Рымская Рэспубліка

Гэты артыкул утрымлівае звесткі пра гісторыю Старажытнага Рыма пачынаючы з 509 года да н.э. Асноўны артыкул аб усёй старажытнарымскай цывілізацыі — Старажытны Рым

Дзяржаўна-палітычны лад Рэспублікі сумяшчаў дэмакратычныя, алігархічныя і манархічныя (у традыцыях якая папярэднічала, царскай эпохі) элементы.

Старажытны Рым
Рымская рэспубліка
Res publica Romana
надпіс «Senatus Populusque Romanus» («Сенат і грамадзяне Рыма»)
Рымская рэспубліка каля 44 г. да н.э. напярэдадні забойства Цэзара
<   > 509 да н.э. — 27 да н.э.
Сталіца	Рым
Мова(ы)	лацінская мова
Рэлігія	старажытнарымская рэлігія
Грашовая адзінка	манетная сістэма Старажытнага Рыма[d]
Форма кіравання	aristocratic republic[d]
Пераемнасць
< Старажытнарымскія цары
Рымская імперыя >
Медыяфайлы на Вікісховішчы

1. Ранняя Рэспубліка (509—287 гг. да н.э.)
2. Класічная (сярэдняя) Рэспубліка (287—133 гг. да н.э.)
3. Позняя Рэспубліка (133-27 гг. да н.э.)

 

Рэспубліканскі лад праўлення ўсталяваўся ў Рыме пасля выгнання цара Тарквінія Гордага (510/509). Прэрагатывы царскай улады былі падзелены паміж дзвюма службовымі асобамі, якія абіраліся штогод і спачатку называліся прэтарамі, а затым консуламі. Унутраная гісторыя ранняй Рымскай рэспублікі была гісторыяй барацьбы перш за ўсё паміж патрыцыямі і плебеямі. У Рыме ў часы цароў існаваў фонд непадзеленых зямель, так званае ager publicus — «грамадскае поле». Ён павялічваўся за кошт заваяваных тэрыторый. Патрыцыі, будучы, як правіла, ваеннымі правадырамі, імкнуліся за кошт грамадскага поля прымножыць свае асабістыя ўладанні. Плебеі ж былі пазбаўлены доступу да гэтых земляў і палітычна бяспраўнымі. Таму іх барацьба за зямлю перапляталася з патрабаваннямі палітычных правоў. У выніку працяглай барацьбы плебеі дамагліся шэрагу буйных поспехаў: заснавання пасады народнага трыбуна (494) для абароны інтарэсаў плебеяў, допуску да кансулата (367), адмены пазыковага рабства (326) і інш.

 

 

Першапачатковы абсяг рымскай тэрыторыі быў вельмі нязначным: жрацы «палявога брацтва» (fratres arvales), якое існавала яшчэ ў эпоху імператараў, штогод здзяйснялі ў святкаванне амбарвалій урачысты абыход рымскага поля, і гэты абыход супадаў, відавочна, са старажытнай мяжой Р. тэрыторыі; яна мела ў даўжыню 5 рымскіх міль (1000 крокаў) на правым беразе Тыбра або на захадзе, 6 міль на левым беразе ракі, 5 міль на поўдні, у напрамку да Альба-Лонгі, і толькі 2 мілі на поўначы. Пасля паглынання Рымам некалькіх прыгарадных абшчын і заваявання — яшчэ ў царскую эпоху — гарадоў Габій і Фідэнэ, рымская тэрыторыя (ager Romanus) ахоплівала каля 870 км². На поўдні рымляне абапіраліся на супляменную ім і саюзную федэрацыю лацінскіх гарадоў, на поўначы мелі супраць сябе магутныя этрусцкія гарады пад уладай цароў, якія складалі слабую федэрацыю, на ўсходзе варагавалі з роднаснымі горнымі плямёнамі сабінян, вольскаў і экваў, што рабілі набегі на ўрадлівую рымскую «Кампанію». У дробных сутычках з суседзямі прайшла для Рыма першая палова эпохі ў 240 гадоў, якая папярэднічала поўнаму заваяванню Італіі Рымам. На мяжы двух яе палоў стаіць заваяванне рымлянамі горада Веяў (396 да н.э.). У пачатку 4 ст. Рым падвергнуўся кароткачасоваміу, але спусташальнаму нашэсцю галаў (390) на чале з Брэнам і спаленню Рыма, але горад хутка адрадзіўся, і на працягу крыху больш за стагоддзе здолеў падпарадкаваць сабе ўсю Італію ў тагачасным сэнсе, то бок, за выключэннем даліны По і прыальпійскіх абласцей, якія лічыліся Галіяй.

