Arsenik

Ur metaloid eo an arsenik.

Arsenik
Germaniom – Arsenik – Seleniom
P As Sb	Taolenn beriodek
	Niver atomek	33
	Rummad kimiek	Metaloid
	Strollad	15
	Trovezh	4
	Aozadur elektronek	[Ar] 3d10 4s2 4p3
	Niver oksidadur	-3, +3, +5
	Tredanleiegezh	2,18
	Skin atomek	124,5
	Tolz atomek	74,92160
Arsenik, pe Arsenom, naturel

Dibaaot a wezh e kaver strinkennoù arsenik glan en natur ; dindan e stumm maenat en e gaver.
Sina eo ar c'henderc'her arsenik pennañ er bed (25 000 tonennad e 2011, dirak Chile (11 500 t) ha Maroko (8 000 t). D'o heul : Perou, Rusia, Belgia, Kazakhstan, Mec'hiko. War-dro 52 000 tonennad ag arsenik a voe kenderc'het er bed e 2011.

• Orpimant a rae ar Vretoned gant maenad an arsenik, diwar ar galleg orpiment, o tont eus al latin auripigmentum, "liv an aour".
• Arsenik eo anv an elfenn, diwar ar galleg (1398) arsenic, < latin arsenicum, < henc'hresianeg Αρσενικόν arsenikon, < sirieg az-zarniqa, < perseg zarnik < *zarna ("aour") < Indezeuropeg *ghel- ("skediñ").

• Dre fazi ez eo bet lakaet arsenic da zeverañ diouzh Αρσενικός arsenikos ("gourel", "galloudus") en abeg da c'halloud ar pistri moarvat.

Abaoe Oadvezh an Arem d'an diwezhatañ e oar mab-den a-zivout sulfidenn velen an arsenik, pa veze lakaet en arem evit e galetaat.
En Henamzer e voe graet heñvel, hag implijet e veze da ober liv melen evit an arzoù. Er vezegiezh ivez e voe arveret, koulz en Europa hag e Sina, dindan e stumm trisulfidennek A₂S₃ (an orpimant).
En VIII^vet kantved e voe kenaozet an deiroksidenn arsenik (As₂O₃, "arsenik gwenn") gant an alkimiour arab Abu Musa Jâbir ibn Hayyân Al-Azdi. Dre m'eo divlaz ha dic'hwezh e voe ur pistri galloudus, anvet pistri ar Rouaned ha roue ar pistrioù ; ne voe ket tu d'e ziguzhat er boued kent an XX^vet kantved.

E 1250 e voe kavet an elfenn e-unan gant ar c'himiour german Albrecht von Bollstädt, lesanvet Albertus Magnus pe sant Alberzh Meur (1193-1280), dre lakaat ur meskaj orpimant ha soavon da dommañ.
E 1649 ez embannas an apotiker german Johann Schröder daou zoare da fardañ arsenik. E 1760 e fardas an apotiker-kimiour gall Louis-Claude de Gassicourt (1731-1799), hep gouzout dezhañ pa oa o klask aozañ liv diwelus evit skrivañ, ar c'hentañ kenaoz diazezet war an arsenik, anvet kakodil (tetrametildiarsenik, C₄H₁₂As₂). Armoù kimiek graet gant arsenik a voe implijet e-kerzh ar Brezel-bed kentañ.

Kimiek

Tost-tre d'e amezeg er strollad 15, ar fosfor, eo an arsenik. Tri stumm zo dezhañ en natur, a anavezer diouzh o liv du, griz pe velen.
Oksidet e vez pa vez lakaet da zeviñ en aer ; da drioksidenn arsenik' (AS₂O₃) e tro neuze, gant c'hwezh ar c'hignen ; an hevelep kenaoz a c'haller kaout dre lakaat arsenik e darempred gant an drenkenn sulfurek H₂SO₄. Trenkenn arsenik (H₃As0₄)a ro gant an drenkenn nitrek HNO₃ devec'hiet, ha trenkenn ortoarsenius(H₃As0₃) dre an HNO₃ tanav.
Da 614 ° C e sec'hdarzh, da lavaret eo e tro da c'haz.

Izotopoù

⁷⁵As eo an izotop paotañ en natur, an hini a anver As. Tremen tregont skinizotop zo bet krouet gant mab-den betek-henn, eus ⁶⁰As betek ⁹²As ; ⁷³As eo an hini stabilañ, gant un hanter-vuhez a 80,3 devezh.

Er gounezerezh

• Pistrius eo an arsenik, setu e veze implijet evit gwareziñ ar prenn diouzh an amprevaned, ar bakteri hag ar fungi dindan e stumm arsenat kouevr kromet er bed a-bezh abaoe ar bloavezhioù 1930. Adalek 2004 e voe berzet en Unaniezh Europa hag e Stadoù-Unanet Amerika, met arveret e vez c'hoazh er broioù all.
• Kenaozadoù arsenik ha plom a veze arveret da wareziñ ar gwez-frouezh, met adalek ar bloavezhioù 1950 e voent erlerc'hiet gant kenaozadoù arsenik hepken, a zo dizroukoc'h evit yec'hed mab-den.
• Arsenik a lakaer e boued ar yer c'hoazh, evit mirout outo a vezañ klañv hag evit ma kreskfent buanoc'h.

Er greanterezh

• En un dileizhenn arseniat soda e souber al lêr hag ar c'hrec'hin evit tennañ an arvevaded diouto.
• E daspugnerioù ar c'hirri-tan e lakaer un nebeud arsenik da greñvaat kendeuzad plom-stibiom an elektrodoù.
• Dre arsenik e virer ouzh ar zink a guitaat an arem, a zo ur c'hendeuzad kouevr-zink.
• En elektronik ez arverer arsenid galliom (GaAs), a zo ul ledreüzenn kalz buanoc'h (ha kalz keroc'h) eget ar silikiom ; da fardañ diodoù laser ha diodoù-luc'hañ (LED, Light Emitting Diod e saozneg) en e implijer.
• Ne vez mui lakaet arsenik ha plom er gwer.

Er vezegiezh

Arsenik a veze arveret kent dizoloadur an enebbevoù gant ar Skosad Sir Alexander Fleming e 1928.
Trioksidenn arsenik As₂O₃ a voe arveret abaoe ar XVIIvet kantved a-benn stourm ouzh ar c'hrign-bev.

Er brezel

A-hed Brezel Viêt Nam ez arveras ar Stadoù-Unanet ar "Gwezher Glas" (Blue Agent) , ur meskaj a 65 % kakodilat sodiom (CH₃)₂AsOOH ha 35 % trenkenn nitrek NaCl a zo ul lazhgeot, evit distrujañ ar rizegi hag an deliaouegi.