Яўхім Карскі: беларускі філёляг-славіст

ст. 20 сьнежня 1860]  — 29 красавіка 1931) — філёляг-славіст, заснавальнік беларускага навуковага мовазнаўства і літаратуразнаўства, этнограф, фальклярыст, палеограф. Акадэмік Пецярбурскай Акадэміі навук, сябра Інстытуту беларускай культуры, Чэскай Акадэміі навук.

Яўхім Карскі
Дата нараджэньня	20 сьнежня 1860 (1 студзеня 1861)
Месца нараджэньня	Лаша, Гарадзенскі павет, Гарадзенская губэрня, Літоўскае генэрал-губэрнатарства, Расейская імпэрыя
Дата сьмерці	29 красавіка 1931(1931-04-29) (70 гадоў)
Месца сьмерці	Ленінград, РСФСР, СССР
Месца пахаваньня	Смаленскія праваслаўныя могілкі[d]
Месца вучобы	Менская духоўная сэмінарыя[d] Нежынскі дзяржаўны ўнівэрсытэт[d] (1885)
Занятак	мовазнаўца, дыялектоляг, філёляг, славіст
Навуковая сфэра	мовазнаўства, славістыка[d], этнаграфія, фальклярыстыка і палеаграфія[d]
Месца працы	2-я Віленская гімназія[d] Імпэратарскі Варшаўскі ўнівэрсытэт[d] Растоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт[d] Менскія беларускія настаўніцкія курсы БДПІ Кунсткамэра
Вядомы як	аўтар 3-хтомнага нарысу «Беларусы»
Навуковы кіраўнік	Раман Брант
Вучні	Сьцяпан Некрашэвіч
Дзеці	Натальля Карская[d]
Узнагароды
Яўхім Карскі ў Вікісховішчы

Паходзіць зь вёскі Лаша Гарадзенскага павету Гарадзенскай губэрні. Вучыўся ў Менскай духоўнай вучэльні, Нежынскім гістарычна-філялягічным інстытуце (сучасная Ўкраіна). З 1893 году працаваў у Варшаве. За працы па беларусазнаўстве ў 1894 годзе ўзнагароджаны вялікім залатым мэдалём Расейскага геаграфічнага таварыства. У 1896 годзе атрымаў навуковую ступень доктара філялёгіі ў Маскоўскім унівэрсытэце. У 1901 годзе атрымаў Ламаносаўскую прэмію. У 1905 годзе ўзначаліў часопіс «Русский филологический вестник», у тым жа годзе стаў першым абраным рэктарам Варшаўскага ўнівэрсытэту. У 1915—1916 гадох працаваў у Растове-на-Доне, куды быў эвакуяваны Варшаўскі ўнівэрсытэт. Потым працаваў у Менску (1919—1920 гады), Петраградзе. Прафэсар філялягічнага факультэту.

У 1964 годзе ў будынку сярэдняй школы ў вёсцы Лашы быў адкрыты музэй Карскага.

Нарадзіўся ў сям’і настаўніка Фёдара Навіцкага й дачкі праваслаўнага дыякана Магдалены Карскай. Нарадзіўся перад шлюбам бацькоў і прозьвішча меў па маці. Разам з бацькамі правёў дзіцячыя гады на Наваградчыне (в. Ятра і в. Бярозавец) і на Меншчыне.

На пачатку 1870-х гадоў вучыўся ў народнай вучэльні в. Ятра Наваградзкага павету. З 1874 да пачатку 1880-х гадоў вучыўся ў Менскай духоўнай школе, а потым у Менскай сэмінарыі. У 1881 годзе зацікавіўся этнаграфіяй, кінуў сэмінарыю і паступіў у Нежынскі гістарычна-філялягічны інстытут.

У 1877 годзе ажаніўся з дачкою сьвятара Соф’яй Мікалаеўнай Сьцепуржынскай, а пазьней, у 1894 годзе, у іх нарадзілася дачка Натальля.