Заваяванне Італіі (340—268 гг. да н.э.)

 

Знешняя палітыка Рыма характарызавалася амаль бясконцымі войнамі. Перамогшы сваіх бліжэйшых суседзяў (вольскаў, экваў і інш.), Рымляне ў 5 ст. да н.э. авалодалі правым берагам ракі Тыбр, затым ваявалі з гарадамі Лацінскага саюза (340—338) і самнітамі (глядзіце Самніцскія войны) (343—290), якія завяршыліся падначаленнем усёй Цэнтральнай Італіі.

У пачатку 4 ст. да н.э. Рым стаў вельмі магутным членам лацінскай федэрацыі і пачаў бачыць у Лацінскім саюзе толькі інструмент для ажыцяўлення сваёй палітыкі, лаціняне ж дамагаліся ўплывовай ролі. Пасля завяршэння ў Рыме барацьбы патрыцыяў з плебеямі лаціняне запатрабавалі для сябе аднаго консульскага месца і доступу ў рымскі сенат; рымляне адпрэчылі гэта патрабаванне і, разбіўшы некалькімі моцнымі ўдарамі лацінскую федэрацыю, прывялі асобныя лацінскія гарады ў поўную ад сябе залежнасць. Яшчэ да лацінскай вайны рымляне мелі сутычкі з самнітамі, храбрымі горцамі Паўднёвай Італіі, жадалі падпарадкаваць сабе багатае ўзбярэжжа гэтай вобласці, з яе грэчаскімі гарадамі. За валоданне Неапалем разгарэлася другая самніцкая вайна (326—304), якая стала сур'ёзным выпрабаваннем здольнасці Рыма да сусветнага панавання. Бачачы перавагу рымлян, этрускі, а таксама іншыя горцы Цэнтральнай Італіі прыйшлі на выручку самнітам. Рым павінен быў ваяваць на два фронты, але перавага яго дзяржаўнай арганізацыі, невычэрпнасць яго апалчэння і доблесць яго ваенных правадыроў забяспечылі яму перамогу. Яшчэ раз браліся самніты за зброю ў 298—290, задыхаючыся ў жалезным кольцы рымскіх крэпасцей і ваенных дарог, да іх на дапамогу зноў паспяшылі этрускі, умбры, галы ўсходняй Італіі — але зноў перамога засталася на баку Рыма.

Незалежнымі засталіся толькі грэчаскія гарады паўднёвай Італіі (або «Вялікая Грэцыя»), якія заклікалі на дапамогу эпірскім цара Піра. Заваяванне грэчаскіх земляў у Італіі было трэцім этапам у заваявання Рымам Італіі. Рымскі легіён перамог македонскую фалангу Піра, нягледзячы на грозных сланоў; у 272 г. здаўся гарнізон Піра ў Тарэнце, і ўзяццем наступнага года Регіума скончылася заваяванне рымлянамі Італіі.

