Jevreji U Bosni I Hercegovini: Narod u BiH

vijeka, kada su tražeći utočište došli u Bosnu (tada u sastavu Osmanlijske imperije).

Jevrejska zajednica se održala do današnjih dana, iako u malom broju. Veliki broj Jevreja u gradskim sredinama BiH (Sarajevo, Tuzla, Banja Luka, Doboj, Zenica itd.) se utopio u lokalno stanovništvo islamiziranjem, a značajan dio je nestao u pogromima tokom Drugog svjetskog rata (danas u Tuzli stoji spomenik "Suza" posvećen tim dešavanjima). Jedan dio je nakon rata kao svoj novi dom odabrao Izrael. O dugotrajnom prisustvu Jevreja u BiH svjedoče sinagoga u Sarajevu i Mostaru, kao i Jevrejska groblja u Sarajevu, Bihaću i Tuzli, koji su danas više historijski spomenici nego funkcionalne cjeline. Također su postojala dva groblja u Banjoj Luci, kao i četiri sinagoge.

Od današnjih bh. političara jevrejskog porijekla, najpoznatiji je Ministar vanjskih poslova Bosne i Hercegovine Sven Alkalaj, iz Stranke za BiH, kojem su politički predstavnici Bošnjaka ustupili mjesto u Vijeću ministara. Prema postojećim ustavnim rješenjima, osporenim presudama Evropskog suda pravde, samo konstitutivni narodi, tj. Bošnjaci, Srbi i Hrvati, obavezno imaju etničke predstavnike u Vijeću ministara na bazi pariteta, dok ostalim građanima zemlje to pravo je uskraćeno.

 

Naseljavanje sefardskih Jevreja na tlo Bosne i Hercegovine išlo je većim dijelom iz pravca Turske, Egeja i Albanije, pa preko Makedonije, Bugarske, Rumunije i Srbije, a manjim dijelom iz pravca Italije i Mletačke republike. U "Jevrejskoj enciklopediji" autora M. Franca, kao godina dolaska Jevreja u Bosnu uzima se 1575. i to zauzimanjem don Jozefa Nasija, špansko-jevrejskog dostojanstvenika na dvoru sultana Selima II i njegove tetke done Grazie. Prvi pisani dokument koji govori o Jevrejima u Sarajevu je dokument u zapisniku sarajevskog suda iz 1557. Tu je zabilježeno da je iza smrti pisara - katiba Jusufa ostalo duga u iznosu od 1.852 akče. Taj novac pokojnik je bio dužan bojadžiji Hasanu i jednom Jevreju. Ovaj podatak upućuje na činjenicu da se pomenuti Jevrej bavio najvjerovatnije bankarskim poslovima, te da je davao novac u zajam.

I u drugom sačuvanom sarajevskom sudskom zapisniku iz 1565. spominju se Jevreji kao trgovci čohom i sahtijanom. Prvi Jevreji u Sarajevu bili su nastanjeni u Sagrakči Hadži Mahmudovoj mahali, u narodu poznatijoj pod imenom Ulomljenica, a koja je obuhvatala dio Sagrdija, Ulomljenicu i dio današnje Toromanove ulice. Krajem 16. vijeka veliki vezir Sijavuš - paša, sagradio je veliki han tzv. Sijavuš - pašinu dairu, koju su Jevreji nazivali Kortiž, a ostali građani Velika avlija. Ovaj objekat podignut je kao vakuf, vezan za Sijavuš - pašine zadužbine i njegovo potomstvo u Istanbulu i poklonio Jevrejima da tu stanuju. Ova nastanba bila je smještena u blizini sarajevske čaršije, a uz nju je nešto kasnije sagrađen i stari jevrejski hram. Taj prvi sakralni objekat sarajevskih Jevreja Sefarda nazvan je još i "II Kal Grandi" (bos. Veliki hram). Po svojoj koncepciji ovaj hram podsjeća na španske hramove. Sijavuš - pašin han, mada u početku mjesto najveće koncentracije Jevreja, nije nikada poprimio oblike klasičnog geta kao što je bilo slučajeva na zapadu. Vrata "Velike avlije" nisu se nikada zaključavala, a jevrejski trgovci imali su svoje dućane u sarajevskoj čaršiji i bili članovi pojedinih esnafa. Ova jevrejska nastanba je izgorila 8. augusta 1879. u velikom požaru koji je zahvatio sarajevsku čaršiju i njenu okolinu. Prema savremenicima, pred njen nestanak ova zgrada je imala 46 soba. To je bio prvi primjer kolektivnog stanovanja u Sarajevu.

Doselivši se na ove prostore, Jevreji su se uklapali u već ranije utvrđen sistem trgovine. U njega su unosili sobom donesena materijalna sredstva i naročito svoje sposobnosti. Njihova uloga bila je posebno značajna u spoljnoj trgovini, zbog toga što su Jevreji bili povezani sa drugim jevrejskim naseobinama i pojedincima širom Osmanskog Carstva, a i izvan njega. Jevreji su najviše svojih poslova obavljali preko Dubrovnika, a od kraja 16. vijeka kada je otvorena splitska skela, većina sarajevskih trgovaca kako muslimana tako i Jevreja, orijentisala se na trgovinu sa Venecijom i drugim italijanskim gradovima preko Splita.

