Шасцідзясятнікі

д.) і палітыку ў СССР у другой палове 1950-х — перыяд часовага паслаблення камуністычна-бальшавіцкага таталітарызму хрушчоўскай «адлігай» (десталінізацыі і некаторай лібералізацыяй) і найбольш поўна сябе творча праявіла ў пачатку і ў сярэдзіне 1960-х гадоў (адсюль і назва). Шасцідзясятнікі ўяўлялі сабой ўнутраную маральную апазіцыю да савецкага таталітарнага дзяржаўнага рэжыму, сярод іх былі палітычныя зняволеныя і «вязні сумлення», дысідэнты.

Шасцідзясятнікі выступалі ў абарону нацыянальнай мовы і культуры, свабоды мастацкай творчасці.

Аснову руху шасцідзясятнікаў склалі пісьменнікі Іван Драч, Мікалай Вінграноўскі, В. Дрозд, Гр. Тытуннік, Б. Алейнік, В. Дончык, Васіль Сіманенка,Мікалай Халодны, Ліна Кастэнка, В. Вучань, Я. Гуцала, мастак Ала Горская, Віктар Зарэцкі, Барыс Чычыбабін, літаратурныя крытыкі Іван Дзюба, Яўген Сверсцюк, рэжысёр Лесь Танюк, кінарэжысёр Сяргей Параджанаў, Юрый Ільенка, мастацтвазнаўца Раман Карагодскі, Ю. Смірны, перакладчык Рыгор Качур, Мікалай Лукаш і іншыя. Шасцідзясятнікі супрацьпастаўлялі сябе афіцыйнаму дагматызму, вызнавалі свабоду творчага самавыяўленне, культурны плюралізм, прыярытэт агульначалавечых каштоўнасцей над класавымі. Значны ўплыў на іх станаўленне аказала заходняя гуманістычная культура, традыцыі «расстралянага адраджэння» і дасягненні ўкраінскай культуры канца XIX —пачатку ХХ стагоддзя. Адным з тых, хто закладваў падмурак шасцідзясятніцтва ва Украіне, стаў дацэнт факультэта журналістыкі Мацвей Шастапал, бо сярод яго вучняў былі В. Чарнавіл, Б. Алейнік, В. Сіманенка, В. Крышчанка, Б. Рагоза, М. Шудра, В.Мыцык і шмат іншых патрыятычна настроеных асоб.

Шасцідзясятнікі развілі актыўную культурную дзейнасць, якая выходзіла за межы афіцыёзу: ладзілі нефармальныя літаратурныя чытанні і мастацкія выставы, вечары памяці рэпрэсаваных мастакоў, ставілі замоўчаныя тэатральныя п’есы, складалі петыцыі ў абарону ўкраінскай культуры. Арганізаваны ў 1959—60 гады Клуб творчай моладзі «Сучаснік» у Кіеве і ў 1962 годзе клуб «Пралеска» у Львове сталі сапраўднымі агменямі альтэрнатыўнай нацыянальнай культуры. Шасцідзясятнікі аднавілі традыцыі класічнай дарэвалюцыйнай інтэлігенцыі, якой былі ўласцівыя імкненне да духоўнай незалежнасці, палітычная адчужанасць, ідэалы грамадзянскай супольнасці і служэнне народу.

Культурная дзейнасць, якая не ўпісвалася ў рамкі дазволенага, выклікала незадаволенасць уладаў. Шасцідзясятнікаў не атрымалася ўтрымаць у афіцыйных ідэйна-эстэтычных межах, і з канца 1962 гадоў пачаўся масіраваны ціск на нонканфармісцкую інтэлігенцыю. Перад шасцідзясятнікамі зачыніліся старонкі часопісаў, пасыпаліся абвінавачванні ў «фармалізме», «безыдэйнасці», «буржуазным нацыяналізме». У адказ шасцідзясятніцкія ідэі сталі распаўсюджвацца ў самвыдаце.

Сутыкнуўшыся з жорсткім супрацівам партыйнага апарату, частка шасцідзясятнікаў пайшла на кампраміс з уладай, іншыя эвалюцыянавалі да палітычнага дысідэнцтва, праваабарончага руху і адкрытага супрацьстаяння рэжыму.

Першымі спікерамі шасцідзясятнікаў ва Украіне былі Ліна Кастэнка і аўтар вострапубліцыстычных вершаў, накіраваных супраць русіфікацыі і нацыянальнага прыгнёту Украіны, Васіль Сіманенка.