Дзяржаўны лад Рымскай Рэспублікі

У выніку роўных правоў плебеяў і патрыцыяў адбылося зліццё старых патрыцыянскіх родаў з вярхамі плебсу і ўтварылася новая арыстакратыя — набілітэт. Паступова прадстаўнікі набілітэту захапілі ў свае рукі кіраўніцтва сенатам і вышэйшыя дзяржаўныя пасады. Палітычны лад Рыма набыў характэрныя рысы арыстакратычнай рэспублікі. Фактычна вядучая роля ў кіраванні дзяржавай належала Сенату. Ён кіраваў дзяржаўнай маёмасцю і фінансамі, знешняй палітыкай, ваеннымі справамі, пытаннямі рэлігіі і культу, назіраў за ўнутранай бяспекай. Усе дзяржаўныя пасады (магістраты) былі калегіяльнымі, кароткатэрміновымі і неаплатнымі. Фармальна за вышэйшы орган улады лічыўся народны сход, дзе праходзілі выбары службовых асоб і прымаліся або адпрэчваліся новыя законапраекты. Арганізацыя кіравання заваяванай Італіяй грунтавалася на знакамітым прынцыпе: «падзяляй і пануй». Італьянскія гарады і абшчыны мелі розны статус (глядзіце муніцыпіі). На тэрыторыі заваяваных абшчын ствараліся калоніі з рымскім або лацінскім правам.

 

Пасля заваявання Італіі рымская экспансія выйшла за межы Апенінскага паўвострава. Тут рымлянам давялося сутыкнуцца з адной з найбуйнейшых дзяржаў Заходняга Міжземнамор'я — Карфагенам. Так званыя Пунічныя войны працягваліся (з перапынкамі) больш за 100 гадоў. У выніку Першай Пунічнай вайны (264—241) Рым набыў першыя заморскія валодання — Сіцылію, Корсіку і Сардзінію, якія былі ператвораны ў рымскія правінцыі. У перыяд Другой Пунічнай вайны (218—201) знакаміты палкаводзец Карфагена Ганібал уварваўся ў Італію і, узяўшы верх над рымлянамі ў некалькіх бітвах (пры Канах у 216 годзе да н.э. і інш.), спусташаў яе тэрыторыі больш за 15 гадоў. Аднак у канчатковым выніку вайну карфагеняне прайгралі, рымляне пад камандаваннем Сцыпіёна Афрыканскага Старэйшага атрымалі перамогу над Ганібалам (бітва пры Заме ў 202 годзе да н.э.) Рыму ад Карфагена адышла Іспанія. Трэцяя Пунічныя войны (149—146) звялася фактычна да аблогі Карфагена, які быў узяты штурмам Сцыпіёнам Афрыканскім Малодшым, а затым па рашэнні Сената адданы агню і знішчаны. У выніку гэтых войнаў Рым ператварыўся ў найбуйнейшую міжземнаморскую дзяржаву.

Хутка для рымлян адкрылася і ўсходняя, грэчаская палова Міжземнага мора, дзе ім ужо належалі востраў Керкіра (сучасны Корфу) і гарады Апалонія і Эпідамн на ўсходнім беразе Адрыятыкі.

У канцы 3 ст. рымская экспансія звярнулася на ўсход. У выніку трох Македонская войнаў (215-205, 200-197, 171-168) рымляне распаўсюдзілі сваё панаванне на Балканскі паўвостраў (да 168), а пасля так званай Сірыйскай вайны (192—188) супраць Антыёха III паклалі пачатак свайму ўплыву ў Малой Азіі.

 

Неўзабаве пасля гэтага (у 133 годзе да н.э.) рымляне мірным спосабам атрымалі правінцыю Азія: іх саюзнік, пергамскі цар Атал III, завяшчаў ім сваё царства пасля сваёй смерці.

У выніку заваявальных войнаў Рымская рэспубліка атрымала значную колькасць рабоў. Шырока квітнеў гандаль рабамі, які быў часта звязаны з пірацтвам (цэнтр аптовага гандлю — востраў Дэлас). Значэнне мела таксама натуральнае ўзнаўленне рабоў. Усё гэта ў спалучэнні з нязжыты ў правінцыях пазыковым рабствам прывяло да таго, што рабская праца (з канца III стагоддзя да н.э.) пачала адыгрываць вядучую ролю ў вытворчасці. Інтэнсіўна фарміравалася рабаўладальніцкая дзяржава. Канцэнтрацыя зямлі, з'яўленне буйных маёнткаў (латыфундый) і асабліва распаўсюджванне віл, рабілася за кошт эксплуатацыі рабскай працы, што непазбежна выклікалі выцясненне дробных сялянскіх гаспадарак, страту зямлі сельскім плебсам і іх паўперызацыю. Абеззямеленыя сяляне часткова станавіліся арандатарамі або парабкамі. Многія сяляне накіроўваліся на заробкі ў горад.

