžaka: Bosanski 1463, Hercegovački 1470. i Zvornički 1480. Zvornički sandžak formiran je prije svega iz vojno-strategijskih razloga: potrebe za daljnjim osvajanjima, čvršće odbrane i bolje organizacije osvojenih posjeda u Podrinju koje su ugrožavali Mađari. Sjedište sandžaka premješteno je u Tuzlu 1851, ali je zadržan naziv Zvornički. U Tuzlu je iste godine premješteno i sjedište pravoslavne eparhije koja je preimenovana u Zvorničko-tuzlansku eparhiju.

Zvornički sandžak obuhvatao je cijelu sjeveroistočnu Bosnu, odnosno područje između Bosne, Save i Drine, a jednim dijelom se protezao i na zapadnu Srbiju, odnosno Mačvu i srbijansko Podrinje. Na čelu se nalazio sandžak-beg koji je od 1580. potčinjen bosanskom beglerbegu i u slučaju rata stavljao se pod njegovu komandu. U vršenju dužnosti sandžak-beg se oslanjao na malobrojni vojno-administrativni aparat, prije svega na alajbega koji je zapovijedao svim spahijama u sandžaku. Konak zvorničkih sandžak-begova najprije se nalazio u Starom gradu, a kasnije u Hridu. Sandžak je administrativno bio podijeljen na kadiluke i nahije. U 16. vijeku imao je osam kadiluka (srebrenički, brvenički, zvornički, šabački, krupanjski, tuzlanski, gračanički i bijeljinski) i 31 nahiju, od čega 21 na bosanskoj strani. Dijelovi Zvorničkog sandžaka na desnoj strani Drine, osim Malog Zvornika i sela Sakar, pripali su 1830. Kneževini Srbiji kao nagrada za vjernost sultanu. Mali Zvornik i Sakar ostali su u sastavu Zvorničkog sandžaka sve do austro-ugarske okupacije 1878. Sandžak je 1865. imao devet kadiluka: Donja Tuzla, Zvornik, Gradačac, Brčko, Bijeljina, Srebrenica, Vlasenica (Birač), Maglaj i Gračanica.

Radi čuvanja granica od neprijatelja i puteva od hajduka, Osmanlije su u mjestima duž bosanskih granica, a od 18. vijeka i u unutrašnjosti, počeli osnivati kapetanije. Kapetanije su postojale od polovine 16. vijeka do 1835. U cijelom Bosanskom ejaletu bilo ih je 1829. 39, od čega tri u Zvorničkom sandžaku, u Zvorniku, Tuzli i Gradačcu. Zvornički kapetani cijelo su vrijeme bili iz begovske porodice Fidahića.

Po dolasku u Zvornik, Osmanlije su udarile temelj Donjem gradu, utvrđenju pored Drine, čime je zatvoren svaki prilaz od vode tim pravcem. Gornji grad je proširen i učvršćen, a sultan Mehmed II sagradio je u njemu između 1460. i 1481. džamiju koja je nosila njegovo ime. Oko džamije razvila se i najstarija zvornička mahala, nakon izgradnje stambenih objekata posadi i predstavnicima vlasti. U prvoj polovini 16. vijeka u ovoj mahali su postojali čatrnja za vodu, javno kupatilo, 11 dućana i tekija. Džamija je sagrađena i u Donjem gradu prilikom radova na tvrđavi 1491. Kasnije je džamiju Sulejmaniju, najvjerovatnije na Fetiji, sagradio Sulejman Veličanstveni. Za razliku od prethodnih, ona je sagrađena u podgrađu čime je započela izgradnja muslimanskog naselja izvan zidina tvrđave koje se nastavljalo na srednjovjekovnu varoš.

Sve do Mohačke bitke i pada Ugarske 1526. organi vlasti i muslimanske građevine nalazile su se, iz bezbjednosnih razloga, u tvrđavi. Padom Ugarske nastaje ubrzan proces stvaranja gradskog naselja (kasabe) izvan zidina tvrđave, posebno u periodu od 1528. do 1533. U ovom se periodu razlikuju tri dijela grada:

• kal'a (tvrđava i naselje u njoj)
• nefis (muslimanski dio podgrađa)
• varoš (zatečeni, odnosno kršćanski dio podgrađa).

Osnovna briga Osmanlija bilo je obezbjeđenje tvrđave, te oni iz tog razloga od katoličkog stanovništva iz varoši angažuju ljudstvo za odbranu tvrđave (martolozi), davajući im plate i oslobađajući ih poreza. Iz istog razloga vlasti na ovom području naseljavaju pravoslavne stočare iz Hercegovine, Crne Gore i Srbije. Sa zapadne strani katoličke varoši na Fetiji nastala je pravoslavna varoš. Prema popisu iz 1512, kršćansko podgrađe imalo je 270 kuća od čega 70 muslimanskih.

Pad Ugarske prouzrokovao je i iseljenje katoličkog stanovništva ka sjeveru. U tim godinama dolazi do većeg naseljavanja vlaškog pravoslavnog življa. Manje vlaške zajednice postojale su oko Zvornika još od 1476. Islamizacijom i iseljavanjem katolika porastao je procenat muslimana u podgrađu. Od ranijih 200 kršćanskih kuća ostalo ih je do 1533. samo 29, dok je muslimanskih bilo 511. Islam je primalo i starosjedilačko i doseljeničko stanovništvo. Prvi slučajevi prelaska na islam zabilježeni su među sitnim spahijama i tvrđavskim posadama. Iako je Zvornik bio jako uporište sljedbenika Crkve bosanske, oni se ne pojavljuju na popisima iz 15. i 16. vijeka.

 

Muslimansko naselje počelo se u prvoj polovini 16. vijeka širiti ka kršćanskoj varoši, ali i uz put kraj Drine, od Donjeg grada ka današnjem centru grada na sjeveru. Do sredine 16. vijeka Zvornik je postao veće gradsko naselje. Pored već postojećih dijelova grada (Fetija, Srpska varoš, Stari trg), nastale su mahale: Hadži-Durgutova (Hrid), Zamlaz, Bair, Namazđah, Rijeka, Kanare, Tabaci i Skela. U 18. vijeku nastala je mahala Beksuja, a u 19. Kuljanski put i Vidakova njiva. U 16. vijeku sagrađen je veliki broj zanatskih radnji, džamija, mesdžida, tekija, musafirhana, mekteba, javnih česmi i javnih kupatila. Mahale su početkom 16. vijeka nazivane po zanatima koji su u njima bili zastupljeni, a od sredine pomenutog vijeka po mahalskim starješinama (npr. Mahala Karađoza i Mahala Kara Sadije). Od druge polovine 16. vijeka dobijaju imena po osnivačima džamija (npr. Hadži-Durgutova i Sulejmanija). Nazivi mahala koji se koriste i danas nastali su u 17. i 18. vijeku.

U osmanlijskom periodu Zvornik je bio značajan zanatski i trgovački centar. Saobraćaj se odvijao lađama niz Drinu i skelom preko Drine. Grad je 1533. imao preko 580 domaćinstava, a zabilježeno je preko 25 zanata. Bio je u to doba najveći grad u istoimenom sandžaku. Krajem 17. vijeka u Zvorniku je živio i umro pjesnik Hasan Kaimija. U 18. vijeku imao je osam džamija i pravoslavnu crkvu i između 3.000 i 3.500 stanovnika. Pred kraj osmanlijske vladavine bio je među deset najvećih gradova u Bosni, a imao je između 5.000 i 10.000 stanovnika. Englez Sken, koji je u Zvorniku boravio 1851, navodi da u Zvorniku živi između 5.000 i 6.000 ljudi, od čega jedna desetina kršćana. Evlija Čelebija je dva vijeka ranije, pri posjeti Zvorniku 1664, zapisao: "Stanovnici su Bošnjaci, govore bosanski, nose čohane dolame, tijesne krajiške čakšire s kopčama i gizdaju se. Ima mnogo bašči i vinograda. Iz ovog kraja glasovite su šljive, jabuke, trešnje, hrastove daske, smrče, vina, ovčija vuna i goveđa koža. Skela mnogo radi. Stanovnici su dobri trgovci". Tvrđava je bila krcata magazinima, zgradama, kancelarijama, barakama, kuhinjama i topovima. U Zvorniku je tada bilo 18 džamija, osam tekija, javno kupatilo, osam mesdžida, tri hana, sedam mekteba, tri medrese i 18 mahala sa 2.800 kuća.

Zvornička tvrđava bila je jedna od najvećih i najutvrđenijih u Bosni. U Gornjem gradu je 1830. bilo 13 topova, u Donjem 26, a u spremištu još 46.

Saobraćaj je bio u lošem stanju. Most preko Drine podignut je između 1548. i 1585. nakon čega se razvila brodogradnja s obzirom na plovnost na Drini od Zvornika do ušća Save. Stari rimski putevi su zapušteni, a duži period novi nisu izgrađivani. Saobraćaj su ometale i vremenske nepogode, bune, bolesti, hajduci i manjak mostova. Prve pošte u Bosanskom ejaletu otvorene su u 11 gradova 1864, uključujući i Zvornik. Od 1866. pošta je dobila telegrafsku stanicu.

Dok se gradsko stanovništvo bavilo i zanatstvom i trgovinom, seosko je isključivo živjelo od zemljoradnje. Na područje Kamenice doseljavaju se krajem 18. vijeka Karavlasi, pravoslavni Romi iz Rumunije.

Od 1460. do 1878. Zvornik je doživio četiri velike opsade, mađarsku 1464. i tri austrijske (1688, 1716. i 1737). Najveća je bila ona iz 1464. Nakon što je mađarski kralj Matija Korvin odbio Turke od Jajca, opsjedao je Zvornik od 8. oktobra do 9. novembra sa između 26.000 i 30.000 vojnika i brojnim topovima pod komandom Mirka Zapolje. Čim je saznao da Mađari grade most na Savi kod Rače, bosanski sandžak-beg Mehmed-beg Minetović poslao je u ispomoć Zvorniku 500 boraca. U najtežem momentu bitke, zvornička je posada saznala da joj dolazi pomoć, što je kod Mađara izazvalo paniku nakon čega kralj naređuje povlačenje preko Save.

Tokom austrijske ofanzive u septembru 1688. pada Beograd, a Ludvig Badenski u decembru zauzima Zvornik. Nakon višednevne opsade, Topal-Husein paša je u ljeto 1689. povratio Zvornik, a zatim uspješno ratovao u Mačvi i Srijemu. Eugen Savojski je pokušao 1716. preko Zvornika otvoriti put za napredovanje ka unutrašnjosti Bosne, ali je napad odbijen od strane Bošnjaka pod komandom Numan-paše Ćuprilića.

Bosanski vezir Abdurahman-paša odsjeo je u Zvorniku 1826. U Sarajevo je poslao Ali-bega Fidahića sa 500 vojnika da pohvata pobunjenike protiv sultanovih reformi i dovede ih u Zvornik na suđenje. Ali-beg je zadatak uspješno izvršio i imenovan je pašom. U Zvorniku su 7. marta 1827. ubijeni Mujaga i Sulejman Tahmiščija, Ibrahim-aga Bakarević, Ali-aga Ruščuklija (zapovjednik janjičara), Fejzaga Turundžija, Avdaga Milošević i bajraktar Ibrahim Pinjo. Glave pogubljenih poslate su u Istanbul. Zvorničani su im uoči vjerskih praznika palili svijeće smatrajući ih šehidima.