Услед за імі з’явілася цэлая плеяда паэтаў: Іван Драч, Мікалай Вінграноўскі, Мікалай Халодны, Г. Кірычэнка, Васіль Галабародзька, Ігар Калінец, Іван Сакульскі, Б. Мамайсур і іншыя. У пачатку блізка да шасцідзясятнікаў стаяў Віталь Кароціч. Да шасцідзясятнікаў адносяць таксама паэта Івана Каваленку, хоць па ўзросце ён быў старэйшы за большасць з іх.

У прозе самымі выбітнымі шасцідзясятнікамі былі Валерый Шаўчук, Рыгор Цуцунік, Уладзімір Дрозд, Яўген Гуцала, Я. Ступак; у крытыцы — Іван Дзюба, Іван Святлічны, Яўген Сверсцюк, Іван Бойчак; у публіцыстыцы — Сцяпан Кажамяка. Да самых выбітных шасцідзясятнікаў варта дадаць па палітычных, і больш па кан’юнктурных прычынах цяпер замоўчваюцца актыўных змагароў з рэжымам, такіх як майстар палітычнага памфлета Валянцін Мароз («Рэпартаж з запаведніка імя Берыя», «Бумеранг», «Бастыён Украінскага супраціву», «Сярод снягоў», «Дэдал і Тантал», «Ліст да Еўдакіі Лось», класічная гумарэска, аплачаная пятнаццаццю гадамі катаргі, «Я бачыў Магамета»). Міхаіла Асадчага (яго лагерная аповесць «Бяльмо» выйшла на 5 замежных мовах), Васіля Рубана («Па той бок дабра»).

З з’яўленнем шасцідзясятнікаў востра ўстала праблема «бацькоў і дзяцей» у літаратуры. Маладая генерацыя ставіла ў віну «літаратурным бацькам» адказнасць за сталінскія злачынствы, прыстасаванства да дэспатычнага рэжыму, творчую імпатэнцыю («Ода сумленнаму баязліўцу» Івана Драча). Калі паэты — лідэры шасцідзясятніцтва — пасля першых арыштаў у 1965 адышлі ў цень, ва «унутраную эміграцыю», М. Халодны не спыняў вайну словам з рэжымам да свайго арышту ў 1972 («Крык з магілы», 1961, «Сёння ў царкве коні начуюць і ваду п’юць…», 1961, «Дзядзька мае заводы і фабрыкі…», 1963, «Сабакі ў горадзе маюць пашпарты…», 1964, «Паміраюць паэты», 1965, «Маналог Франка», 1966, «Таварышам з турмы», 1966, «Перад аўтапартрэтам Параджанава», 1968, «Пяць жаданняў патрыёта або інтэрнацыяналізм навыварат», 1970). Некаторыя з старэйшых пісьменнікаў (Павел Тычына, Платон Варанько, Мікалай Шарамет, Міхаіл Чабаноўскі) варожа паставіўся да эксперыменту і наватарства шасцідзясятнікаў.

Для паэзіі шасцідзесятых характарыстычных было абнаўленне заштампаванай сацрэалістычнай дагматыкай паэтыкі, інтэлектуалізм, захапленне ў ускладненай метафары і сінтаксе, разнастайнасць рытмікі і да таго падобнае; у прозе — вызваленае ад сацрэалістычнага фальшу рэалістычны малюнак рэчаіснасці, часта з дасціпным гумарам (апавяданне Рыгора Цуцуніка), а то і ў востра сатырычным плане («Катастрофа», «Масліны» Уладзіміра Дразда), вытанчаныя матывацыі паводзін герояў, цікавасць да гістарычнай тэматыкі (Валерый Шаўчук).

Рух шасцідзясятнікаў вызначана пратрымаўся ледзь адно дзесяцігоддзе. Ужо 17-га снежня 1962 года на спецыяльна скліканай нарадзе-сустрэчы творчай інтэлігенцыі з кіраўніцтвам дзяржавы іх востра раскрытыкавалі. Пасля ўнутранага перавароту ў КПСС і адстаўкі Хрушчова увосень 1964 года ціск дзяржаўнай цэнзуры на інтэлігенцыю рэзка ўзмацніўся. Пасля пастановы ЦК КПСС «Аб цэнзуры» (вясна 1965), а асабліва пасля ўводу войскаў СССР у Чэхаславакію (канец «Пражскай вясны») (летам 1968 года) КПСС узяла курс на рэстаўрацыю таталітарызму. З «адлігай» у культуры і палітыкай лібералізацыі было скончана. Пасля Прагі адзінаўладна кіруючая краінай партыя (КПСС) небеспадстаўна бачыла ў творчай, ліберальнай і дэмакратычнай інтэлігенцыі галоўную пагрозу сваёй дыктатуры, манаполіі на ўладу.