Ператварэнне Рыма ў найбуйнейшую дзяржаву спрыяла шырокаму развіццю таварна-грашовых адносін і знешняму гандлю. З Італіі вывозіліся віно, аліўкавы алей, металічныя вырабы, кераміка; ўвозіліся ў Рым сельскагаспадарчыя прадукты (з правінцый) і прадметы раскошы (з краін Усходу). Рымскія заваяванні спрыялі бесперапынным прытоку грашовага капіталу за кошт кантрыбуцый і ваеннай здабычы. Усё гэта прыводзіла да развіцця крэдытна-ліхвярскіх аперацый, якімі займаліся цяпер не толькі асобныя асобы, але і цэлыя кампаніі адкупшчыкаў (публіканы) або канторы мянялаў (аргентарыі).

Рымскае грамадства гэтага часу было пярэстай карцінай варагуючых класаў і саслоўяў. Канчаткова аформіліся два асноўныя антаганістычныя класы — рабы і рабаўладальнікі. Супярэчнасці паміж імі настолькі абвастрыліся, што прывялі да ўзброеных паўстанняў рабоў. Назіралася далейшая дыферэнцыяцыя пануючага класа. Разам з вышэйшай саслоўем — сенатарамі (то бок прадстаўнікамі набілітэту) з'явілася гандлёва-ліхвярскага знаць (вершнікі). Пэўную ролю пачала адыгрываць муніцыпальная арыстакратыя (прывілеяваныя колы італьянскіх абшчын). Расла палітычная актыўнасць плебса.

Найважнейшай з'явай сацыяльна-эканамічнага і палітычнага жыцця Рыма 2 ст. варта лічыць крызіс поліснай арганізацыі. Старыя рэспубліканскія ўстановы, прыстасаваныя да патрэб і запытаў невялікі рымскай абшчыны (поліса), апынуліся ў новых умовах недастаткова эфектыўнымі. Гэта неадпаведнасць асаблівая яскрава праявілася, напрыклад, у пытанні кіравання правінцыямі. Яны фактычна аддаваліся ў бескантрольнае распараджэнне намеснікаў (праконсулаў, прапрэтара), прызначаных Сенатам. Асабліва разбуральнай для жыхароў правінцый была дзейнасць публіканаў, якія, беручы на ​​водкуп збор падаткаў і ўносячы ў рымскую казну пэўную суму, выбівалі яе потым з вялізнымі лішкамі з мясцовага насельніцтва.

Апошняе стагоддзе існавання Рымскай рэспублікі насычана яскравымі палітычнымі падзеямі. У 138 (або 136) пачалося Першае сіцылійскае паўстанне рабоў, падчас якога паўстанцы зрабілі спробу стварыць сваю дзяржаву; яно было задушана буйнымі ўзброенымі сіламі ў 132. У 104—99 ўспыхнула Другое сіцылійскае паўстанне рабоў. Гэтыя руху сустрэлі водгук ва Усходнім Міжземнамор'і (Пергам, астравы Дэлас, Хіяс). У самім г. Рыме пачаўся шырокі рэвалюцыйны рух сельскага плебса, які прывёў да першых сутычак на вуліцах горада. У 30-20-х гг. 2 ст. рух узначалілі браты Гракхі, якія імкнуліся шляхам дэмакратычных рэформ дамагчыся адраджэння вольнага сялянства. Гай Гракх высунуў таксама прапанову аб дараванні рымскіх правоў італікам. У ходзе напружанай барацьбы, якая развярнулася, аформіліся дзве асноўныя ідэйна-палітычныя плыні: аптыматы і папуляры.

Марый, ваенны рэфарматар (107—100 гг. э.)