Krajem dvadesetih godina 19. vijeka zvornički kapetani bili su amidžići Mahmud-beg i već spomenuti Ali-beg Fidahić. Obojica su podržavali sultanove reforme iz 1826. kojim su ukinuti janjičari i uvedena regularna vojska (nizam), zbog čega su nagrađeni titulom paše. Dvojica Fidahića došli su sukob oko prevlasti u proljeće 1830, posredstvom novog namjesnika Namik-paše. U sporu je intervenisao Husein-kapetan Gradaščević. Spor je okončan u korist Mahmud-paše, ali je Husein-kapetan stao u zaštitu Ali-paše nakon čega njih dvojica postaju prijatelji. Obojica Fidahića, posebno Ali-paša, odigrali su značajnu ulogu u Pokretu za autonomiju Bosne. Ali-paša je kao vojskovođa vodio bosansku vojsku u pobjedi na Kosovu. Nakon poraza Pokreta, Ali-paša sa Husein-kapetanom bježi u Austriju, gdje dobijaju vijest da su osuđeni na smrt. Ubrzo su pomilovani, pa u decembru 1832. preko Beograda odlaze u izgnanstvo u Istanbul. Ali-paša je u Carigradu ostao do 1835, kada mu je dozvoljeno da se vrati u Bosnu, ali ne u Zvornik već u Bijeljinu. Iz Bosne je 1840. protjeran na Kipar gdje umire 1845.

 

Pred kraj osmanlijske vladavine u Zvorniku su postojale samo vjerske škole. Do sredine 19. vijeka pravoslavci su imali "narodnu učionicu" koju su pohađala trgovačka i zanatlijska djeca. Brojniji su bili mektebi koji su obično djelovali uz džamije. U Zvorniku je 1871. postojala ruždija, a najvjerovatnije i medresa. Prema podacima ruskog konzulata iz 1874, na području Zvornika radilo je 28 mekteba sa 1.354 učenika i četiri kršćanske škole sa 147 učenika. Pored slabog stanja u obrazovanju, u lošem stanju bilo je i zdravstvo. U sandžaku nije postojala zdravstvena ustanova niti je bilo ljekara. Često su harali kuga, požari i poplave. Poznati su požari iz 1820. kada je izgorilo 48 dućana i iz 1856. kada su izgorili Namazđah mahala i Aladža (šareni) han.

Austro-ugarski period

Na Berlinskom kongresu Austro-Ugarskoj je odobreno, uz saglasnost sultana, da okupira Bosnu i u njoj zavede red. Otpor od kraja jula do kraja oktobra 1878. pruža muslimansko i pravoslavno stanovništvo. Oko 450 zvorničkih boraca organizovanih u jedan odred pod komandom bimbaše (majora) Riste Popovića i juzbaše (kapetana) Đorđe Nikolića, rezervnih oficira osmanlijske vojske, učestvovalo je u otporu pruženom u okolini Tuzle. Ustanika je na položajima oko Tuzle bilo oko 4.000, a Zvorničani su raspoređeni u Simin Han. Glavnokomandujući je bio pljevljanski muftija Vehbija Šemsikadić koji je za komandanta odbrane Tuzle postavio Zvorničanina Ali-agu Tahirovića. Iako je bila višestruko bolje naoružana i brojno jača (preko 5.000 vojnika), 20. austro-ugarska pješadijska divizija nije uspjela u prvim naletima zauzeti Tuzlu. Tuzla pada 22. septembra, a pet dana kasnije bez otpora pada i Zvornik. Na teritoriji Bosne i Hercegovine uspostavljeno je šest okruga, a Zvornik sa još devet srezova pripada okrugu Tuzla. Zvorničkom srezu, osim današnjih općina Zvornik i Sapna, pripale su današnje općine Kalesija i Osmaci, kao i dijelovi općina Ugljevik (Teočak i Tavna), Lopare (Tobut i Priboj) i Biljeljina (Glavičice). Površina sreza iznosila je 858 km².

 

Odmah po okupaciji nova vlast je započela sa doseljavanjem činovnika, trgovaca i zanatlija iz drugih predjela monarhije, tako da se u Zvorniku ponovo pojavljuje katoličko stanovništvo kojeg nije bilo ni u gradu ni u srezu na popisu 1879. Na Branjevu je doseljavanjem njemačkih porodica iz Vojvodine formirana kolonija. U prvih 30 godina vladavine broj stanovnika se znantno povećao, sa 27.468 1879. na 47.756 1910. Grad je 1910. imao 3.688 stanovnika, od čega 2.092 muslimana, 754 pravoslavca, 185 katolika, 148 Jevreja, devet evangelista i 498 vojnih lica. Na području sreza živjelo je 26.169 pravoslavaca, 20.906 muslimana, 294 katolika, 218 evangelista, 175 Jevreja i 651 vojno lice. Samo 3.387 osoba (483 žena) znalo je i čitati i pisati, a 371 (13 žena) znala je čitati. Kroz čitav period austro-ugarske vladavine u Zvorniku je postojalo značajno vojno stanovništvo. U gradu se 1910. nalazilo 19 kasarni, a u čitavoj državi samo je Trebinje imalo više kasarni.

U cilju iskorištavanja prirodnih bogatstava, počela je izgradnja puteva. Do kraja 1879. otvoreni su putevi Zvornik - Tuzla i Zvornik - Bijeljina, a 1885. Zvornik - Sarajevo. Postojali su i putevi za Srebrenicu i Lopare. Na Skeli se nalazila carinarnica. Osnovna škola otvorena je 1886. Podignute su brojne druge građevine, poput sadašnje zgrade Skupštine općine, Oficirskog doma, vojne bolnice na Fetiji, žandarmerijske stanice, pošte, medrese i drugih. Telefonska linija Zvornik - Bijeljina uspostavljena je 1909. Do početka Prvog svjetskog rata, pomoćne pošte postojale su u Drinjači, Papraći, Capardama i Kozluku.

Početkom 20. vijeka nastala su i prva radnička udruženja, poput Kotarske poljoprivredne zadruge, Udruženja Srba zanatlija i Zanatskog društva. Od kulturno-prosvjetnih i sportskih ustanova i društava djelovale su dvije osnovne škole (državna i srpska), medresa i ruždija, nekoliko mekteba, muslimanska čitaonica ("Kiraethana"), Sokolsko društvo "Srpski soko" i Srpska narodna čitaonica. Od vjerskih objekata bilo je sedam džamija, dvije crkve (pravoslavna i katolička) i sinagoga. Osnovani su "Gajret", "Prosvjeta", "Napredak" i amaterska pozorišna grupa.

Period između dva svjetska rata

Po završetku Prvog svjetskog rata, u decembru 1918. stvorena je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca u čiji sastav je ušla i Bosna i Hercegovina. Zvornički srez ostao je u sastavu Tuzlanskog okruga (od 1922. oblasti). Sastojao se od 10 općina, a obuhvatao je gotovo identično područje kao u austro-ugarsko doba. Ukidanjem oblasti, na teritoriji Kraljevine formirano je devet banovina. Zvornik je pripao Drinskoj banovini sa sjedištem u Sarajevu. Prema popisu iz 1921, Zvornik je imao 3.139 stanovnika, od čega 2.025 muslimana, 799 pravoslavnih, 190 katolika i 125 Jevreja. U srezu je živjelo 47.233 stanovnika, od čega 26.249 pravoslavnih, 20.312 muslimana, 537 katolika i evangelista i 143 Jevreja.

U doba Kraljevine Zvornik je ostao značajno trgovačko mjesto. Agrarnom reformom oduzeti su zemljišni posjedi veleposjednika (uglavnom Bošnjaka) i dodijeljeni bivšim kmetovinma. Naknade za oduzetu zemlju nisu bile odgovarajuće i samo su djelimično isplaćene. Većina stanovnika sreza bavila se zemljoradnjom, stočarstvom i voćarstvom. Radničkog stanovništva bilo je malo. U srezu je 1940. bilo 180 zanatskih radnji sa 336 zanatlija. Saobraćaj se obavljao konjskom zapregom, a kasnije i motornim vozilima. Preko Drine roba se izvozila u lađama "zvornikušama". Most na Drini podignut je 1929, čime Zvornik postaje važna tačka na putevima ka Šapcu, Valjevu, Beogradu i Užicu. U gradu je djelovalo pet hanova i hotel "Beograd". Do 1934. u bivšim austro-ugarskim vojnim objektima u Lagerima i tvrđavi boravio je garnizon Jugoslavenske vojske. Zvornički vašari održavani su na Aliđun (2. august) i na sv. Petku (27. oktobar).

Prema popisu iz 1931, u Zvorniku je živjelo 3.487 stanovnika, od čega 2.304 muslimana, 886 pravoslavnih i 177 katolika. U srezu je živjelo 47.326 stanovnika, od čega 24.688 muslimana, 22.025 pravoslavnih, 253 katolika i 227 evangelista. Nepismenog stanovništva između 11 i 60 godina bilo je 79,2%.

Pred početak Drugog svjetskog rata u Zvorniku je živio gotovo isti broj stanovnika kao i 1931. Grad je imao električno osvjetljenje, poštu, telefon, telegraf, finansijsku upravu, bolnicu (sagrađenu na Fetiji 1939/40), sreski i šerijatski sud, medresu, šest džamija, pravoslavnu crkvu i sinagogu. Radilo je 11 osnovnih škola (u Zvorniku, Kozluku, Tršiću, Skočiću, Branjevu, Šepku, Drinjači, Liješnju, Kalesiji, Teočaku i Rastošnici), kao i Građanska škola trgovačkog smjera, Muška zanatska škola i Ženska stručna zanatska škola. U gradu su 1936. radile biblioteka Sokolskog društva "Soko" sa 508 knjiga i biblioteka Muslimanske narodne čitaonice "Sloga" sa 170 knjiga. Manje biblioteke postojale su u Skočiću, Branjevu, Teočaku, Kozluku, Drinjači i Kalesiji. U Zvorniku je 1935. djelovalo 12 udruženja: Pododbor "Gajreta", Povjereništvo "Narodne uzdanice", Sokolsko udruženje "Soko", Kolo srpskih sestara, Pododbor "Prosvjete", Sreski odbor Crvenog krsta, Narodna čitaonica "Sloga", Udruženje dobrovoljaca, Udruženje rezervnih oficira, Udruženje ratnih invalida, Vatrogasna četa i Lovačko udruženje. U prvim godinama Kraljevine SHS u srezu su postojale samo jedna ambulanta i apoteka pa su često harale epidemije. Posebno je raširen bio sifilis, zbog čega je u gradu osnovana specijalna ambulanta za liječenje ove bolesti.

