Азія: частка сьвету
Азія — найвялікшая частка сьвету, утварае разам з Эўропай мацярык Эўразію.
Плошча — каля 43,4 млн км². Насельніцтва на 2021 год — 4695 млн чал.
Межы
Зьмяшчаецца ў асноўным ва ўсходнім паўшар’і (выключэньнем зьяўляецца Чукоцкі паўвостраў), да поўнач ад экватару. Мяжу з Эўропай звычайна праводзяць па ўсходнім падножжы Уральскіх гор, Мугаджарыям, рацэ Эмба, далей па Касьпійскім моры, рацэ Кура, Сурамійскім перавале, рацэ Рыоні, па Чорным і Мармуровым морах, пралівах Басфор і Дарданэлы. З Афрыкай Азія злучаная Суэцкім каналам, ад Паўночнай Амэрыкі яе адлучае вузкі Берынгаў праліў. Геаграфічныя каардынаты крайніх пунктаў гл. у падзеле «#Асноўныя геаграфічныя зьвесткі».
Тры дадатковыя лініі на карце дэманструюць альтэрнатыўныя, большай часткай негеаграфічныя, азначэньні межаў:
- Лінія A — праходзіць па вяршынях Уральскіх гор і, далей, па рацэ Ўрал
- Лінія B — праходзіць па Кума-Манычской западзіне і, далей, па Азоўскім моры
- Лінія C — па водападзеле Каўкаскіх гор
Геапалітычная мяжа Азіі некалькі адрозьніваецца ад прыроднай. Яе праводзяць па ўсходніх межах Архангельскай вобласьці, рэспублікі Комі, Сьвярдлоўскай і Курганскай абласьцей, па мяжы Расеі і Казахстана. На Каўказе геапалітычная мяжа Азіі супадае з расейска-азэрбайджанскай і расейска-грузінскай межамі.
Азія амываецца Паўночным Ледавітым, Індыйскім і Ціхім акіянамі, а таксама — на захадзе — унутранамацярыковымі морамі Атлянтычнага акіяна (Азоўскім, Чорным, Мармуровым, Эгейскім, Міжземным). Пры гэтым маюцца шырокія вобласьці ўнутранага сьцёку — басэйны Касьпійскага і Аральскага мораў, азёры Балхаш і інш. Возера Байкал, якое па аб’ёме зьмяшчэньня прэснай вады пераўзыходзіць усе азёры сьвету; у Байкале зьмяшчаецца 20% сусьветных запасаў прэснай вады (без уліку ледавікоў). Мёртвае мора зьяўляецца самай глыбокай у сьвеце тэктанічнай западзінай (-430 мэтраў ніжэй за узровень мора). Узьбярэжжа Азіі ў цэлым разьдзелена адносна слаба, вылучаюцца буйныя паўастравы — Малая Азія, Арабійская, Індастан, Карэйская, Камчатка, Чукотка, Таймыр і інш. Каля берагоў Азіі — буйныя астравы (Вялікія Зондзкія, Новасыбірскія, Сахалін, Паўночная Зямля, Тайвань, Філіпінскія, Хайнань, Шры-Ланка, Японскія і інш.), якія займаюць у сукупнасьці плошчу больш за 2 млн км².
У падмурку Азіі ляжаць чатыры вялізныя плятформы — Арабійская, Індыйская, Кітайская і Сыбірская. Да 3/4 тэрыторыі гэтай часткі сьвету займаюць горы і плоскагор’і. Усходняя Азія — раён актыўнага вульканізму. Азія багатая разнастайнымі карыснымі выкапнямі (асабліва — паліўна-энэргетычнай сыравінай).
Клімат
На тэрыторыі Азіі прадстаўленыя амаль усе тыпы клімату — ад арктычнага на крайняй поўначы да экватарыяльнага на паўднёвым усходзе. Ва Ўсходняй і Паўднёва-Ўсходняй Азіі клімат мусонны (у межах Азіі знаходзіцца самае вільготнае месца Зямлі — Чэрапунджы), у той час як ва Ўсходняй Сыбіры — рэзка кантынэнтальны, а на раўнінах Цэнтральнай, Сярэдняй і Заходняй Азіі — паўпустэльны і пустэльны. Важную ролю ў жыцьці поўначы Азіі гуляе вечная мерзлата, якая пакрывае звыш за 10 млн км².
