Канстытуцыя Індыі

Канстытуцыя Індыі была прынятая Устаноўчым сходам 26 лістапада 1949 года, праз два гады пасля здабыцця краінай незалежнасці. Увайшла ў сілу 26 студзеня 1950 года і з папраўкамі дзейнічае да гэтага часу. Па канстытуцыі Індыя з'яўляецца суверэннай, дэмакратычнай рэспублікай, якая гарантуе ўсім сваім грамадзянам правасуддзе, раўнапраўе і свабоду. З 42-й папраўкі 1975 года да вызначэння Індыйскай Рэспублікі былі дададзеныя словы «сацыялістычная» і «свецкая». Дзень прыняцця Канстытуцыі з'яўляецца афіцыйным святам у Індыі, які святкуецца штогод 26 студзеня як Дзень Рэспублікі.

Канстытуцыя замяніла сабой Акт аб дзяржаўным ладзе Індыі 1935 года, які рэгуляваў яго дзейнасць да 1950 года. Галоўным аўтарам Канстытуцыі лічыцца Бхімраа Рамджы Амбедкар, старшыня Канстытуцыйнага камітэта.

Канстытуцыя Індыі 1950 г. — унікальны ў сусветнай практыцы канстытуцыйны дакумент, паколькі яна:

• З'яўляецца самай вялікай па аб'ёме канстытуцыяй у свеце — уключае 465 артыкулаў, 12 буйных прыкладанняў, больш за 70 паправак і складаецца з 117 369 слоў у версіі на англійскай мове, акрамя якой існуе таксама афіцыйны пераклад на хіндзі. Кожны закон, які прымаецца урадам, павінен знаходзіцца ў згодзе з канстытуцыяй як вярхоўным законам дзяржавы;
• Вельмі падрабязная і дэталёвая, але яе асноўны змест адносіцца да найважнейшых бакоў грамадскага і дзяржаўнага ладу, прававога статусу асобы;
• Эклектычная: аўтары канстытуцыі імкнуліся «навучыцца ўсім» ад ўсяго свету, засяродзіць у сваёй канстытуцыі ўсе лепшыя канстытуцыйныя дасягненні іншых дзяржаў, у сілу чаго індыйская канстытуцыя запазычала шэраг палажэнняў канстытуцыйных актаў былой метраполіі — Вялікабрытаніі, а таксама канстытуцый СССР, ЗША, Канады, Японіі, Аўстраліі і інш;
• З'яўляецца вельмі гнуткай (прадугледжвае вельмі просты парадак унясення паправак), у выніку чаго за 50 гадоў былі змененыя сотні яе розных палажэнняў, г. зн. Канстытуцыя Індыі пастаянна «прыстасоўваецца» да сітуацыі. У выніку прыняцця паправак было дададзена каля 80 новых артыкулаў, выключана каля 20, усяго было выраблена каля 500 розных змяненняў у тэксце. Адны папраўкі ўносяцца ў тэкст Канстытуцыі, змяняючы яго, іншыя прыкладаюцца да яе (ёсць вельмі падрабязныя папраўкі, асобныя з іх блізкія па аб'ёме да Канстытуцыі ЗША).

Нягледзячы на аб'емнасць і структурную складанасць індыйскай Канстытуцыі, можна вылучыць найбольш важныя характэрныя яе рысы:

• Юрыдычнае замацаванне суверэнітэту Індыйскай Рэспублікі, заваяванага ў выніку антыкаланіяльнага руху (прэамбула);
• Адмоўнае стаўленне да сацыяльнай няроўнасці;
• Абвяшчэнне вельмі шырокага круга праў, свабод і абавязкаў грамадзян (часткі 3, 4, 4-А) з улікам індыйскай спецыфікі, каставай сістэмы, захаванне вялікага разрыву ва ўзроўні развіцця розных этнічных груп;
• Замацаванне прынцыпу змешанай эканомікі, дзе дзяржаўны сектар грае важную ролю. Яна прадугледжвае абмежаванне і скасаванне буйных манаполій, уведзена спецыяльнае антыманапольнае заканадаўства, але каля 130 буйных манаполій і ў наш час кантралююць ѕ усіх прыватных актываў;
• Спалучэнне некаторых традыцыйных індыйскіх інстытутаў з інстытутамі, утворанымі глабальным развіццём канстытуцыйнага права;
• Палітыка падтрымання ўсеагульнага міру і міжнароднай бяспекі пры вылучэнні на першы план прыярытэтных інтарэсаў Індыі, асабліва ў апошнія гады, з прычыны наяўнасці ў гэтай краіны ядзернай зброі;