Političkim životom dominirale su Jugoslavenska muslimanska organizacija, Savez zemljoradnika, Radikalna i Demokratska stranka. Funkciju gradonačelnika obavljali su: Đorđo Vidaković, Hakija Krdžalić, Džemal ef. Hulusić i Stanko Nikolić (od 1933. do 1941). Životni standard većeg dijela stanovništva bio je nizak. Za vrijeme Kraljevine Zvornik nije imao organizaciju Komunističke partije, ali su na području sreza djelovali aktivisti. U jesen 1939. na Okružnom sudu u Tuzli suđeno je Ferdi Gazinu, Omeru Šehiću i Hasanu Šakančiću, simpatizerima KPJ iz Zvornika. Komunističke ideje posebno su se širile među studentima Beogradskog univerziteta. Među članovima KPJ iz ovog perioda ističu se: Hasan Čaušević (dobrovoljac u Španskom građanskom ratu), Mustafa Hadžihamzić, Petar Obradović, Mehmed Sahanić i učitelji Milić Popović (iz Pirota) i Stojan Koraksić (iz okoline Čačka) u Zvorniku, Dragomir Popović iz Drinjače i Šemsudin Šišić iz Kozluka. 27. marta 1941. u gradu su održani protesti protiv pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu. Govor je na Zelenoj pijaci održao Milić Popović, nazvavši vladu izdajničkom, a Hitlera krvopijom.

Drugi svjetski rat

U aprilu 1941. Njemačka je napala i za 12 dana okupirala Jugoslaviju. U toku napada grad je bombardovan. Povlačeći se iz Beograda, u Zvorniku su kralj i vlada ostali jedan dan nakon čega je vojska srušila željezni most na Drini. Teritorija Bosne i Hercegovine pripala je Nezavisnoj državi Hrvatskoj, u kojoj su Bošnjaci smatrani Hrvatima islamske vjere. U Tuzli je formirana Velika župa Usora i Soli, u čiji sastav ulazi i Zvornik. Organi nove vlasti brzo su uspostavljeni. Njemačke i ustaške jedinice raspoređene su na području od Drinjače do Pilice. Žandarmerijske stanice nalazile su se u Zvorniku, Kozluku, Tavni, Drinjači i Sapni. Oslonac ustaškom pokretu na području zvorničkog sreza činili su profašistički nastrojeni pojedinci poput trgovca Ivana Malića, apotekara Zvonimira Kilera, profesora Nešada Topčića, advokata Vladimira Pavlovića i Đure Plejiša.

Zvornički Jevreji odvedeni su u maju 1942. u logor Banjica gdje su pogubljeni. Manji broj Srba zatočen je i ubijen u logorima. U strahu od ustaša određen broj Srba prešao je u Srbiju, ali je većina ostala. Nastale su četničke jedinice. Veći pokolji počinjeni su nad Srbima u Drinjači 1941. i nad Bošnjacima u Sopotniku koji su počinili bratunački četnici.

Nepostojanje organizacije KPJ, prisustvo jakih ustaških i njemačkih jedinica i udaljenost grada od ustaničkih centara uticali su na činjenicu da je mali broj Zvorničana pristupio partizanskim jednicama u prve dvije godine rata. Od maja 1941. u Zvorniku je stacioniran 3. bataljon 738. puka 718. njemačke pješadijske divizije, a formirana je i komanda mjesta na čelu sa kapetanom Streckerom. U januaru 1942, tokom operacije Jugoistočna Hrvatska, u gradu su nakratko boravila dva puka 342. njemačke divizije. Prilazi gradu (Stari grad, Mlađevac, Zmajevac i Vratolomac) bili su okruženi rovovima, bodljikavom žicom i drugim utvrdama sa posadama.

Tokom rata, partizani su Zvornik zauzimali sedam puta:

• 5. jula 1943. grad su zauzele jedinice 1. proleterske i 1. i 2. vojvođanske brigade, pod komandom Koče Popovića. Napad je započeo 4. jula u 22 sata. Grad je branilo 3.000 ustaša, domobrana i legionara, među kojima su veliki dio činili oni koji su se povukli iz drugih podrinjskih naselja nakon njihovog pada. U borbama je poginuo 71 partizan, uključujući i komesara 1. proleterske divizije Filipa Kljajića Fiću. 8. jula u Zvornik su ušle njemačke jedinice iz pravca Tuzle.
• krajem septembra 1943. grad je zauzeo Birčanski partizanski odred.
• početkom novembra 1943. grad su zauzeli dijelovi 19. birčanske i 4. vojvođanske brigade.
• 12. septembra 1944. grad su zauzeli borci 20. romanijske brigade, nakon što su ga držale ustaše od novembra 1943. Grad je branilo 400 ustaša i zelenokadrovaca.
• 21. septembra 1944. grad je zauzela 19. birčanska brigada. Poslije operacije, u četničkoj zasjedi na Snagovu teško je ranjen, a kasnije preminuo, Svetozar Vuković Zarko, zamjenik komandanta brigade i jedini narodni heroj sa područja nekadašnjeg zvorničkog sreza.
• 20. decembra 1944. grad su zauzele 18. hrvatska i 21. tuzlanska brigada. U ovom periodu (kraj 1944. i početak 1945), u zvorničkom kraju vodile su se žestoke borbe u kojima je poginulo preko 1.000, ranjeno oko 2.500, a nestalo preko 500 partizana. 22. njemačka divizija grad je zauzela 3. februara 1945. iz pravca Vlasenice.
• 19. februara 1945. grad je posljednji put pao u partizanske ruke, nakon čega počinje period formiranja organa vlasti.

Tokom rata, radile su osnovne škole samo u Zvorniku i Kozluku. U partizanskim jedinicama ratovalo je oko 600 boraca zvorničkog sreza, od kojih je jedna trećina poginula. Stradalo je oko 1.300 civila.

Period socijalističke Jugoslavije

Po završetku rata, Zvornik je ostao sjedište sreza. U martu 1945. formiran je Narodni odbor sreza za čijeg je predsjednika izabran Veljko Andrić, a sekretara Dedo Šehić. Formirano je i 16 mjesnih odbora: Zvornik, Roćević, Pilica, Čelopek, Kozluk, Grbavci, Sapna, Petkovci, Snagovo, Drinjača, Kamenica, Caparde, Osmaci, Memići, Kalesija i Međaš. 16 mjesnih odbora pretvoreno je 1952. u osam narodnih odbora općina: Zvornik, Drinjača, Grbavci, Kozluk, Pilica, Sapna, Memići i Osmaci. Prema popisu iz 1953, srez je imao 53.529 stanovnika, a grad (sa Divičem) 5.197.

U prvoj godini poslije rata u gradu su formirana sreska rukovodstva Komunističke partije, SKOJ-a, Narodne omladine, Narodnog fronta i Antifašističkog vijeća žena kao i Mjesno sindikalno vijeće za Zvornik. U ljeto 1955. ukinuti su srebrenički i vlasenički srez i pripojeni zvorničkom, tako da su u sastav zvorničkog sreza do 1958. ulazile općine: Zvornik (pripojene općine Drinjača i Grbavci), Kozluk (pripojena općina Pilica), Sapna, Memići, Vlasenica, Nova Kasaba, Bratunac, Fakovići, Srebrenica, Skelani i Han-Pijesak. Predsjednik Sreskog narodnog odbora bio je Nikola Andrić, a potpredsjednici Duško Jovanović i Rizo Selmanagić. Zvornički srez rasformiran je u ljeto 1958. i pripojen je tuzlanskom, koji je obuhvatao čitavu sjeveroistočnu Bosnu. Općini Zvornik pripojena je općina Sapna, a četiri godine kasnije i općina Kozluk, tako da je 1962. u administrativnom smislu formirano područje prijeratne općine Zvornik.

U godinama poslije Drugog svjetskog rata, seosko stanovništvo bavilo se zemljoradnjom, a gradsko trgovinom, zanatstvom i ugostiteljstvom, pa su ove djelatnosti sve do 1960-ih bile osnova sreske privrede. Učešće sela u dohotku općine iznosilo je 1956. 66%, 1964. 45%, a 1971. svega 31,4%. Industrija se počela razvijati sredinom 1950-ih i bila je koncentrisana na području Karakaja. U općini je 1956. postojalo sedam zemljoradničkih zadruga: u Zvorniku, Kozluku, Grbavcima, Roćeviću, Pilici, Drinjači i Šetićima. Prva stambena zgrada u društvenoj svojini podignuta je u Beksuji 1955. Nacionalni dohodak po glavi stanovnika povećao se sa 848 dinara 1956. na 14.394 1977. (republički prosjek 20.093, a jugoslavenski 30.502).

Od 1970-ih, zvornička privreda se dinamično razvija i općina izlazi iz kruga nerazvijenih. U ovom periodu nastala su i proširila se brojna preduzeća, uključujući Tvornicu obuće "Standard", Fabriku odijela "Alhos", kozlučku "Vitinku", Tvornicu glinice "Birač", Transportno preduzeće "Drina-trans" i dr. Podignuto je oko 1.600 stanova u društvenom i preko 15.000 u privatnom vlasništvu, dovršena je elektrifikacija cijele općine, gotovo svako naselje imalo je vodovodnu mrežu, izgrađeni su putevi do svake mjesne zajednice, izgrađena je pruga Zvornik - Tuzla, a podignuta su i tri mosta na Drini, dva drumska i jedan željeznički. U Zvorniku se nalazilo i sjedište Osnovne banke - Privredne banke Sarajevo, kao i organizacije u oblasti PTT saobraćaja, održavanja puteva i vodoprivrede. Formirana je i Zajednica općina regije Zvornik, u čiji sastav su ušle općine Zvornik, Šekovići, Vlasenica, Bratunac i Srebrenica.

U period poslijeratnog razvoja Zvornik je ušao kao izrazito zaostalo područje u kulturno-prosvjetnom, zdravstvenom i sportskom pogledu. U srezu je 1948. samo 12 osoba imalo visoku ili višu školsku spremu, 124 srednju, 403 nižu i 7.243 četverorazrednu. 13.287 ljudi bilo je pismeno. U prvoj školskoj godini u poslijeratnom periodu (juni - oktobar 1945), radile su škole samo u Zvorniku i Kozluku, a u drugoj (novembar 1945. - juni 1946) sedam škola. Sa radom je 1946. započela Niža realna gimnazija. Broj osnovnih škola u srezu popeo se do 1952. na 27. Tokom 1945. u gradu je formiran Kulturno-prosvjetni odbor, a naredne godine ovi su odbori formirani u Kozluku, Drinjači, Skočiću i još par većih sela. Sreski kulturno-prosvjetni odbor osnovan je u novembru 1947. sa zadatkom da koordinira rad postojećih i osniva nove odbore. Glavna aktivnost ovih odbora bilo je organizovanje analfabetskih tečajeva, koje je u januaru 1947. pohađalo 4.387 osoba. U drugoj polovini 1945. obnovljeno je KPD "Prosvjeta" i osnovano KPD "Preporod". U junu 1946. otvorena je Narodna biblioteka, u julu 1947. bioskop "Drina", a 1947. kulturno-umjetnička društva "Svetozar Vuković Zarko" u Zvorniku i "Bratstvo i jedinstvo" u Kozluku. Narodni univerzitet, ustanova za kulturno-obrazovno prosvjećivanje, osnovan je 1960. List "Glas sa Drine", organ sreskog SSRN-a, izlazio je od 1955. do 1958. Obnovljen je 1969. kao glasilo općinskog SSRN-a. 18. marta 1974. nastao je i list mladih za društvena pitanja, kulturu i umjetnost "Sazvorja".