Dolaskom na Balkan, Jevreji su znatno doprinijeli razvoju privredne djelatnosti, posebno u novom načinu organizovanja poslova, uvodeći nove oblike i metode kapitalističke privrede. U 16. vijeku Sarajevo je jak privredni i trgovački centar, najznačajniji u Bosni i jedan od najvećih na Balkanu. Karavane natovarene raznovrsnom robom pristizale su u ovaj grad i sa istoka i sa zapada, da bi zadovoljile potrebe šarolikog sastava gradskog stanovništva. Pored domaćih trgovaca, zatim Dubrovčana, Mlečana, Firentinaca i drugih, Jevreji počinju igrati sve značajniju ulogu u trgovini ovog grada, posebno spoljnjoj trgovini. U bivšoj Jugoslaviji Emerik Blum je oko sebe okupio sposobne i vrijedne ljude, koji su zajedničkim snagama stvorili u svijetu priznatog i uticajnog privrednog giganta Energoinvest. Pred početak Drugog svjetskog rata bio je jedan od saradnika Collegiuma Artisticuma oko kojeg se okupljala progresivna sarajevska omladina lijeve političke orijentacije. Emerika Bluma je ugledni list Financial Times opisao kao "oličenje socijalističke poslovnosti."

Pravni i društveni položaj Jevreja u Sarajevu nije se razlikovao od položaja Jevreja nastanjenih po drugim gradovima Osmanskog Carstva. Svoje porodične, bračne, nasljedne i druge imovinsko - pravne poslove Jevreji su rješavali pred svojim vjerskim starješinom, dok su u agrarno - pravnim stvarima odgovarali isključivo pred kadijom. Osmanski izvori pokazuju da su Jevreji od svog dolaska u Bosnu mogli slobodno da vrše svoje vjerske obrede. Kao nemuslimani, Jevreji su bili dužni da plaćaju glavarinu, džizju -harač i ispendžu za nevršenje vojne službe i imovinsku sigurnost.

Kako su Jevreji živjeli uglavnom u gradovima, oni su kao i ostalo gradsko stanovništvo bili oslobođeni izvjesnih nameta obzirom da su se bavili zanatstvom i trgovinom. Prolazeći kroz Sarajevo 1659. poznati putopisac Evlija Čelebija zabilježio je da su Jevreji stanovali u dvije mahale u Sarajevu. Društveni i kulturni život Jevreja zasnivao se na tekovinama donijetim iz Španije. Oni su dugo čuvali svoje pjesme romanse u njihovom izvornom obliku kao dio folklornog blaga i kulturne baštine.

Poslije Austrougarske okupacije u Sarajevo su se doselili i aškenaski Jevreji. Već 1879. zaključili su da osnuju svoju opštinu i sagrade hram. Od svog dolaska u Bosnu i Hercegovinu Jevreji su dali značajan doprinos razvoju iste, potpuno se uklopivši u život u novoj sredini.

"Suživot, pomaganje jedni drugima, nisu izmišljeni tek nakon Dejtona, to je ovdje oduvijek postojalo", rekao je Jakob Finci.

Dio zajednice Jevreja Sefarda i dalje živi na području Bosne i Hercegovine. Danas ih ima svega nekoliko stotina te nastoje da očuvaju tradiciju i kulturu koju su donijeli njihovi preci.

• Vanja Albahari - glumac
• David Elazar - Izraelski general, bivši komandant generalštaba vojske Izraela
• Jakob Finci - Političar i predsjednik Jevrejske zajednice u Bosni i Hercegovini.
• Ranko Rihtman - kompozitor i muzičar
• Isak Samokovlija - književnik i ljekar
• Sven Alkalaj - bh. političar, bivši Ministar vanjskih poslova BiH
• Sanda Smital - Akademska slikarica
• Emerik Blum - Osnivač Energoinvesta i gradonačelnik Sarajeva 1981-1983.
• Oskar Danon - Svijetski poznati kompozitor i dirigent.
• Daniel Ozmo - Poznati bosanskohercegovački umjetnik.
• Laura Papo Bohoreta - bosanskohercegovačka pjesnikinja
• Ranko Rihtman Član sarajevske rock grupe Indexi i dirigent.
• Cvjetko Rihtman Jedan od najpoznatijih muzikologa u bivšoj Jugoslaviji, istraživač folklora, kompozitor i nakon oslobođenja prvi direktor Sarajevske opere (1946–1947).
• Flory Jagoda - kompozitorka i pevačica Ladino pjesama
• Darko Cvijetić - pisac i dramaturg

Portal Bosna i Hercegovina

• Aškenaška sinagoga u Sarajevu
• Muzej jevreja Bosne i Hercegovine
• Sarajevska Hagada