Шляхціц Завальня, Або Беларусь У Фантастычных Апавяданнях

Аўтарская прадмова датуецца 8 верасня 1844 года, горад Санкт-Пецярбург.

Шляхціц Завальня
па-польску: Szlachcic Zawalnia
Вокладка выдання 1844 года
Жанр	празаічны зборнік
Аўтар	Ян Баршчэўскі
Мова арыгінала	польская
Асобнае выданне	1844—1846
Выдавецтва	Мастацкая літаратура
Перакладчык	Мікола Хаўстовіч

На беларускай мове твор упершыню выйшаў у 1990 годзе ў перакладзе Міколы Хаўстовіча.

У «Шляхціцы Завальні» пісьменнік закранае ўсё кола пытанняў, звязаных з беларускай нацыянальнай думкай. Ім робіцца спроба геаграфічнага апісання краю, яго гісторыі і эканамічнага стану. З большай паўнатою Ян Баршчэўскі падае своеасаблівасці нацыянальнага характару беларуса, яго светапогляду і прыгажосць душы.

Пры дапамозе сістэмы вобразаў-сімвалаў выказваецца асноўная думка кнігі: Беларусь — гэта край, які мае сваю гісторыю; гэта край, мінулае якога было куды шчаслівейшае, чым сённяшні дзень; край, насельніцтва якога — асобны народ, які можа й павінен жыць паводле законаў ды традыцый сваіх продкаў. Беларусам трэба толькі ўспомніць сваё слаўнае мінулае, тых, хто загінуў за волю ды незалежнасць Бацькаўшчыны; каб іх сэрцы прасякліся мужнасцю, гонарам за сваіх продкаў, што дасць ім адвагу ісці сваім шляхам. Найбольш яскрава ідэю кнігі выяўляе сімвалічны вобраз Плачкі. Пераасэнсаваўшы галоўны вобраз «Трэнасу» М. Сматрыцкага, пісьменнік надае яму значэнне галоўнага ідэйнага стрыжня твора, што звязвае разрозненыя апавяданні-прытчы ў цэласны малюнак. Толькі згадаўшы пра яе ў першым томіку (чатыры першыя апавяданні), Я. Баршчэўскі робіць Плачку цэнтральным вобразам ва ўсіх астатніх. Яе бачаць толькі ў Беларусі, на месцах знакамітых бітваў, на могілках, дзе пахаваны славутыя героі. Яна прыносіць сюды кветкі, плача па сваіх дзецях, якія — трэба думаць — або загінулі, або ім яна не можа «даверыць таямніцу свайго сэрца». Просты люд з прычыны сваёй неадукаванасці, а шляхта ды паны з-за сваёй неразумнасці ды палахлівасці не могуць зразумець Плачку. А гэта з’яўляецца прычынаю яе слёз. Забытая амаль усімі Плачка-Беларусь мусіць апрануць сялянскі строй, бо вышэйшыя класы беларускага грамадства адвярнуліся ад яе. Паны і шляхта нічога не хочуць ведаць пра Плачку, пагардліва глядзяць на сялянскую сірату. Наадварот, яны звязваюцца з Чарнакніжнікам, аддаюць свой край пад уладу Белай Сарокі, гаспадыні Паўночнай краіны (алегарычны вобраз Кацярыны II), а самі ў вобліку мядзведзяў вартуюць яе багацці. Малюнак, створаны Я. Баршчэўскім, адпавядаў рэальнаму стану нацыянальнага жыцця ў Беларусі. Нацыянальна свядомых людзей былі толькі адзінкі. Але яны былі, і пісьменнік верыць ў лепшае будучае свайго краю, спадзяецца, што паны і шляхта павернуцца да мясцовых праблемаў, мясцовага жыцця, традыцыяй. Ёсць ужо людзі (Сын Буры, Пакутны Дух), якія ведаюць, хто такая Плачка, сваёй дзейнасцю імкнуцца пашыраць веды пра яе. Шляхціц Завальня ды асобныя яго госці таксама разумеюць Плачку.

Кніга Я. Баршчэўскага, напісаная на польскай мове, накіравана да адукаваных землякоў, якія не ведаюць роднае мовы, пагарджаюць ды адцураліся ад яе. А выракшыся свайго народа, чалавек не можа ведаць яго традыцый, звычаяў, яго душу, не можа зразумець яго філасофію. Такія людзі звысока, з пагардаю глядзяць на ўсё сваё; яны не ведаюць свайго ды не прызнаюць за ім аніякае вартасці. Ян Баршчэўскі ж сваім творам імкнуўся пазнаёміць суайчыннікаў з уяўленнямі простага люду, з філасофіяй яго паняццяў. Пісьменнік спрабуе давесці, што народ, які стварыў такую высокамастацкую, паэтычную культуру, заслугоўвае іншых адносінаў да сябе.

Кампазіцыйна «Шляхціц Завальня» складаецца з трыццаці васьмі частак: апавяданняў-прыпавесцей, устаўных навел, лірычных адступленняў і ўспамінаў, звязаных паміж сабой асобай слухача і каментатара апавяданняў шляхціца Завальні.

Літаратар Альгерд Бахарэвіч параўноўвае творчасць Баршчэўскага з братамі Грым:

Па сваім значэнні Баршчэўскі — браты Грымы белліту, прычым і Вільгельм і Якаб у адной асобе. Ад Якаба ў яго ўся этнаграфія, ад Вільгельма — чараўніцтва: казкі, пачвары, прыгоды.

• Нарыс паўночнае Беларусі
• Шляхціц Завальня
• Апавяданне першае. Пра чарнакніжніка і пра цмока, што вылупіўся з яйка, знесенага пеўнем
• Апавяданне другое. Зухаватыя ўчынкі
• Апавяданне трэцяе. Вужыная карона
• Апавяданне чацвёртае. Ваўкалак
• Успаміны пра наведванне роднага краю
• Полацак
• Рыбак Лодзька
• Кавалёва Аўгіня
• Апавяданне пятае. Радзімы знак на вуснах
• Сляпы Францішак
• Апавяданне шостае. Плачка
• Сын Буры
• Бура
• Арганісты з Расонаў
• Апавяданне сёмае. Вогненныя духі
• Куцця
• Думкі самотніка
• Госці ў хаце Завальні
• Твардоўскі і вучань
• Апавяданне восьмае. Белая Сарока
• Апавяданне дзявятае. Пакутны дух
• Вечар перад Новым годам
• Апавяданне дзясятае. Жабер-трава
• Яснасць на небе
• Таварыш на падарожжы
• Рада

• Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях / Ян Баршчэўскі. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1990.