Rad zvorničke bolnice aktiviran je odmah poslije rata, a nešto kasnije i rad apoteke, u kojoj su sve do 1955. radili samo po jedan ljekar i farmaceut. U septembru 1947. počeo je sa radom Đački dom, a u maju iste godine obnovljen je rad Vatrogasnog društva. U augustu 1945. osnovan je Fudbalski klub Drina, a mjesec dana kasnije i Fiskulturno društvo Drina, koje je osim fudbalske imalo atletsku, odbojkašku i šahovsku sekciju. Broj društvenih organizacija stalno se povećavao, tako da je krajem 1980-ih u općini djelovalo preko 25 raznih institucija i organizacija uz oko 50 amaterskih organizacija. Najveća od ovih bio je Medicinski centar "5. juli" koji je imao regionalni karakter i pružao je zdravstvenu zaštitu stanovništvu pet općina. 1991. imao je 743 zaposlenika, od čega 118 ljekara, 25 stomatologa, 9 farmaceuta, 27 viših zdravstvenih tehničara, 330 zdravstvenih tehničara i 234 ostalih. Osnovno obrazovanje se 1989. odvijalo u devet osmorazrednih i jednoj specijalnoj osnovnoj školi i 28 područnih četverorazrednih škola sa preko 11.500 učenika. Srednjoškolski i Tehnički školski centar imali su oko 2.100 učenika. Postojali su još Škola za osnovno muzičko obrazovanje (od 1957), Dječije zabavište (od 1964), Dom za socijalno nezbrinutu djecu u Kiseljaku (od 1977) i Centar za društveni rad. Od institucija iz oblasti kulture i informisanja djelovali su Narodna biblioteka, u čijem je sastavu bila i Muzejska zbirka otvorena 1980, Centar za kulturu i obrazovanje i Radio-novinska organizacija "Glas sa Drine", koju su činili Radio Zvornik (osnovan 1976) i list "Glas sa Drine" koji je izlazio dva puta mjesečno. Amaterska kulturno-umjetnička društva djelovala su u Zvorniku, Kozluku, Tabancima i Čelopeku, a postojali su još Likovni, Književni, Filmski i Enigmatski klub, Gradski hor, Duhački orkestar i Društvo sazlija. Od redovnih godišnjih manifestacija na republičkom nivou, u Zvorniku su se održavale Republička smotra sazlija (od 1989), Izložba listova učenika osnovnih škola i Republičko takmičenje mladih recitatora.

Dugo vremena su jedini sportski objekti u općini bili fudbalsko igralište i Fiskulturni dom, a jedine organizacije FK Drina i DTV Partizan. Proces masovnog širenja sporta i fizičke kulture započeo je krajem 1960-ih i početkom 1970-ih godina. Na Mejdanu je 1972. izgrađen novi Dom DTV Partizan, a naredne godine stadion za male sportove. Započelo se sa osnivanjem fudbalskih klubova i izgradnjom sportskih terena po mjesnim zajednicama. U općini je 1990. bio 41 sportski objekat, od čega 29 otvorenih i 12 zatvorenih. Najveći zatvoreni bila je Sportska dvorana, izgrađena 1981, sa 1.809 sjedišta, a najveći otvoreni Gradski stadion sa 3.500 mjesta. U okviru SOFK-e djelovalo je 36 sportskih organizacija i društava, od čega 14 fudbalskih klubova. U međurepubličkom rangu takmičila se samo Drina, a u regionalnoj, međuopćinskoj i općinskoj ligi najveće uspjehe imali su Mineral iz Kozluka i Mladost iz Diviča. Osim fudbalskih, postojali su i košarkaški (u Zvorniku, Kozluku i Diviču), odbojkaški i šahovski klubovi (u Zvorniku i Kozluku). Od drugih društava i udruženja isticali su se Brodarsko društvo "Filip Kljajić Fića" i Udruženje sportskih ribolovaca.

Na prvim slobodnim izborima održanim 18. novembra 1990, od 90 odborničkih mjesta u Skupštini općine 43 je osvojila Stranka demokratske akcije, Srpska demokratska stranka 36 i ostale stranke 11. Popis održan 1991. pokazao je da općina ima 81.295 stanovnika, od čega 48.102 (59,17%) Bošnjaka i 30.863 (37,96%) Srba. 12.244 stanovnika općine imalo je završenu srednju školu, 1.021 višu, a 965 visoku.

Period socijalističke Jugoslavije u općini Zvornik obilježio je privredni i društveni razvoj, kao i rast stanovništva. U općini je 1948. živio 39.751 stanovnik, a 1991. 81.295. Sam grad je 1948. imao 3.858 stanovnika, a 43 godine kasnije 14.584. Broj zaposlenih u općini je 1964. iznosio 3.366, a 1990. 15.500, sa još 6.000 zaposlenih u drugim općinama i 2.500 na privremenom radu u inostranstvu.

Rat u Bosni i Hercegovini

8. aprila 1992. Zvornik napadaju srpske paravojske i jedinice JNA. Otpor je pružalo oko 150 naoružanih i 150 nenaoružanih pripadnika Patriotske lige pod komandom Samira Ništovića. Nakon par dana borbi u gradu, branioci se povlače na Kula Grad, gdje će otpor pružati do 26. aprila kada pristupaju slamanju obruča i povlačenju u dva smjera. U zapadnom dijelu općine (današnja općina Sapna), početkom maja vodiće se žestoke borbe za odbranu slobodne teritorije, pri čemu 10. maja u Zaseoku gine Mehdin Hodžić. Pri pokušaju stvaranja koridora ka Kamenici, 30. oktobra 1992. u Nezuku gine Hajrudin Mešić.

Na slobodnim teritorijama formiran je Općinski štab TO, koji je imao rejonske štabove u Sapni i Kamenici. Rejonski štab u Kamenici sastojao se od dva bataljona. Slobodna teritorija na širem području Kamenice pala je u februaru 1993. tokom operacije VRS Cerska 93. Od već formiranih jedinica u zoni odgovornosti Rejonskog štaba Sapna, 28. februara 1993. formirana je 206. brdska brigada. Odlukom Predsjedništva, 206. brigadi je 14. decembra 1993. dodijeljeno najviše kolektivno priznanje viteška, a ulaskom u 24. diviziju preimenovana je u 246. Od manevarskih jedinica ove brigade, 28. augusta 1994. formirana je 242. muslimanska zvornička lahka brigada. Kamenički borci koji su se našli na području Srebrenice nakon pada Kamenice ušli su u sastav 284. istočnobosanske lahke brigade.

Krajem rata i Dejtonskim sporazumom, veći dio prijeratne općine Zvornik pripao je Republici Srpskoj (376.14 km²), dok je od dijela koji je pripao Federaciji (118 km²) 1998. formirana općina Sapna.

Prema Bosanskoj knjizi mrtvih, koju je izdao Istraživačko-dokumentacioni centar, u općini Zvornik stradalo je 2.017 bošnjačkih civila. Cjelokupno bošnjačko stanovništvo protjerano je sa okupiranih područja. Brojne žene su silovane, a otvarani su i logori. Logor u Liplju jedini je logor koji je tokom rata oslobođen. U sklopu šire kampanje kulturocida, zatirani su svi tragovi postojanja Bošnjaka na ovim prostorima. Srušene su džamije u: Zvorniku (Riječanska, Beksuja, Zamlaz), Kozluku, Kula Gradu (Hadžijina i Velika), Paljevićima (Kušlat), Drinjači, Đulićima, Skočiću, Šepku, Grbavcima, Klisi, Gornjoj Vitinici, Donjoj Vitinici, Gornjim Križevićima, Donjim Križevićima (bila u izgradnji), Ravnama, Glodima, Redžićima, Gornjoj Kamenici, Sultanovićima, Svrakama, Jošanici, Hasićima, Gornjoj Glumini (stara i nova u izgradnji), Glumini i Novom Selu. Džamije u Selimovićima i Kovačevićima gotovo su sasvim razrušene usred granatiranja. Oštećene su džamije u Godušu, Kraljevićima i Gornjoj Sapni. Uništeni su mesdžidi u: Tršiću, Lupama, Mrakodolu, Glodima, Alićima, Novom Selu (dva), Purdićima, Sopotniku, Sahanićima, Drinjači, Donjim Križevićima (tri), Šepku, Klisi (dva), Ravnama (tri), Đulićima, Motovu, Kraljevićima (jedan srušen, a dva oštećena), Seferovićima, Glumini i Kostijerevu. U Čiracima je srušen mekteb, na Diviču tekija, musafirhana i turbe, na Kula Gradu Kaimijino turbe, u Zamlazu abdesthana i turbe, dok je zgrada Odbora IZ potpuno izgorila sa arhivom. Uništene su i vakufske kuće sa imamskim stanovima u: Rijeci, Diviču, Kula Gradu, Kozluku, Đulićima, Glodima, Redžićima, Gornjoj Kamenici, Jošanici, Drinjači, Glumini, Selimovićima, Vitinici i Gornjim i Donjim Križevićima. Kula Grad je preimenovan u "Đurđev grad", a Divič je postao "Sveti Stefan". Na mjestu porušene džamije na Diviču izgrađena je pravoslavna crkva koja je izmještena 2008.

Još od osmanlijskog perioda u gradu je postojalo 14 mahala:

• Tabaci - između Donjeg grada i Diviča
• Hrid - cestom od Starog grada do zgrade Skupštine općine
• Zamlaz - od zgrade Skupštine općine do izvorske vode "Zamlaz" i bivše žandarmerijske stanice
• Čaršija ili Centar - od Zamlaza do mosta na Zlatici kod Čauševca
• Beksuja - od Čaršije do kuće Hambiralovića
• Vidakova njiva - na brežuljcima iznad Beksuje
• Srpska varoš - s obje strane Zlatice uzvodno od Čauševca do Tuzlanske malte
• Kuljanski put - uz put ka Kula Gradu
• Kanare - dio Kuljanskog puta iznad partizanskog spomen obilježja u centru grada
• Fetija - visoravan između Kuljanskog puta, Čaršije i Srpske varoši
• Bair - na brdu iznad Čaršije, između Kuljanskog puta i Borića
• Namazđah - između Mejdana na istoku i Čaršije na zapadu, od vojnog logora do željeznog mosta
• Skela - od mosta na Drini do ušća Zlatice
• Rijeka - oko Zlatice nizvodno od Čauševca do njenog ušća u Drinu.

Čauševac je širi prostor ispod Grobnica na kojem je nekad bio izvor pitke vode.