Асновы прававога статусу індыйскіх грамадзян аднолькавыя, але вызначаюцца няроўнымі па значэнні артыкуламі канстытуцыі. Сацыяльна-эканамічныя правы фармулююцца ў якасці кіруючых прынцыпаў палітыкі з вынікаючымі адсюль асаблівасцямі іх судовай абароны; іншыя правы замацаваныя іншымі артыкуламі канстытуцыі. Фактычнае ажыццяўленне ўсіх гэтых правоў, аднак, у спецыфічных умовах краіны неаднолькава і шмат у чым залежыць ад перажыткаў каставай сістэмы, якія яшчэ захаваліся, а таксама узроўню развіцця этнічных груп.

Канстытуцыя ўстанаўлівае раўнапраўе грамадзян перад законам, забараняе дыскрымінацыю па матывах рэлігійнай, расавай, каставай прыналежнасці, полу і мясцовасці нараджэння.

Да сацыяльна-эканамічных правоў, якія абвяшчае Канстытуцыя Індыі 1949 г. адносяцца: права на абарону ад эксплуатацыі, у ліку кіруючых прынцыпаў палітыкі — права на дастатковыя сродкі для існавання жывёлагадоўлі, на працу, на абарону ад эканамічнай эксплуатацыі, на дзяржаўную дапамогу ў выпадку хваробы, беспрацоўя, права на пражытачны мінімум, права дзяцей на абавязковае бясплатнае навучанне.

Палітычныя правы ўключаюць свабоду слова, друку, права на аб'яднанне і іншыя традыцыйныя палітычныя правы і свабоды.

Сярод асабістых свабод Канстытуцыя называе недатыкальнасць асобы (хоць дапускаецца і шырока выкарыстоўвалася ў Індыі пры аб'яве надзвычайнага становішча доўгае прэвентыўнае зняволенне пад варту без суда), свабоду перамяшчэння, недатыкальнасць жылля, тайну перапіскі і іншае. Канстытуцыя адмяняе феадальныя тытулы, недатыкальнасць (асабліва прыніжанае становішча адной з кастаў).

Забаранялася дыскрымінацыя па матывах рэлігійнай або каставай прыналежнасці, абвяшчалася абарона правоў і інтарэсаў меншасцей. Быў забаронены гандаль людзьмі, прымусовая праца, праца дзяцей да чатырнаццаці гадоў на фабрыках ці ў шахтах. Дзяржава абяцала ў межах яе эканамічных магчымасцей і развіцця зрабіць усё неабходнае для забеспячэння права на працу, адукацыю і дзяржаўную дапамогу ў выпадках беспрацоўя, старасці, хваробы, непрацаздольнасці. Дзяржава імкнулася забяспечыць на працягу дзесяці гадоў з моманту ўвядзення ў дзеянне Канстытуцыі абавязковае бясплатнае навучанне для ўсіх дзяцей да чатырнаццаці гадоў.

Асноўныя правы забяспечваюцца канстытуцыйнымі гарантыямі: пры іх парушэнні грамадзянін можа звяртацца ў любы суд, уключаючы Вярхоўны, і апошні можа прыняць прымусовае рашэнне (ніжэйшы суд не можа абвясціць той ці іншы закон неканстытуцыйным, ён забяспечвае толькі ажыццяўленне асноўных правоў). Правы, замацаваныя ў раздзеле аб кіруючых прынцыпах палітыкі, такімі гарантыямі не забяспечаны.

У Канстытуцыі Індыі зафіксаваныя таксама асноўныя абавязкі грамадзян. Да іх ліку адносяцца: захаванне ідэалаў і інстытутаў краіны, павага да дзяржаўнага сцяга і дзяржаўнага гімна, вайсковы абавязак, абавязак прытрымлівацца ідэалаў нацыянальна-вызваленчай барацьбы, развіваць навуковы падыход, праяўляць гуманізм, імкнуцца да дасканаласці ва ўсіх абласцях індывідуальнай і калектыўнай дзейнасці і інш. Многія з гэтых абавязкаў маюць не юрыдычны, а маральны характар.