Рух «шасцідзясятнікаў» быў разгромлены або загнаны ва ўнутранае «духоўнае падполле» арыштамі 1965—1972 гадоў. У гэтым працэсе частка шасцідзясятнікаў без асаблівага супраціву перайшла на афіцыйныя пазіцыі (У. Кароціч, І. Драч, В. Дрозд, Я. Гуцала і інш.), на некаторы час (Л. Кастэнка), а іншых наогул перасталі друкаваць (Б .Мамайсур, В. Галабародзька, Я. Ступак).

Яшчэ іншыя, якія не спынялі супраціўлення нацыянальнай дыскрымінацыі і русіфікацыі, арыштаваныя і пакараныя шматгадовым зняволеннем (І.Святлічны, Я.Звярсцюк, В. Стус, Ірына Калінец, Ігар Калінец, В. Марчанка, Мікалай Плахатнюк і інш.), у якім яны або загінулі (В. Стус, В. Марчанка), або пасля звальнення ім цалкам забаронены ўдзел у літаратурным працэсе (і нават працаваць урачом, як было забаронена М. Плахатнюку). З тых, што былі арыштаваныя, адзіны Іван Дзюба афіцыйна капітуляваў і быў вызвалены з-за кратаў і дапушчаны да літаратурнай працы, але ўжо цалкам у рэчышчы сацрэалізму.

У выніку гэтых працэсаў у пачатку 1970-х літаратурны рух шасцідзясятнікаў цалкам знік, толькі ў творчасці некалькіх паэтаў і празаікаў (Ліна Кастэнка, Валерый Шаўчук) захаваліся прыкметы літаратурнага абнаўлення, імі пачатага.

Акрамя таго, рух шасцідзясятнікаў адыграла значную ролю ў распаўсюдзе самвыдатаўскай літаратуры і галоўнае — ва ўзмацненні ва Украіне руху супраціву супраць расійскага вялікадзяржаўнага шавінізму і русіфікацыі (кніга І. Дзюбы «Інтэрнацыяналізм або русіфікацыя?», нарысы Я. Звярсцюка, самвыдатаўскія паэзіі многіх аўтараў, у прыватнасці У. Сіманенка, М. Халодны — пратэстныя творы гэтых двух маладых паэтаў больш за ўсё памнажаліся і распаўсюджваліся, і іншых, выкрывальныя памфлеты і пратэстныя лісты літаратуразнаўцаў В.Стуса. В.Марчанка і г.д.).

Украінскія мастакі-шасцідзясятнікі сваімі творамі і актыўнай грамадскай дзейнасцю спрабавалі адраджаць нацыянальную свядомасць, змагаліся за захаванне ўкраінскай мовы і культуры, спрыялі дэмакратызацыі грамадска-палітычнаму жыццю ў Рэспубліцы.

Усведамленне ўкраінскай творчай моладдзю злачыннай сутнасці камуністычнай сістэмы спрыяла яе вызваленню з-пад уплыву ідэалагічных догмаў «сацыялістычнага рэалізму», падвышала статус агульначалавечых каштоўнасцяў і ідэалаў. Фарміраванне светапогляду шасцідзясятнікаў адбывалася пад уплывам гуманістычнай культуры Захаду, азнаямленне з якой спрыяла росту цікавасці да здабыткаў уласнай культуры, гісторыі і традыцый ўкраінскага народа. Шасцідзясятнікі ў сваіх творах спрабавалі казаць аб рэальных праблемах жыцця, балючых пытаннях, якія замоўчваліся ў часы сталінізму і якія хвалявалі тагачаснае ўкраінскае грамадства.

Самымі вядомымі прадстаўнікамі шасцідзясятніцтва былі

• паэты і празаікі Мікалай Вінграноўскі, Васіль Галабародзька, Яўген Гуцала, Іван Драч, Вілен Панскі, Раман Іванічук, Ірына і Ігар Калінцы, Г. Кірычэнка, Ліна Кастэнка, Барыс Мамайсур, Юрый Мушкецік, Мікалай Рудэнка, Яўген Сверсцюк, Іван Святлічны, Васіль Сіманенка, Рыгор Цуцунік, Валерый Шаўчук;
• мастакі Ала Горская, Афанасій Заліваха, Барыс Плаксій, Віктар Зарэцкі, В.Кушнер, Галіна Сеўрук, Людміла Семыкіна, Стэфанія Шабатура;
• рэжысёры Сяргей Параджанаў, Юрый Ільенка, Леанід Асіна, Лесь Танюк;
• перакладчыкі Рыгор Качур і Мікалай Лукаш.