Svaka od mahala je imala po nekoliko sokaka koji su kasnije prerasli u ulice. U vrijeme Kraljevine Jugoslavije, u skladu sa politikom tadašnje države, pojedini dijelovi grada preimenovani su uglavnom po srpskim historijskim ličnostima. U Beksuji se nalazila Ulica Koste Todorovića, u Srpskoj varoši Vojvode Mišića, u Zamlazu i Čaršiji Ulica kralja Petra, u Namazđahu Ulica Avde Karabegovića, a prostor između Privredne banke i Robne kuće zvao se Trg regenta Aleksandra. Ovi nazivi od naroda nisu prihvaćeni te su se i dalje koristili stari nazivi mahala.

Po završetku Drugog svjetskog rata, nove komunističke vlasti također su velikom broju ulica dali imena po komunističkim ličnostima, datumima i partizanskim brigadama. Kroz Beksuju su prolazile Drinska, Sprečanska, Jadarska (dio), Ribarska, Pionirska i Ulica 19. birčanske brigade, kroz Srpsku varoš Majevička, Braće Obradovića, Braće Stefanovića (dio) i Ulica Sime Perića, kroz Fetiju Bolnička, Prvomajska, Braće Stefanovića (dio), Partizanska i Kamenička ulica, kroz Bair Gornji put, Oslobođenja i Ulica 19. februar (dio), kroz Vidakovu njivu Vidakova njiva i Podrinjska ulica, kroz Kanare Ulica 19. februar (dio), kroz Namazđah i Skelu Ulica braće Skopljakovića, kroz Rijeku Jadarska ulica (dio), kroz Hrid, Zamlaz i Čaršiju od mosta na Drini do Zamlaza Ulica Filipa Kljajića Fiće, u Čaršiji oko pijace Trg bratstva i jedinstva i u Čaršiji od Privredne banke do mosta na Zlatici Ulica Đure Pucara Starog. Kroz novoformirano naselje Grobnice (ili Novo naselje) prolazile su ulice Zelengorska, Omladinska, Radnička, 27. jula, Vratolomački put i Nova ulica. Intenzivnim građenjem stambenih objekata tokom 1960-ih, 1970-ih i 1980-ih znantno je oskrnavljen izgled starog Zvornika, pogotovo Čaršije. Porušene su brojne građevine, pa čak i čitavi dijelovi grada. Podizanjem novih privrednih objekata povećao se broj stanovnika, velikim dijelom zbog doseljavanja stanovništva iz sela zvorničke i susjednih općina, ali i iz drugih krajeva.

Iako su imena pojedinih prijeratnih ulica ostala, danas u Zvorniku ulice nose imena isključivo srpskih historijskih i mitskih ličnosti, praznika i značajnih datuma i sl.

 

Današnju zgradu Skupštine grada podigli su Austro-ugari 1886. Sve do 1958. u njoj se nalazilo sjedište zvorničkog sreza. Nakon toga je služila kao sjedište Narodnog odbora općine. Stanovništvo zvorničkog kraja je sve do 1950-ih zgradu nazivalo "Konakom". Proširena je 1958. sa sjeverne strane, na štetu zamlaškog mezarja. Otvoreni su novi ulaz u zgradu i sala za sjednice. Do 1950-ih, u prizemlju južnog dijela zgrade nalazio se zatvor, a na prostoru sadašnje zgrade MUP-a bilo je zatvorsko dvorište okruženo kamenim zidom. Sa izgradnjom zgrade, ispred nje je podignut i park sa fontanom, a na brdu iza posađeni su borići, od kojih je nastala borova šumica "Borići". Služila je Zvorničanima kao park i izletište. U južnom dijelu parka, podignuta je 1955. čitaonica "Zamlaz". Porušena je 1967, a na njenom mještu izgrađena je nova čitaonica.

Za vrijeme Austro-Ugarske i Kraljevine (do 1934), u Zvorniku je boravio jak vojni garnizon. Nalazio se u tvrđavama Gornjeg i Donjeg grada i u logoru u Zvorniku, podignutom 1878. Vojni logor sa poligonom nalazio se na prostoru od zgrade osnovne škole u Zamlazu na jugu do stambenog bloka u Namazđahu na sjeveru, te između mejdana na istoku do glavne ulice što vodi kroz grad na zapadu. Vojne barake uglavnom su porušene do 1941. Sve do podizanja drugih građevina, ovaj prostor Zvorničani su nazivali "Lageri". Do 1934. dio zvorničkog garnizona imao je kasarnu i veterinarsku ambulantu u Karakaju. Poligon se nalazio naspram pravoslavnog groblja.

Oficirski dom (Kasina) izgrađen je 1910, a svojoj namjeni služio je do 1934. Imao je veliku bašču sa fontanom, visoku žičanu ogradu i kuglanu u sjevernom dijelu (do 1934). Od 1934. do 1946. u njemu su priređivane svečanosti i manifestacije. Do 1962. služio je kao ugostiteljski objekat. Zgrada Dječijeg zabavišta otvorena je 1964. u dijelu bašče. 1980. je popravljen, renoviran i proširen. U njemu su iste godine otvoreni Muzejska zbirka, gradska čitaonica i sala. Neodgovarajućim građevinskim radovima, Kasina i bašča izgubile su prvobitni izgled.

Vašarište se nalazilo pored Drine na prostoru od nogometnog stadiona do ispod željeznog mosta. Vašar je održavan od završetka Prvog svjetskog rata do izgradnje priobalnog puta. Počinjao je na Aliđun 2. augusta i trajao četiri dana.

Vjerski objekti

Medžlis IZ Zvornik, koji ulazi u sastav Muftijstva tuzlanskog, obuhvata džemate na području prijeratne općine Zvornik, odnosno današnjih grada Zvornik i općine Sapna. Većina objekata porušenih tokom rata obnovljena je. U gradu danas djeluju tri džamije: Riječanska, Zamlaz i Beksuja. Na području medžlisa djeluju i tekije u Redžićima i Kraljevićima.

Arhijerejsko namjesništvo zvorničko, koje djeluje u sastavu Zvorničko-tuzlanske eparhije, ima 18 parohija i 19 crkvenih općina. Četiri parohije i tri crkve prostiru se na području grada i Karakaja, od čega u samom gradu Hram sv. Jovana Krstitelja i Hram rođenja Presvete Bogorodice koji je još uvijek u izgradnji.

Groblja

Najstariji i najveći mezaristan nalazio se u podnožju Vratolomca poznatom kao Zulfikarovac, danas u naselju Grobnice. Na njemu do 1960-ih nije bilo stambenih objekata, osim nekoliko kuća koje su se nalazile iznad groblja. S obzirom da je bilo zapušteno, služilo je za ispašu stoke i igru djece do 1960-ih kada je počela intenzivna izgradnja stambenih i drugih objekata. Staro muslimansko groblje postojalo je do 1960-ih i u Zamlazu. Bilo je sa sve četiri strane opasano kamenih zidom visokim oko 120 cm. Na ovom groblju su pokopani protivnici sultanovih reformi pogubljeni 1827. Iza ova dva groblja nisu ostali nikakvi materijalni tragovi. Njihovim uništenjem nestali su značajni dokazi o postojanju Bošnjaka na ovim prostorima. Manja muslimanska groblja nalaze se kod turbeta na Bairu i kod džamija u Rijeci i Zamlazu. Sadašnje muslimansko groblje na Kula Gradu formirano je još u ranom osmanlijskom periodu, a Kazanbašča na Meterizama poslije Prvog svjetskog rata.

Staro pravoslavno groblje nalazilo se u podnožju Kahvenjače, između Kuljanskog puta i Misir bašče. Izmješteno je u Karakaj tokom 1870-ih. U sjevernom dijelu groblja od 1878. sahranjuje se i katoličko stanovništvo. U Zvorniku je 1815. ubijen i na starom groblju sahranjen Stojan Čupić poznat kao Zmaj od Noćaja, jedan od vođa Drugog srpskog ustanka. Ostaci i spomenik su 1988. preneseni u Salaš Noćajski.

Između Vidakove njive i Meteriza, na lijevoj strani puta ka Karakaju, nalazi se zapušteno i oštećeno jevrejsko groblje. Romsko groblje nalazi se između zaravni na Kaplanu i Gornjeg grada, sa desne strane starog kaldrmisanog puta ka Kula Gradu.

Mostovi

Most je u Zvorniku postojao još u 16. vijeku. Nalazio se ili u blizini tvrđave ili u Skeli. Prvi most u novije vrijeme podigli su 1916. Austro-ugari. Nalazio se nešto niže od sadašnjeg željeznog mosta. Sagrađen je od drveta, a radnu snagu predstavljali su italijanski zarobljenici. Oštetila ga je nabujala Drina u jesen 1922. od kada se više ne koristi.

 

Današnji željezni most u Zvorniku izgrađen je u oktobru 1929, većim dijelom od sredstava ratne reparacije. Građen je 3-4 godine. Srušen je u aprilu 1941, a ponovo pušten u promet u 9. juna 1946. Ponovna izgradnja započela je u jesen 1945, a kao radna snaga korišteni su njemački i italijanski zarobljenici. U vrijeme radova saobraćaj se odvijao skelom.

Most za drumski saobraćaj u Karakaju izgrađen je 1973, a željeznički u januaru 1992.

Hanovi i hoteli

U Zvorniku se, s obzirom da je bio upravni centar Zvorničkog sandžaka do 1851. i da se u gradu nalazi značajan prijelaz preko Drine, uvijek nalazilo više hanova. U novije vrijeme bilo ih je pet, dva u Skeli i tri uz glavnu ulicu. Svi su osim soba za prenoćište imali i štale za smještaj konja. Do 1945. očuvala su se dva. Vlasnik hana kod zgrade Privredne banke bila je Namazđah džamija, a onog kod stambenog bloka u Namazđahu Selmanagići iz Srebrenice.

Na putu Podromanija - Zvornik - Rača bilo je između dva svjetska rata 38 hanova. Osim onih u Zvorniku, na području grada nalazilo se još 12: u Drinjači, Đevanju, Zlohanju (tri), Jošanici, Diviču, Bijeloj vodi, Karakaju, Krivoj Drini, Kozluku i Šepku. Hanovi su naročito posjećeni bili tokom jesenjih pazarnih dana, kada bi u Zvornik dolazili romanijski seljaci, koje su Zvorničani nazivali "erama", da kupe kukuruz. Najčešće su odsjedali u hanu Hakije Hadžigrahića u Skeli. Hanove su do Drugog svjetskog rata posjećivali i trgovci ćurki koji su na području Sapne, Grbavaca i drugih mjesta otkupljivali na hiljade ćurki koje bi potom kroz Zvornik tjerali do većih centara.

Prvi hotel u Zvorniku otvoren je u doba austro-ugarske vladavine prije 1895. Vlasnik je bio Lazar Kraus. Do 1918. nosio je naziv "Wien", a od 1918. "Beograd". Poslije Drugog svjetskog rata otkupljen je od vlasnika, a potom renoviran i modernizovan. Pod novim imenom "Drina" otvoren je 1. oktobra 1947. U aprilu 1962. podignut je novi hotel "Drina", a 10 godina kasnije proširen je prema jugu i podignut je još jedan sprat. Hotel "Vidikovac" na Diviču otvoren je 1978.