Падчас вайны Рыма супраць нумідыйскага цара Югурты (111—105) выявілася глыбокае разлажэнне кіруючых сенацкіх вярхоў, іх няздольнасць да кіраўніцтва, прадажнасць. Рашэннем каміцый камандаванне войскамі было перададзена Г. Марыю, які і давёў вайну да пераможнага канца. Марыем была праведзена таксама ваенная рэформа — пачаў здзяйсняцца прыём у армію бедных грамадзян (пралетарыяў) і былі праведзены некаторыя тэхнічныя новаўвядзенні. Рэфармавана армія паспяхова адбіла небяспечнае для Рыма нашэсця плямёнаў тэўтонаў (102) і кімвраў (101).

Унутраныя войны (91-83 гг. э.) і дыктатура Сулы (83-80 гг. э.)

У 91 народны трыбун М. Л. Друз паўтарыў прапанову Г. Гракха аб дараванні правоў італікам. Правал гэтага законапраекта ў сенаце і забойства Друза паслужылі падставай для так званай Саюзніцкія вайны (90-88) — агульнаіталійскага паўстанне супраць Рыма. Атрымаўшы шэраг ваенных перамог над італікам, рымляне аднак былі вымушаны даць ім правы, гэта значыць уключыць усё насельніцтва Апенінскага паўвострава ў склад Рымскай грамадзянскай абшчыны.

У 89 пачаліся войны з пантыйскім царом Мітрыдатам VI, які пагражаў рымскаму панаванню на Усходзе. Сенат даручыў вядзенне вайны Суле, але народны сход высунуў кандыдатуру Марыя. Барацьба вакол гэтага пытання прывяла да таго, што Сула накіраваў тую, што рыхтавалася да паходу на ўсход армію супраць самога Рыма. Упершыню ў гісторыі горада Рым быў узяты (88) рымскімі ж войскамі. Аднак пасля адпраўкі Сулы і яго арміі на ўсход панаванне ў горадзе перайшло ў рукі прыхільнікаў Марыя (консульства Цыны 87). Па вяртанні Сулы ў Італію барацьба паміж суланцамі і марыянцамі перарасла ў адкрытую грамадзянскую вайну. Зноў узяўшы з баі Рым, Сула ўстанавіў (у 82) жорсткі тэрарыстычны рэжым (сістэма праскрыпцый). Дыктатура Сула (82-79) была апошняй спробай захаваць палітычны лад сенацкіх рэспублікі, але яго сацыяльнай апорай быў ужо не столькі набілітэт, колькі ветэраны Рымскай арміі, шчодра надзелены Сулам (як раней Марыем) зямлёй.

У 74 (або 73) адбылося найбуйнейшае ў антычнай гісторыі паўстанне рабоў пад кіраўніцтвам Спартака. Яно сведчыла пра крайняе абвастрэнне антаганізму ў рымскім грамадстве. Але паўстанцы рабы не ставілі мэтай знішчэнне рабства як інстытута, не мелі выразнай палітычнай праграмы і таму іх самаахвярная барацьба скончылася паражэннем (71). Падзеі канца 2 — сярэдзіны 1 ст. сведчылі аб паглыбленні крызісу Рымскай рэспублікі. Рэвалюцыйны рух рымскага, а затым агульнаіталійскага плебса быў накіраваны супраць Рыма-поліса, супраць сенацкіх алігархіі, прывілеяў закрытай абшчыны. Адзін з асноўных яго інстытутаў — народны сход (каміцыі) — з моманту распаўсюджання грамадзянскіх правоў на ўсё насельніцтва Італіі пачаў ператварацца ў юрыдычную фікцыю. Такое тыповая для поліснай арганізацыі народнае апалчэнне пасля рэформы Марыя замяняецца пастаяннай і прафесійнай арміяй. Трансфармаваўся і пануючы клас: старарымская знаць, сенацкая алігархія, цесна звязаная з аджыўшымі поліснымі традыцыямі, гублялі свой ​​ранейшы аўтарытэт, уладу, становішча. Новыя сацыяльныя групы — вершнікі, муніцыпальная, а затым і правінцыйная арыстакратыя — усё ў большай ступені прэтэндавалі на кіруючае становішча ў дзяржаве.