У пачатку 1960 года дзейнічалі клубы творчай моладзі — Кіеўскі «Сучаснік» (старшыня — Лесь Танюк) і Львоўская «Пралеска» (старшыня — Міхаіл Косаў), якія сталі цэнтрамі грамадскай дзейнасці шасцідзясятнікаў. У клубах праходзілі літаратурныя сустрэчы, вечары памяці, тэатральныя пастаноўкі, дзе маладыя мастакі фарміравалі ўласны светапогляд і светапогляд сваіх слухачоў і чытачоў.

У палітыцы 1960—1970-х гадоў «шасцідзясятнікі» уяўлялі сабой ўнутраную маральную апазіцыю да савецкага таталітарнага дзяржаўнага рэжыму. З пачаткам палітыкі «Перабудовы» і «Галоснасці» (другая палова 1980-х — пачатак 1990-х гадоў) «шасцідзясятнікамі» сталі называць таксама прадстаўнікоў новай генерацыі камуністычнай эліты, чые светапогляды сфарміраваліся ў канцы 1950-х — у пачатку 1960-х гадоў і якія прыйшлі да ўлады. Гэта палітыкі — М.Гарбачоў, А. Якаўлеў; філосафы А.Зіноўеў, М.Мамардашвілі, Ю.Левада, палітолагі А.Бавін, Ф.Бурлацкі, рэдактары масмедыя — В.Кароціч, Я. Якаўлеў, З.Залыгін і шмат іншых.

Гістарычны дыскурс шасцідзясятнікаў варта разглядаць як апазіцыю да тагачасных рэалій палітыкі УССР, усе намаганні якой накіроўваліся на канструяванне ўкраінскай ідэнтычнасці як складнікам «адзінага савецкага народа». Як адзначае Леанід Зашкільняк, гэты працэс засноўваўся на шэрагу міфаў і ідэалагем, базавым з якіх заставаўся ўстояны з руска-імперскіх часоў канструкт «трох брацкіх усходнеславянскіх народаў» — рускіх, украінцаў, беларусаў, у якім усе яны супрацьпастаўляліся заходу з яго «капіталізмам» і каталіцтвам.

З 1963 пачалася хваля ідэалагічных абвінавачванняў у адрас шасцідзясятнікаў, перш за ўсё ў нацыяналізме. Улады разгарнулі кампанію цкавання шасцідзясятнікаў у прэсе, на пасяджэннях саюзаў і розных сходах. Партыйныя і крымінальныя органы забаранялі, а затым і разганялі літаратурна-мастацкія сустрэчы і творчыя вечары шасцідзясятнікаў, закрывалі клубы творчай моладзі. Паступова большасць шасцідзясятнікаў была пазбаўлена магчымасці выдаваць свае творы, іх звальнялі з працы, супраць іх ладзіліся правакацыі.

Некаторыя шасцідзясятнікі пад ціскам уладаў прыстасаваліся да новых умоў і перайшлі на афіцыйныя пазіцыі. Аднак большасць шасцідзясятнікаў не змірылася і мужна адстойвала свае перакананні, іх творы працягвалі з’яўляцца ў самвыдаце, але ўжо замест чыста культуралагічных праблем ўсё часцей аналізаваліся пытанні грамадска-палітычнага жыцця, у прыватнасці каланіяльнага становішча Рэспублікі ў складзе СССР і неабходнасці стварэння арганізаванага вызвольнага руху.

З сярэдзіны 1960-х шасцідзясятнікі пачалі фарміраванне палітычнай апазіцыі камуністычнаму рэжыму і неўзабаве сталі актыўнымі ўдзельнікамі дысідэнцкага руху ва Украіне, у прыватнасці як члены Украінскай Хельсінскай групы.

 

22 лістапада 2019 года Укрпошта ўвяла ў абарачэнне паштовую марку «Шасцідзясятнікі». Іван Святлічны (1929—1992)" (№ 1786); дызайн Васіля Васіленка, намінал 8,00 грн. Марка тушылася штэмпелем першага дня у Кіеве на мастацкім немаркіраваным канверце, які быў выкарыстаны як канверт першага дня (КПД). На канверце намаляваны партрэт мастачкі Алы Горскай (1929—1970).