Pijace

Zelena pijaca je u vremenu između svjetskih ratova više puta mijenjala svoju lokaciju. Najduže je bila u centru Čaršije. Narod ju je zvao Žitna pijaca. Mrsna (ili Ženska) pijaca nalazila se na mjestu partizanskog spomen obilježja. Sve do 1973. postojala je i stočna pijaca iznad beksujanskog mejdana. Današnju lokaciju pijaca je dobila pred Drugi svjetski rat.

Javne česme

 

Grad u ranijim periodima nije imao vodovod, pa se stanovništvo snabdijevalo sa izvora i iz Drine, a za vrijeme Kraljevine i neposredno nakon Drugog svjetskog rata iz gradskog vodovoda i nekoliko izvora u gradu. S obzirom da domaćinstva i javni objekti (osim bolnice na Fetiji) nisu imali vodu, za snabdijevanje su korištene javne česme. Javne česme su zadovoljavale potrebe stanovništva osim u ljetnim mjesecima, kada bi se stvarali veliki redovi i kada bi presušile česme zbog čega je stanovništvo gornjih dijelova grada (Fetija, Bair, Kuljanski put) bilo primorano vodu donositi sa Čauševca i Zamlaza.

Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije, u javne česme je dovođena voda iz četiri rezervoara:

• Rezervoar Bukovik snabdijevao je tri česme u Beksuji i po jednu u centru i na Fetiji.
• Rezervoar Zmajevac snabdijevao je dvije česme u Srpskoj varoši.
• Rezervoar Hamza, podignut u austro-ugarsko doba u udolini između Kaplana i Kahvenjače, snabdijevao je Marinu česmu na Fetiji i česme na Kuljanskom putu i Bairu.
• Rezervoar Bijela voda u Tabacima snabdijevao je česme u Hridu i u Donjem gradu. Tri nove česme podignute u ovom dijelu grada nakon Drugog svjetskog rata također su priključene na ovaj rezervoar.

 

Poslije Drugog svjetskog rata, rezervoar je podignut i iznad Lišišnjaka, ali je broj javnih česama ostao 16. Izvorske vode nalazile su se u Zamlazu, Čauševcu, Beksuji (Begova voda), Hridu i Srpskoj varoši (dvije). Zimi se zbog niskih temperatura voda u česmama zaleđivala. U nedostatku vode iz javnih česama korištena je voda iz Drine.

Vodenice

Vodenice na Drini nazivane su "drinkama". Postojale su dvije vodenice, u Hridu i Beksuji. Vodenica u Hridu prestala je sa radom 1950, a onu u Beksuji odnijela je 1968. nabujala Drina.

Nacionalni spomenici

Na listi nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine za grad Zvornik se nalaze sljedeći spomenici:

• ″Hadžibegova kuća (kuća Ljubović Hasanbega)″ (stambena graditeljska cjelina),
• ″Jevrejsko groblje na lokalitetu Meterizi″ (graditeljska cjelina)
• ″Stari grad Zvornik″ (graditeljska cjelina).

Za vrijeme Kraljevine, do 1926. redovan saobraćaj sa okolnim mjestima (Vlasenica, Srebrenica, Tuzla i Bijeljina) odvijao se zaprežnim vozilima jednom dnevno. Vlasnik zaprege bio je Bela Fišer. Prve autobuse Zvornik je dobio 1924. i 1925. od kada počinje uspostavljanje privremenog, a potom i redovnog saobraćaja sa već pomenutim mjestima, Sarajevom, Ljubovijom i Valjevom. Prva redovna autobuska linija od Tuzle do drugih mjesta u sjeveroistočnoj Bosni uspostavljena je 1929. na relaciji Tuzla - Zvornik - Rača. Prvi vlasnici autobusa i automobila bili su braća Blagojevići koji su posjedovali garažu u Namazđahu. Ispred garaže podignuta je prva benzinska pumpa u gradu. Prvi autobusi imali su po šest, kasnije 10-16 sjedišta i polazili su u 14 sati. Pred Drugi svjetski rat autobuski saobraćaj preuzeli su Selmanagići iz Srebrenici, a Blagojevići su se preorijentisali na teretni saobraćaj.

Saobraćaj je 1946. ponovo uspostavljen sa okolnim mjestima i sa Sarajevom. Nije bilo autobusa pa se prevoz obavljao kamionima tuzlanskog preduzeća "Dask". Početkom 1950-ih u saobraćaj je uključeno i nekoliko autobusa, pa su se do 1953. uporedo koristili i autobusi i kamioni. Vozila su polazila sa raznih mjesta (najčešće sa Čauševca i od hotela "Drina" i Fiskulturnog doma) sve do izgradnje autobuske stanice na prostoru bivšeg Fiskulturnog doma. Stanica je otvorena 4. jula 1969. Kroz grad je 1957. dnevno prolazilo 14 autobusa, a samo pet je polazilo iz Zvornika. Grad je 1968. imao 319 automobila (236 putničkih i 83 teretna), a 1976. 1.730 (1.563 putničkih i 167 teretnih).

Lokalni saobraćaj se intenzivnije počinje uvoditi tek sredinom 1970-ih, s obzirom na dotadašnju neizgrađenost puteva. Prve autobuske linije u lokalnom saobraćaju uspostavljene su 1967. za Sapnu i Kiseljak. Autobuske linije ka Kamenici i Križevićima nastale su 1976.

Makadam u centru grada zamijenjen je kockom 1937. i 1938, a do početka Drugog svjetskog rata kocke su djelimično postavljene i u Ulici Filipa Kljajića. Ostale gradske ulice ostale su pod makadamom sve do 1960-ih i 1970-ih. Gradski putevi su asfaltirani 1975, a glavna ulica je znantno proširena. Sve do izgradnje priobalnog puta 1974. cjelokupan saobraćaj odvijao se kroz centar grada. Glavno šetalište zvorničkog korza prostiralo se u centru grada, od Privredne banke i mosta na Drini do izvorske vode u Zamlazu.

Poštanski saobraćaj

Za vrijeme osmanlijske vladavine postojala je carinarnica preko koje se odvijala trgovina sa susjednim mjestima u Srbiji. Razvoju zanatstva i trgovine neophodan je bio poštanski i telegrafski saobraćaj, pa Zvornik 1864. dobija poštu, a dvije godine kasnije i telegrafsku stanicu. Sve do dolaska Austro-ugara jedini zaposlenik bio je upravnik pošte. Stanica je za osmanlijskog doba služila kao mjesto gdje se mijenjaju poštanski konji i kao prenoćište za pratioce konja. Poštu su obezbjeđivale zaptije, a otpremana je jednom sedmično. Jahaćem konju bilo je potrebno otprilike 38 sati da pređe put Sarajevo - Zvornik - Rača.

Pošta se u vrijeme austro-ugarske vladavine nalazila u zgradi preko puta stambenog bloka u Namazđahu, a od 1930-ih do izgradnje današnje zgrade pošte 1958. u prizemnoj kući zamlaških Suljagića na Čauševcu. Upravnici pošte između svjetskih ratova bili su Revnik Pokorni i Vojislav Ivoš. Sve do 1929. pošta se prenosila konjskom zapregom, a štale za konje nalazile su se u centru grada.

Riječni saobraćaj

Od osmanlijske vladavine do između dva svjetska rata, značajan dio saobraćaja odvijao se lađama na Drini i skelama preko Drine. Zvornička skela nalazila se na prostoru između sadašnjeg željeznog mosta na Drini i ušća Zlatice. Po njoj je ime dobio dio grada oko nje. Osim zvorničke, poznate skele na Drini bile su u Šepku i Brodu kod Foče.

Drinske lađe bile su veliki čamci dugački 20 i široki na sredini oko 2,5 m. Nazivane su "burinkama", "zvornikušama" i, zato što oblikom podsjećaju na papuču, "papučarama". Na zadnjem dijelu imale su polukružni krov ispod kojeg je bila "koliba", koja je posadi služila kao sklonište od nevremena i mjesto za spavanje. Ispred kolibe bilo je ognjište na kom se u loncu kuhala hrana i pekao hljeb ispod sača. Prednji dio zvao se "burin" (nos) i u njemu su sjedila četiri veslača. Roba se tovarila u srednjem dijelu, "hazni". Najčešće su prevozile poljoprivredne proizvode iz zvorničkog kraja, poput suhih šljiva, daski, vune, oraha i jabuka, mada su po potrebi prevozile i putnike. Mogle su da nose teret do 13 tona, a plovile su do ušća Drine u Savu, Brčkog, Sremske Mitrovice i Beograda. Po povratku su ponekad dovozile industrijsku robu, kao što su gas, ulje, šećer, posuđe i sl. Priprema građe za izradu lađa bila je u Budišiću iznad Sakara na mjestu zvanom Tezga. Od osmanlijskog doba, drinskim lađama prevoženi su zvornički mladići na ratišta širom Carstva. Posada lađe sastojala se od četiri veslača i zapovjednika koji je bio dumendžija (kormilar). Lađari su bili Divičani, Malozvorničani i Vidakovci. Niz Drinu lađe su išle brzo i lahko, ali je povratak bio težak jer nije postojala mogućnost veslanja. Tri člana posade išla bi obalom i vukla lađu, a četvrti bi motkom odbijao lađu od obale da se ne nasuče. Njemački vojnici su 1941. uništili lađe bacajući u njih bombe čime je ugašeno lađarenje kao zanimanje.

Splavovi su se počeli upotrebljavati u vrijeme austro-ugarske vladavine. Nisu korišteni kao prevozno sredstvo već su se njima prenosile sirove drvene građe od šuma do pilana. Bili su dugi oko 20 m, a široki 4 m na užoj prednjoj strani. Posada se sastojala od dva splavara, zapovjednika koji se nazivao "prednjakom" ili "prvakom" i "zadnjaka". Kretali su se u grupama i polazili su od Foče i mjesta nizvodno od nje, a plovili su do pilana u Sremskoj Mitrovici, Obrenovcu i Beogradu. Splavari su najčešće bili Divičani, Malozvorničani i Vidakovci. U ljetnim mjesecima, splavovi su zbog niskog vodostaja išli vrlo sporo. Između dva svjetska rata počeo je razvoj splavarskog turizma koji se nastavio sve od podizanja hidroelektrane Perućac 1963. Splavovima se, kao i lađama, plovilo samo danju. Od Višegrada do Zvornika splav je putovao 16 sati pri jakoj vodi, 22 pri srednjoj, 36 pri maloj i 4-5 dana pri sasvim maloj. Na području Zvornika i srednjeg i donjeg toka Drine splavarenje je nestalo neposredno nakon podizanja hidroelektrane 1955.

Željeznički saobraćaj

Pitanje izgradnje pruge od Tuzle do Zvornika prisutno je još od početka 20. vijeka. Pred početak Prvog svjetskog rata započeta je izgradnja uskotračne pruge od Simin Hana, preko Požarnice i Tojšića, prema Zvorniku. Do početka rata, kada je prestala izgradnja, pruga je završena u dužini od 35 km do Capardi. Pred kraj rata porušio ju je narod. Za vrijeme Kraljevine ponovo je započela izgradnja pruge kopanjem tunela u Križevićima. Izgradnje je ponovo prekinuta početkom rata 1941.