Вайны на ўсходзе

Створанае рымлянамі супраць Карфагена царства Масінісы квітнела нядоўга. Спрэчкі паміж яго нашчадкамі ў трэцім пакаленні прывялі да вайны супраць Югурты і да павелічэння, за кошт Нумідыі, рымскай афрыканскай правінцыі. За 100 гадоў да н.э. Рым, з саюзнай яму Італіяй, быў акружаны 10 правінцыямі — 2 на італьянскіх астравах, 2 у Іспаніі, 2 у краіне галаў, 2 на Балканскім паўвостраве, 1 у Афрыцы і 2 у Азіі (да Пергам а далучылася занятая ў 103 г. і арганізаваная пазней у правінцыю Кілікія). Апошнія дзве правінцыі мелі характар ​​гарнізонаў: Пергам — на Чорным моры, Кілікія — на Міжземным, якое ў той час надзвычай пакутвала ад марскіх разбойнікаў.

На грэчаскім Усходзе не было парадку і ўлады. Рознапляменная Дзяржава Селеўкідаў распалася пасля ўдару, нанесенага ёй рымлянамі пры Магнезіі; дарэмна пераемнік Антыёха III намагаўся гвалтоўнай элінізацыяй усходніх рас і народаў зарадзіць іх у адзінства; цэнтрабежныя сілы ўзялі верх — яўрэі паўсталі, армяне і парфяне адклаліся, дробныя цары па ўзбярэжжы Чорнага мора атрымалі незалежнасць. Іх усіх перарос Мітрыдат, цар Понта, на паўднёвым усходзе Чорнага мора. Каўказскі волат па прыродзе, з набытым грэчаскім лоскам, ён злучыў горцаў Закаўказзя і грэчаскія калоніі на Чорным моры ў вялікае «царства Пантыйскае» і стаў магутным прадстаўніком разнастайных элементаў, якія аб'ядналіся на ўскраіне цывілізаванага свету, каб даць адпор Рыму.

Скарыстаўшыся смутай у Італіі, выкліканай паўстаннем саюзнікаў, Мітрыдат заняў сваімі войскамі Малую Азію, прадставіўшыся як вызваліцель грэчаскіх гарадоў, захапіў астравы архіпелага, увайшоў у Македоніі і Афіны і правёў паўсюдную разню рымлян і італікаў. Мсціўцам Рыма стаў Сула, які амаль на вачах варожых яму марыянскіх легіёнаў разбіў адно за адным два войскі Мітрыдата ў Беотыі (пры Херанеі і Архамене), і затым высадзіўся ў Малой Азіі. Новае царства распалася гэтак жа хутка, як і ўзнікла; Мітрыдат адмовіўся ад усіх сваіх заваяванняў у сферы рымскага ўплыву. Праз дзесяць гадоў пасля смерці Сулы, калі рымляне прынялі спадчыну цара Віфініі Нікамеда і ператварылі яго краіну ў правінцыю, Мітрыдат зрабіў новую спробу захапіць Малую Азію. Яна зноў скончылася няўдала.

Разбіты Лукулам, Мітрыдат страціў нават Понт і шукаў прытулку ў свайго зяця, армянскага цара Тыграна. Дарэмна Тыгран сабраў сілы свайго вялікага царства супраць рымлян; яго апалчэнне было разбіта Лукулам пры новай сталіцы Арменіі, Тыгранакерце, і пры старой, Артаксаце; толькі нежаданне рымскіх легіёнаў ісці далей за Лукулам дазволіла Митрадату вярнуцца ў Понт. На месца непапулярнага Лукула з'явіўся (у 67 г.) у бляску перамогі юны Пампей, у начным нападзе ён разграміў апошнія сілы Мітрыдата і гнаў яго праз Грузіі да Куры.