Фізыка-геаграфічнае раянаваньне
У Азіі прынята вылучаць наступныя фізыка-геаграфічныя раёны:
- Заходняя Азія (Каўказ і Пярэднеазіацкія нагор’і);
- Паўднёва-Заходняя Азія (Арабійская паўвыспа і Левант);
- Паўднёвая Азія (паўвостраў Індастан і востраў Шры-Ланка);
- Паўднёва-Ўсходняя Азія (паўвостраў Індакітай і Малайскі архіпэляг);
- Усходняя Азія (Карэйскі паўвостраў, Японскія абтокі, усходняя частка Кітая);
- Паўночная Азія (Сыбір і паўночны ўсход Эўразіі);
- Сярэдняя Азія (Памір, Цянь-Шань, Туранская нізіна).
Краіны Азіі
У Азіі на дадзены момант знаходзіцца 55 краін (зь якіх 7 транскантынентальных краін і адна часткова прызнана незалежнай), адна краіна падтрымліваецца некалькімі краінамі на дыпляматычным узроўні і 2 залежныя тэрыторыі.
| Частка | Герб | Краіна | Плошча (км²) | Насельніцтва | Дата ацэнкі колькасьці насельніцтва | Сталіца |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Паўночная |  |  Расея Т | 17 098 246 | 145 478 097 | 1.1.2022 | Масква |
| Цэнтральная | .svg) |  Казахстан Т | 2 724 900 | 19 967 964 | 1.10.2023 | Астана |
 |  Кыргыстан | 199 951 | 7 100 000 | 1.9.2023 | Бішкек | |
 |  Таджыкістан | 143 100 | 10 077 600 | 1.1.2023 | Душанбэ | |
 |  Туркмэністан | 488 100 | 6 342 000 | 2021 | Ашгабад | |
 |  Узбэкістан | 447 400 | 36 599 764 | 1.10.2023 | Ташкент | |
| Заходняя (Блізкі Ўсход) |  |  Аб’яднаныя Арабскія Эміраты | 83 600 | 9 282 410 | 31.12.2020 | Абу Дабі |
 |  Азэрбайджан Т | 86 600 | 10 156 366 | 1.1.2021 | Баку | |
 |  Аман | 309 500 | 4 527 446 | 31.12.2021 | Маскат | |
 |  Армэнія Т | 29 743 | 2 976 800 | 2022 | Ерэван | |
 |  Бахрэйн | 785 | 1 501 635 | 17.3.2020 (перапіс) | Манама | |
 |  Грузія Т | 69 700 | 3 736 357 | 2023 | Тбілісі | |
.svg) |  Емэн | 555 000 | 32 982 000 | 2021 | Сана | |
 |  Ізраіль | 20 770 | 9 450 000 | 30.12.2021 | Ерусалім — фактычна Тэль-Авіў — прызнаецца ААН | |
 |  Іран | 1 648 195 | 85 350 820 | 4.11.2023 | Тэгеран | |
 |  Ірак | 438 317 | 41 190 700 | 2021 | Багдад | |
 |  Катар | 11 586 | 2 799 202 | 2019 | Доха | |
.svg) |  Кіпр | 9251 | 904 700 | 2021 | Нікасія | |
 |  Кувэйт | 17 818 | 4 670 000 | 2023 | Кувэйт | |
 |  Лібан | 10 452 | 5 593 000 | 2021 | Бэйрут | |
 |  Палестына | 6020 | 5 483 450 | 1.7.2023 | Рамала, Газа — фактычна Усходні Ерусалім — дэ-юрэ | |
 |  Саудаўская Арабія | 2 149 690 | 32 175 224 | 2022 (перапіс) | Рыяд | |
 |  Сырыя | 185 180 | 21 324 000 | 2021 | Дамаск | |
 |  Турэччына Т | 23 764 | 85 279 553 | 2022 | Анкара | |
 |  Ярданія | 89 342 | 11 512 366 | 4.11.2023 | Аман | |
| Паўднёвая | .svg) Аўганістан | 652 864 | 40 099 000 | 2021 | Кабул | |
 |  Банглядэш | 148 460 | 165 158 616 | 2022 (перапіс) | Дака | |
 |  Бутан | 38 394 | 876 181 | 2023 | Тхімпху | |
 |  Індыя | 3 287 263 | 1 375 586 000 | 2022 | Нью-Дэлі | |
 |  Мальдыўскія астравы | 300 | 382 751 | 13.9.2022 (перапіс) | Мале | |
 Нэпал | 147 181 | 29 164 578 | 2021 (перапіс) | Катманду | ||
 |  Пакістан | 881 913 | 241 499 431 | 2023 (перапіс) | Ісламабад | |
 |  Шры-Ланка | 65 610 | 22 156 000 | 2021 | Шры-Джаявардэнэпура-Катэ | |
| Усходняя |  |  Ганконг (залежная тэрыторыя Кітая) | 2755 | 7 472 600 | 31.12.2022 | — |