Treći pokušaj izgradnje pruge započeo je tek 1986. Izgradnja je tekla sa teškoćama zbog manjka sredstava i nezgodnog tunela u Križevićima, a i narod je sa zebnjom gledao na nju sumnjajući da će opet doći do rata. Otvorena je 17. januara 1992, a rat je počeo par mjeseci kasnije.

 

Srpska čitaonica u Zvorniku osnovana je 1903, a između svjetskih ratova postojala je i Sokolska čitaonica koja je 1936. imala 508 knjiga. Muslimanska čitaonica "Sloga" (od 1930. Narodna čitaonica "Sloga") formirana je 13. marta 1924, a osim biblioteke imala je i tamburašku i diletantsku sekciju. Biblioteka je 1931. imala 70, a osam godina kasnije 215 knjiga. Pred Drugi svjetski rat, postojala je i ilegalna biblioteka članova KPJ čije djelovanje je otkriveno u novembru 1939. Literatura je zaplijenjena, a najaktivniji članovi uhapšeni.

Narodna biblioteka osnovana je u junu 1946. U prvoj godini postojanja imala je 423 knjige. Do 1973, sedam puta je mijenjala prostorije. 1980. imala je 63.000 knjiga u osam pokretnih, tri područna i dva odjeljenja u gradu uz čitaonice u Zvorniku i Kozluku. Plaketom općine Zvornik nagrađena je 1979. Od novembra 1980. u sastavu biblioteke djeluje i Muzejska zbirka, koja ima etnološko i prirodnjačko odjeljenje. Ispred Muzejske zbirke postavljen je lapidarij sa objektima iz rimskog perioda i stećcima iz srednjeg vijeka.

Bisokop je sa radom počeo 1947. Predstave su do 1951. davane u Fiskulturnom domu. 1951. se preselio u bivšu zgradu mekteba u Namazđahu, gdje je ostao do 1975. kada prelazi u montažni objekat u blizini pijace. Uz ovaj objekat bilo je i ljetno kino od 1959. do 1961. U 1980-im bioskop je imao sale u Zvorniku, Kozluku, Sapni i Karakaju sa ukupno 1.150 sjedišta. U navedenim mjestima i Drinjači davane su stalne bioskopske predstave, a povremeno u još desetak naselja. Od 1983. ulazi u sastav Centra za kulturu, koji je nastao spajanjem bioskopa i Radničkog univerziteta.

Odmah po završetku Drugog svjetskog rata, u gradu je osnovan Kulturno-prosvjetni odbor koji je zajedno sa Narodnim frontom u drugoj polovini 1945. obnovio rad KPD "Prosvjeta" i osnovao "Preporod". U prvim poslijeratnim godinama, ova dva društva bila su nosilac kulturno-zabavnog života i prosvjećivanja stanovništva. Oba društva ukinuta su 1949, a obnovljena 1991. Postojalo je i Kulturno-umjetničko društvo "Svetozar Vuković Zarko", formirano u decembru 1947. sa horskom, pozorišnom, folklornom i muzičkom sekcijom. Prostorije društva nalazile su se u Fiskulturnom domu, a po njegovom rušenju u baraci na sadašnjoj lokaciji nove zgrade OŠ. Početkom 1970-ih društvo je ugašeno, a njegov rad obnovljen je u jesen 1974. u prostorijama Kasine, a od 1979. u prizemlju stambene zgrade u Namazđahu.

Od 1970-ih u Zvorniku je djelovalo više klubova, od kojih su najaktivniji bili Enigmatski klub "Simon Racković" i Kino-klub "Birač". Enigmatski klub osnovan je u aprilu 1972, a Kino-klub 1978. Enigmatski klub je od 1984. izdavao mjesečnik "ZEN" ("Zvorničke enigmatske novine").

Pravoslavna osnovna škola započela je sa radom u vrijeme osmanlijske vladavine. Među računima Srpske pravoslavne crkvene opštine u Sarajevu iz 1836. nalazi se i račun kojim se učitelju iz Zvornika isplaćuje 5 groša i 20 para. Nova zgrada za školu podignuta je 1880. u Adi u Srpskoj varoši. Imala je četiri učionice, dvije kancelarije i kabinet. Do 1914. u njoj je djelovala Pravoslavna osnovna škola, od 1920. do 1941. Građanska škola trgovačkog smjera i Zanatska škola, a od 1947. Niža realna gimnazija, Osnovna škola i Štamparija "4. juli". U dvorištu škole je 1956. podignuta baraka sa četiri učionice na čijoj je lokaciji početkom 1970-ih podignuta stambena zgrada sa četiri sprata.

Austro-ugarske vlasti su 1886. otvorile državnu (narodnu) osnovnu školu, tako da su do Prvog svjetskog rata u Zvorniku postojale dvije škole. Od 1914. sa radom je započela jedinstvena osnovna škola. Nova zgrada za državnu školu, koja se sastojala od sedam učionica i stana za učitelja, podignuta je u Beksuji 1888.

Zgrada Pravoslavne škole oštećena je u toku rata. Po završetku je popravljena, a od 1920. u njoj se otvara Građanska škola trgovačkog smjera u koju su se upisivala djeca sa završenom četverorazrednom školom. Imala je četiri razreda i bila je u rangu niže gimnazije ili viših razreda današnjih osnovnih škola. U prvoj školskoj godini imala je 37 učenika, od čega 15 djevojčica. Učenike je osposobljavala za zapošljavanje u bankarstvu, trgovini, pošti i sl. S obzirom da na području susjednih općina i srezova nije bilo slične škole, nju su pohađala djeca i iz Malog Zvornika, Kalesije, Vlasenice, Bratunca i Srebrenice. Sa radom je prestala u aprilu 1941, a tokom postojanja imala je samo po jedno odjeljenje svakog razreda.

U toku Drugog svjetskog rata Osnovna škola u Zvorniku radila je s prekidima. Prva školska godina poslije rata započela je u junu 1945, a završila se 15. oktobra iste godine. Osim zvorničke, u toj školskoj godini u čitavom srezu radila je još samo škola u Kozluku. Druga školska godina započela je u novembru 1945, a proradile su škole u Drinjači, Diviču, Međašu, Memićima i Šeheru.

Niža realna gimnazija sa radom je otpočela u decembru 1946. u jednoj od učionica OŠ u Beksuji. U nju su se upisivala djeca za završenom četverorazrednom školom. U prvoj školskoj godini imala je samo jedno odjeljenje. Druge školske godine dobila je prostorije bivše Građanske škole u Srpskoj varoši. U ovu zgradu 1955. prelazi OŠ iz Beksuje, u čije se prostorije uselila novoformirana Viša gimnazija. Do 1952. školovanje u Nižoj gimnaziji trajalo je tri, a potom četiri godine. U prve dvije školske godine, školu su pohađala i djeca iz Srebrenice, Bratunca i Kalesije jer su u ovim općinama postojale samo četverorazredne škole. Do 1960. u školu su išla i djeca iz Malog Zvornika. Pripremni učiteljski tečaj radio je pri Nižoj gimnaziji i trajao je dvije školske godine (od 1949. do 1951) nakon čega je većina polaznika školovanje nastavila u Učiteljskoj školi u Tuzli.

Od 1953. do 1957. radila je Niža ženska domačićka škola koja je imala samo jedno odjeljenje. Specijalna osnovna škola radi od 1968. Od početka rada smještena je u montažni školski objekt, sagrađen 1963. u Grobnicama. Od 1965. do 1968. radio je i Prosvjetno-pedagoški zavod za osnovno obrazovanje. Pokrivao je općine Zvornik, Vlasenica, Šekovići, Bratunac i Srebrenica.

Niža gimnazija radila je do 1955. kada prerasta u punu gimnaziju sa osam razreda. Do 1958. radila je u prostorijama školske zgrade u Beksuji, koja je proširenjem i dogradnjom dobila četiri nove učionice i fiskulturnu salu. OŠ "Braća Obradović" i OŠ "Braća Skopljaković" otvorene su 1958, kada su niži razredi gimnazije (od prvog do četvrtog) transformisani u više razrede osnovnih škola, a viši (od petog do osmog) u razrede srednje škole. Dvije OŠ su 1973. objedinjene u OŠ "Mitar Trifunović Učo".

Srednja ekonomska škola otvorena je 1957, a u prvoj godini postojanja imala je samo jedno odjeljenje prvog razreda. Prve dvije godine radila je u baraci koja se nalazila u Namazđahu. Zajedno sa Gimnazijom, 1959. se useljava u novi školski objekat izgrađen za potrebe srednjeg školstva. Udruživanjem Gimnazije i SEŠ 1972. nastaje Srednjoškolski centar u čiji sastav su ušle i ugostiteljska, trgovačka i kožarska škola. Srednjoškolski centar se 1978. useljava u novi školski objekat u Beksuji, koji je sagrađen na mjestu starog koji je porušen 1967, a OŠ prelazi u novu zgradu u Zamlazu.

Zanatska ili Škola učenika u privredi radila je od 1946. do 1962. Kao samostalna ustanova ponovo je počela raditi 1970. Podizanjem nove zgrade u Karakaju 1972, Zanatska škola prerasta u Tehnički školski centar u čiji sastav su ušle mašinska, elektrotehnička i škola učenika u privredi.

Đački dom je započeo sa radom u septembru 1947. Nalazio se u Srpskoj varoši. Dva mjeseca kasnije premješten je na lokaciju sadašnjeg Centra za socijalni rad, gdje će se nalaziti do 1949. kada prelazi u Medresu. U Domu su bili smješteni učenici iz općina Zvornik, Kalesija i Srebrenica koji su tada pohađali Nižu gimnaziju. Kako se broj učenika sa strane povećavao, u jesen 1950. muški đaci su premješteni u bivšu zgradu vojne bolnice na Fetiji. Uz objekat na Fetiji podignuta je i baraka sa kuhinjom, trpezarijom, učionicom i prostorijama uprave Doma. Kasnije je preimenovan u Srednjoškolski đački dom. Otvaranjem srednjih škola u susjednim općinama i razvojem saobraćaja, kao i prelaskom na samofinansiranje od 8. maja 1957, smanjivao se broj pitomaca što je dovelo do gašenja 1962.

Prva bolnica u Zvorniku podignuta je u austro-ugarsko doba za potrebe vojnog garnizona, ali je do kraja Prvog svjetskog rata služila i civilnom stanovništvu. Narod ju je zvao "Špitalj". Nova bolnica na Fetiji izgrađena je pred Drugi svjetski rat, a Dom zdravlja u Grobnicama 1957. U periodu Kraljevine, Zvornik je imao samo ambulantu koja se nalazila u blizini izvorske vode u Zamlazu. Bolnica na Fetiji služila je i kao bolnica i kao ambulanta sve do izgradnje Doma zdravlja, kada se cjelokupna zdravstvena služba Zvornika uselila u njega. Formiranjem Medicinskog centra 1972, dograđen je još jedan sprat, u njegov sastav ušla je i jedna stambena zgrada, a na slobodnom prostoru između nje i Doma zdravlja izgrađen je novi zdravstveni objekat.