 

Ля падножжа Каўказа Пампей спыніўся; яго чакала задача арганізаваць вялізную прастору ад Каўказа да Егіпта і ад узбярэжжа да Еўфрата, які знаходзіўся пасля падзення Селеўкідаў у поўным палітычным хаосе. Рымляне ўнеслі ў гэты хаос моцны парадак з дапамогай уласцівай ім змяшанай сістэмы кіравання, пры якім непасрэдныя правінцыі — Азія (заходняе ўзбярэжжа Малой Азіі), Віфінія, Понт, Сірыя і Крыт — чаргаваліся з васальнымі царамі і саюзнымі гарадскімі рэспублікамі.

 

Вырашальную ролю ў сацыяльна-палітычным жыцці Рыма ў 1 ст. пачалі адыгрываць армія і яе правадыры. У 70-60 адбываецца ўзвышэнне Г. Пампея. Ён удзельнічаў у здушэнні паўстання Спартака і асабліва праславіўся ў барацьбе са міжземнаморскімі піратамі. Высокіх ваенных поспехаў ён дасягнуў, канчаткова разграміўшы Мітрыдата VI (64) і здзейсніўшы паходы ў Закаўказзе і Сірыю.

 

У 60 утварыўся антысенацкі саюз трох вялікіх ваенных і палітычных дзеячаў Краса, Пампея і Цэзара, які неўзабаве ператварыўся ў фактычны ўрад (так званы 1-ы трыўмвірат). Пасля консульства (59) Цэзар атрымаў у кіраванне Цызальпінскую Галію і Ілірыю на 5 гадоў, з правам набору арміі, а некалькі пазней — Трансальпійскую Галію, якую яшчэ трэба было заваяваць. У выніку паходаў Цэзара 58-51 краіна была зававана. Гэта заваяванне дало рымлянам велізарную здабычу, сотні тысяч палонных, адкрыла шырокае поле дзейнасці для рымскіх гандляроў, публіканаў і г.д. Перамогі ў Галіі садзейнічалі папулярнасці Цэзара. Сенацкія колы асцерагаліся захопу Цэзарам адзінаасобнай улады. Пампей перайшоў на бок Сената і, атрымаўшы асобыя паўнамоцтвы, правёў шэраг законаў, фактычна накіраваных супраць Цэзара. Перад апошнім стаяла дылема: распусціўшы войска, з'явіцца ў Рыме як прыватная асоба або перайсці з войскам мяжу Італіі, пачаўшы тым самым грамадзянскую вайну. Пасля доўгіх ваганняў Цэзар перайшоў мяжу — р. Рубікон (10 студзеня 49).

У ходзе грамадзянскай вайны Цэзар атрымаў шэраг вырашальных перамог: над Пампеем (Фарсал, 48), над арміяй прыхільнікаў Пампея ў Афрыцы (Тапс, 46) і Іспаніі (Мунда, 45). У 45 ён стаў неабмежаваным валадаром рымскай дзяржавы. Яму былі дэкрэтаваны Сенатам надзвычайныя ўшанаванні і паўнамоцтвы — пажыццёвая дыктатура, трыбунская ўлада, тытулы «імператар», «айцец айчыны» і да т.п. Манархічныя памкненні Цэзара выклікалі занепакоенасць прыхільнікаў рэспублікі, і ў выніку змовы ён быў забіты (15 сакавіка 44). Пасля смерці Цэзара пачаўся новы этап грамадзянскіх войнаў. У абарону інтарэсаў сенацкай рэспублікі выступіў кіраўнік змовы Брут. Цэзарыянцаў узначальваў спачатку Марк Антоній, а затым спадчыннік і прыёмны сын Цэзара (яго ўнучаты пляменнік) Актавіян. У 43 паўстаў Другі трыумвірат (саюз трох цэзарыянцаў: Антонія, Актавіяна і Лепіда). Іх улада была санкцыянавана каміцыямі. Трыумвірат шляхам жорсткіх праскрыпцый расправіўся са сваімі палітычнымі супернікамі, а затым выступіў супраць Брута і Касія, якія сканцэнтравалі свае сілы ў Македоніі. У бітве пры Філіпах (42) рэспубліканская армія пацярпела паражэнне, яе правадыры Брут і Касій скончылі жыццё самагубствам. Аднак на гэтым грамадзянская вайна не скончылася. Працягваліся хваляванні ў самой Італіі (гл. Перузінская вайна), пачаліся ваенныя дзеянні супраць Секста Пампея, які абгрунтаваўся ў Сіцыліі, нарэшце, рэзка абвастрыліся адносіны паміж Антоніем і Актавіянам. Вайна паміж імі скончылася перамогай Актавіяна (пры мысе Акцый, 31), у наступным годзе быў захоплены і ператвораны ў рымскую правінцыю Егіпет; Антоній, які знаходзіўся там, пакончыў жыццё самагубствам. Актавіян стаў аднаасобным кіраўніком. Таму 30-ы год часта лічаць пачатковую датай гісторыі імперыі, хоць часам яе пераносяць на 27-ы, паколькі менавіта ў гэтым годзе сенат замацаваў за Актавіянам правы вярхоўнай улады і паднёс яму ганаровы тытул «Аўгуст».