 |  Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка (Паўночная) | 120 540 | 26 072 217 | 2023 | Пхэньян | |
.svg) |  Кітай | 9 596 961 | 1 411 750 000 | 31.12.2022 | Пэкін | |
 |  Макао (залежная тэрыторыя Кітая) | 31 | 678 800 | 1.7.2023 | — | |
 |  Манголія | 1 564 110 | 3 457 548 | 31.12.2022 | Улан-Батар | |
 |  Рэспубліка Карэя (Паўднёвая) | 100 210 | 51 439 038 | 31.12.2022 | Сэул | |
 |  Рэспубліка Кітай (Тайвань) | 36 193 | 23 404 300 | 2023 | Тайбэй | |
 |  Японія | 377 976 | 124 340 000 | 1.10.2023 | Токіё | |
| Паўднёва-Ўсходняя |  |  Брунэй | 5765 | 445 400 | 2022 | Бандар-Сэры-Бэгаван |
 |  Віетнам | 331 212 | 97 446 800 | 2021 | Ханой | |
 |  Усходні Тымор | 14 919 | 1 317 780 | 2021 | Дылі | |
 |  Інданэзія Т | 1 904 569 | 272 229 372 | 2021 | Джакарта | |
 |  Камбоджа | 181 035 | 15 552 211 | 13.3.2019 (перапіс) | Пнампэнь | |
 |  Лаос | 236 800 | 7 443 000 | 2022 | Віенцьян | |
 |  Малайзія | 330 803 | 33 400 000 | 1.7.2023 | Куала Лумпур | |
 |  М'янма | 676 578 | 55 294 979 | 2021 | Найп’іда | |
 Сынгапур | 728 | 5 917 600 | 2023 | — | ||
 |  Тайлянд | 513 120 | 66 090 475 | 2022 | Бангкок | |
 |  Філіпіны | 300 000 | 110 742 140 | 4.11.2023 | Маніла |
Т — транскантынентальная краіна.
Насельніцтва
Для Азіі характэрныя вельмі высокія сярэднегадавыя тэмпы росту колькасьці насельніцтва (па гэтым паказчыку Азія саступае толькі Афрыцы); у апошні час яны, аднак, некалькі зьнізіліся і складаюць 1,3%. У Азіі пражывае больш за 60% усяго чалавецтва. У сукупнасьці Кітай і Індыя даюць 40% сусьветнай колькасьці насельніцтва. 6 дзяржаваў маюць больш за 100 млн жыхароў (апроч названых вышэй — Інданэзія, Пакістан, Банґлядэш і Японія).
У Азіі жывуць прадстаўнікі трох галоўных рас чалавецтва — мангалоіднай (кітайцы і інш.), эўрапеоіднай (народы Заходняй Азіі) і экватарыяльнай (некаторыя народы Паўднёвай і Паўднёва-Ўсходняй Азіі). Этнічны склад насельніцтва Азіі вельмі разнастайны.
У Азіі зарадзіліся шматлікія старажытныя цывілізацыі — кітайская, індыйская, сярэднеазіяцкая, бабілёнская і інш. Спрыяльныя для земляробства раёны Паўднёвай і Паўднёва-Ўсходняй Азіі далі пачатак шматлікім сучасным народам.
Асноўныя геаграфічныя зьвесткі
| Плошча: | 43 475 тыс. км² (уключаючы абтокі) |
| Плошча абтокаў: | 2000 тыс. км² |
| Сярэдняя вышыня над узроўнем мора: | 960 мэтраў |
| Найбольшая вышыня над узроўнем мора: | 8848 мэтраў (г. Эвэрэст) |
| Найменшая вышыня над узроўнем мора: | −430 мэтраў (узровень Мёртвага мора) |
| Скрайні паўночны пункт: | мыс Чалюскін 77° 43' паўн. ш. 104° 18' у. д. |
| Скрайні паўднёвы пункт: | мыс Піяй 1° 16' паўн. ш. 103° 30' у. д. |
| Скрайні заходні пункт: | мыс Баба 39° 29' паўн. ш. 26° 10' у. д. |
| Скрайні ўсходні пункт: | мыс Дзяржнёва 66° 05' паўн. ш. 169° 40' з. д. |
Заўвагі
Крыніцы
This article uses material from the Wikipedia Беларуская (тарашкевіца) article Азія, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Зьмест даступны на ўмовах CC BY-SA 4.0, калі не пазначанае іншае. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Беларуская (тарашкевіца) (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.