Apoteka je osnovana 1885. Preseljena je 1958. u novi objekat, u istoj ulici u kojoj se nalazio i stari. U Namazđahu je 1977. osnovana druga apoteka. Sve do 1955. u apoteci je radio samo jedan farmaceut. Od kraja rata 1945. do početka 1946. apoteka nije radila.

Crveni krst u Zvorniku djeluje od završetka Prvog svjetskog rata. Nakon izmještanja garnizona 1934, Crvenom krstu dodijeljen je u vlasništvo Oficirski dom, gdje je do 1941. bilo sjedište Sreskog odbora organizacije. Rad je obnovljen nakon završetka Drugog svjetskog rata.

Prva sportska organizacija u Zvorniku bilo je Fiskulturno društvo "Soko" koje je osnovano 1907. Do Prvog svjetskog rata, časovi "Sokola" održavani su u jednoj od prizemnih učionica i dvorištu Pravoslavne osnovne škole u Srpskoj varoši, a poslije rata u baraci bivše bolnice na Fetiji i u napuštenim vojnim barakama u Lagerima. Od 1940. cjelokupna aktivnost društva odvijala se u Fiskulturnom domu. Početkom Drugog svjetskog rata, društvo je ugašeno. Imalo je dvije seoske čete, u Kozluku i na Branjevu. Na početku je okupljalo samo Srbe, a kasnije i članove drugih nacionalnosti, mada je i dalje imalo dominantno srpski karakter. Do 1929. zvalo se "Srpski soko", a potom Sokolsko društvo "Soko". Razvijalo je i kulturno-prosvjetnu aktivnost, pa je imalo i biblioteku. Naročito su razvijene bili odbojkaške i gimnastičarske sekcije društva, koje su više puta bile prvaci okruga Tuzla.

U okviru Fiskulturnog društva Drina, sa radom je 1948. otpočelo Gimnastičko društvo, koje je nastavilo tradiciju i rad "Sokola". U Društvo za tjelesno vaspitanje "Partizan" transformiše se 1951. U "Partizanu" su bile zastupljene sve sportske sekcije, sem nogometne. Iste godine ugašeno je FD Drina. U ratu oštećeni dom "Sokola" popravljen je i doveden u prvobitno stanje. Svečano je otvoren 30. aprila 1946. Do 1951. zvaće se Fiskulturni dom, a potom Dom DTV "Partizan". U domu su se, osim prostorija DTV "Partizan", nalazile i prostorije FK Drina, KUD "Svetozar Vuković Zarko" i Odreda izviđača, a u njemu su održavane kulturno-zabavne i društveno-političke manifestacije kao i bioskopske predstave sve do 1951. Srušen je 1968, a na njegovoj lokaciji podignuta je autobuska stanica. Novi objekat podignut je na Mejdanu 1972. U okviru DTV "Partizan" djelovale su gimnastička, kajakaška, atletska, odbojkaška, skijaška, teniska i košarkaška sekcija. Osnivanjem sportskih klubova u gradu smanjivao se broj sekcija u "Partizanu", tako da je od 1970-ih u njemu zastupljena bila samo gimnastička sekcija.

Nogomet

 

Nogomet se počeo igrati odmah poslije Prvog svjetskog rata. Donijeli su ga srednjoškolci iz gradova u kojima su se školovali. Prva nogometna utakmica u Zvorniku odigrana je 1924. između omladinaca Zvornika i Srebrenice. Prvi nogometni klub bio je Zmaj od Noćaja koji je osnovan 1933. i koji je predstavljao srpsko stanovništvo. Godinu dana kasnije formirana je i Sloga koja je imala bošnjački karakter. Pred početak Drugog svjetskog rata od ova dva kluba nastao je Omladinac, koji je ugašen početkom ljeta 1943. Kako klubovi nisu bili uključeni ni u jedan organizovani oblik takmičenja, igrali su samo prijateljske utakmice sa klubovima iz susjednih gradova. Najveći interes vladao je za utakmicu protiv Birča iz Vlasenice, koji je smatran najvećim rivalom zvorničkih klubova. Nogometno igralište se do početka Drugog svjetskog rata nalazilo na mejdanu u Beksuji, a od tada se igra na mejdanu iznad mosta, odnosno na približno sadašnjoj lokaciji stadiona.

U augustu 1945. formiran je FK Drina, a nešto kasnije i Fiskulturno društvo Drina. Usmjeravalo je rad svih grana sporta u gradu, u kome su pored nogometne djelovale odbojkaška, atletska (muška i ženska) i šahovska sekcija. Prva poslijeratna značajnija sportska manifestacija bilo je gostovanje Omladinskog fiskulturnog društva Jedinstvo iz Tuzle 14. aprila 1946. U periodu poslije rata u Bosni i Hercegovini, Drina je u Premijer ligi provela tri sezone (2010/11, 2014/15. i 2015/16).

Odbojka

Uz gimnastiku i nogomet, jedan od starijih sportova u gradu je i odbojka, koja se naročito igrala između svjetskih ratova u okviru "Sokola". U sastavu FD Drina djelovala je i odbojkaška sekcija. Prvu utakmicu muška ekipa odigrala je 15. aprila 1946. protiv Jedinstva iz Tuzle, a pobijedila je rezultatom 2–1. OK Drina formiran je tek 1972. Odmah po formiranju, Drina je ušla u sastav Republičke lige – Sjever, ali je ubrzo ušla u Jedinstvenu republičku ligu. Ženska ekipa osnovana je 1980. i uglavnom je igrala u Republičkoj ligi.

Košarka

Košarka se u Zvorniku počela igrati sredinom 1950-ih, a KK Drina osnovan je 1960. Do tada je u sastavu "Partizana" djelovala košarkaška sekcija. Drina se najprije takmičila u Republičkoj ligi, zatim od 1976. do 1985. u Drugoj saveznoj, a od tada u Prvoj saveznoj ligi. Prve utakmice i treninzi održavani su u dvorištu Doma DTV-a, na igralištu kod nekadašnje zgrade gimnazije i u sali DTV-a. Novi Dom DTV-a izgrađen je 1972. na Mejdanu, a sportska dvorana 1981. Na inicijativu Drine, osnovana je Općinska košarkaška liga u kojoj je igralo 12 ekipa iz mjesnih zajednica van grada. U Kozluku i Diviču, čije su ekipe bile najjače u Općinskoj ligi, formirani su KK Mineral i KK Mladost koji su se takmičili prvo u Regionalnoj ligi Tuzla, a zatim u Drugoj republičkoj ligi.

Automobilizam

Krajem 1950-ih i početkom 1960-ih, u gradu su tokom julskih praznika priređivane moto-trke, čiji je organizator bilo Auto-moto društvo. Start i cilj trke bio je ispred zgrade pošte, odakle se vozilo kružno u pravcu Diviča, zatim preko brane i kroz Mali Zvornik, a onda preko mosta ponovo kroz Zvornik. Prve trke organizovane su 1958, a posljednje 1965. Njima su prethodile konjske trke u krug oko nogometnog igrališta, organizovane 1956. i 1957.

Izviđači

Odred izviđača "Filip Kljajić Fića" osnovan je 1955. Prve prostorije odreda bile su u Domu DTV-a. Pet puta je proglašen "partizanskim" (najviše izviđačko priznanje). Organizovao je ljetovanja za svoje članove. U Omišu je početkom 1970-ih postojao zakupljen kamp za članove odreda.

Nacionalni sastav stanovništva – grad Zvornik

1. ¹ Modalitet Muslimani se danas označava kao modalitet Bošnjaci.

Nacionalni sastav stanovništva – naseljeno mjesto Zvornik

1. ¹ Modalitet Muslimani se danas označava kao modalitet Bošnjaci.

Jevreji

Poslije progona iz Španije, prvi Jevreji došli su u Bosnu 1566. Do 19. vijeka živjeli su samo u Sarajevu i u manjem broju u Travniku. Podstaknuti rastom trgovine, u 19. vijeku sele su prvo u bliža, a kasnije i u udaljenija mjesta. Na popisu 1879. u Zvorniku je bilo 50 Jevreja, a 16 godina kasnije 125. Uglavnom su živjeli u Čaršiji ili u njenoj blizini. U gradu su bili vrlo cijenjeni i poštovani.

Zvornička sinagoga izgrađena je 1902. od priloga Jevreja Zvornika i okoline. Nalazila se na desnoj obali Zlatice u Srpskoj varoši. Ulaz u sinagogu bio je sa sjeverne strane. Jevrejsko groblje nalazilo se na izlazu iz Zvornika, između Vidakove njive i Meteriza. Prema popisu iz 1910, u Zvorniku je živjelo 148 Jevreja, a u srezu 175.

Pred Drugi svjetski rat, u gradu ih je bilo 118, uglavnom trgovaca i zanatlija. U maju 1942. ustaše su pohvatale sve Jevreje, osim desetak njih koji su se uspjeli sakriti, i kamionima ih sprovele u Šabac gdje su ih preuzeli Nijemci. Nakon toga su odvedeni u logor Banjica kod Beograda gdje su svi pobijeni. Opljačkana je sva jevrejska pokretna i nepokretna imovina.

Poznate jevrejske porodice bile su Bararon, Fišer, Ginsberger, Gracijani, Hajon, Koen, Kraus, Levi, Salom i dr.

• Enver Hadžihasanović
• Ermin Bičakčić
• Goran Ikonić
• Hasan Kaimija
• Mehmed Pargan
• Nijaz Alispahić
• Said Husejinović
• Samir Muratović
• Sejad Salihović

Načelnici kroz historiju

Načelnici općine Zvornik od 1945. godine:

Krajem novembra 2010, zbog ratnih zločina počinjenih nad bošnjačkim stanovništvom tokom rata u Bosni i Hercegovini, Vijeće za ratne zločine Apelacionog suda u Beogradu osudilo je Branku Grujića na šest godina zatvora.

• Podrinje
• Drina

• Babić, Džemaludin i Huseinović, Ismet (2004). Svjetlost Evrope u BiH. Sarajevo: Buybook.
• Handžić, Adem (1970). Zvornik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku. Sarajevo: Godišnjak Društva istoričara BiH.
• Hudović, Mehmed (2000). Zvornik: Slike i bilješke iz prošlosti. Sarajevo: Udruženje građana općine Zvornik.
• Kovačević-Kojić, Desanka (1965). Zvornik (Zvonik) u srednjem vijeku. Sarajevo: Godišnjak Društva istoričara BiH.
• Kovačević-Kojić, Desanka (1978). Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države. Sarajevo: Veselin Masleša.
• Kovačević-Kojić, Desanka (1995). Franjevci u gradskim naseljima srednjovjekovne Bosne. Sarajevo: Radovi HDZU.
• Kreševljaković, Hamdija (1953). Stari bosanski gradovi. Sarajevo: Naše starine.
• Mazalić, Đoko (1955). Zvonik (Zvornik) – Stari grad na Drini (Prilog bosanskoj arhitekturi srednjeg vijeka i turskog perioda). Sarajevo: Glasnik Zemaljskog muzeja.
• Mrgić, Jelena (2008). Severna Bosna: 13–16. vek. Beograd: Istorijski institut Beograd.

Portal Bosna i Hercegovina

• Zvanični veb-sajt grada Zvornika