• Abbott, Frank Frost (1901). A History and Description of Roman Political Institutions. Elibron Classics. ISBN 0-543-92749-0.
• Byrd, Robert (1995). The Senate of the Roman Republic. U.S. Government Printing Office Senate Document 103-23.
• Caesar, Julius (58-50 BC). The conquest of Gaul. ISBN 0-14-044433-5.
• Cicero, Marcus Tullius (1841). The Political Works of Marcus Tullius Cicero: Comprising his Treatise on the Commonwealth; and his Treatise on the Laws, Translated from the original, with Dissertations and Notes in Two Volumes By Francis Barham, Esq vol. 1, London: Edmund Spettigue.
• Eck, Werner (2003). The Age of Augustus. Oxford: Blackwell Publishing. ISBN 0-631-22957-4.
• Flower, Harriet I. (2004). The Cambridge Companion to the Roman Republic. Cambridge.
• Goldsworthy, Adrian (2003). The Complete Roman Army. Thames & Hudson. ISBN 0-500-05124-0.
• Hart, B. H. Liddell (1926, reprint 2004). Scipio Africanus — Greater than Napoleon. DA CAPO Press. ISBN 0-306-81363-7.
• Holland, Tom (2005). Rubicon : the last years of the Roman Republic. Doubleday. ISBN 0-385-50313-X.
• Lintott, Andrew (1999). The Constitution of the Roman Republic. Oxford University Press. ISBN 0-19-926108-3.
• MacDonald, W. L. (1982). The Architecture of the Roman Empire. Yale University Press, New Haven.
• Matyszak, Philip (2004). The Enemies of Rome. Thames & Hudson. ISBN 0-500-25124-X.
• Owen, Francis (1993). The Germanic people; their Origin Expansion & Culture. Barnes & Noble Books. ISBN 0-19-926108-3.
• Palmer, L. R. (1954). The Latin Language. Univ. Oklahoma. ISBN 0-8061-2136-X.
• Polybius (1823). The General History of Polybius: Translated from the Greek, Fifth Edition Vol 2, Oxford: Printed by W. Baxter.
• Taylor, Lily Ross (1966). Roman Voting Assemblies: From the Hannibalic War to the Dictatorship of Caesar. The University of Michigan Press. ISBN 0-472-08125-X.

•   На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Рымская рэспубліка
• The Roman Republic by Horace Moule (London: Bradbury & Evans, 1860)
• The fall of the Roman Republic by Charles Merivale (London: Longman Brown Green and Longmans, 1853)
• Рымская рэспубліка і Рымская Імперыя
• The Late Roman Republic: The decline and fall of trust, Эсэ пра страту даверу ў старажытных і новых грамадствах
• The Roman Republic
• Nova Roma — Educational Organization Гістарычная рэканструкцыя Рымскай рэспублікі*Roman Empire History
• Польскі партал пра Старажытны Рым Архівавана 23 лістапада 2011.