• 1883: апублікаваў сваё першае філялягічнае дасьледваньне (артыкул) у «Русским филологичном веснике».
• 1885: скончыў Нежынскі гістарычна-філялягічны інстытут з расейскай і славянскай філялёгіі, пад кіраўніцтвам праф. Р. Ф. Бранта. Падштурхнуты адсутнасьцю навуковага распрацаваньня беларускай мовы, апублікаваў сваю першую значную навуковую працу «Агляд гукаў і форм беларускай гаворкі» (публікацыя насіла дату 1886).
• 1885—1893: выкладаў расейскую і царкоўнаславянскую мовы і расейскую літаратуру ў Другой віленскай гімназіі, таксама працаваў сакратаром гімназіі (1885—1889) і выбарным сябрам гаспадарчага камітэту гімназіі (1890—1892).
• 1888: апублікаваў «Граматыку старой царкоўнаславянскай мовы ў параўнаньні з расейскай мовай». Граматыка перавыдавалася 19 разоў, да самага кастрычніка 1917.
• 1891, 17 верасьня: пасьпяхова здаў магістарскі выпыт.
• 1893, 2 студзеня: пачаў выкладаць расейскую мову ў Варшаўскім унівэрсытэце. Пазьней таксама выкладаў славянскую палеаграфію, расейскую дыялекталёгію, граматыку царкоўнаславянскай мовы.
• 1893, 23 кастрычніка: пасьпяхова абараніў сваю магістарскую дысэртацыю «Да гісторыі гукаў і форм беларускай гаворкі» у Кіеўскім унівэрсытэце. Гэта была першая ў гісторыі дысэртацыя, прысьвечаная беларускай мове.
• 1894, 26 чэрвеня: абраны на пасаду экстраардынарнага прафэсара Варшаўскага ўнівэрсытэту і загадчыка катэдры расейскай і царкоўнаславянскай мовы і гісторыі расейскай літаратуры.
• 1897, 14 лютага: стаў ардынарным прафэсарам Варшаўскага ўнівэрсытэту.
• 1898—1900, 1903 — вывучаў мясцовыя беларускія гаворкі, па помніках пісьменнасьці і па этнаграфічных службовых выправах, асабліва па Гарадзеншчыне, Віленшчыне, Меншчыне.
• 1901: стаў сябрам-карэспандэнтам Пецярбурскай акадэміі навук, аддзелу расейскай мовы і пісьменнасьці.
• 1902: апублікаваў першую мапу беларускіх этнічных межаў.
• 1903: выпусьціў першы том сваёй фундамэнтальнай працы «Беларусы».
• 1905, 1 студзеня: стаў рэдактарам часопіса «Расейскі філялягічны весьнік».
• 1905—1910: працаваў рэктарам Варшаўскага ўнівэрсытэту, двойчы пераабраны на пасаду (1905, 1908). Паводле непацьверджаных зьвестак, падаў у адстаўку ў знак пратэсту супраць палітыкі міністра Касо.
• 1915—1916: выкладаў ў Растоўскім унівэрсытэце (былы Варшаўскі ўнівэрсытэт).
• 1916, 8 кастрычніка: абраны ў запраўдныя сябры Пецярбурскай акадэміі навук, з спэцыялізацыяй у этнаграфіі і лінгвістыцы. Пераехаў у Петраград.
• 1916 — каля 1918: выкладаў у Петраградзкім унівэрсытэце, потым Ленінградзкім унівэрсытэце.
• 1917, сьнежань: удзельнічаў у працы Першага ўсебеларускага зьезду ў Менску, абраны ганаровым старшынём. Ледзьве не арыштавалі яго пры разгоне зьезду, вярнуўся ў Петраград.
• 1918: з прычыны эканамічнай разрухі ў Петраградзе пераехаў у Менск. Прызначаны настаўнікам на беларускіх настаўніцкіх курсах Менскага раёну (тады ўзначальваліся Язэпам Лёсікам), якія потым былі ператвораныя ў Менскі пэдагагічны інстытут.
• 1919, 14 сакавіка: зьняты з пасады прафэсара Менскага пэдагагічнага інстытуту.
• 1919, каля 5 траўня: арыштаваны надзвычайнай камісіяй (ЧК), але ненадоўга.
• 1919, восень: пераехаў у Петраград.
• каля 1919—1920 — часткова (каля 20%) надрукаваў «Беларусаў» па-беларуску ў газэтах «Звон» і «Беларусь».
• 1920: прызначаны рэдактарам часопіса па-расейску: «Известия АН СССР. ОРЯС».
• 1919 — ?: выкладаў у Петраградзкім унівэрсытэце, потым Ленінградзкім унівэрсытэце.
• каля 1920—1921: удзельнічаў, разам з Пічэтам, Дылам, у адкрыцьці Інстытуту беларускай культуры ў Менску.
• каля 1920—1930, верасень: прызначаны дырэктарам Музэю антрапалёгіі і этнаграфіі Расейскай Акадэміі навук.
• 1921, лета: назаўсёды пераехаў у Петраград, «каб ніколі больш не ўбачыць Бацькаўшчыны».
• 1922: стаў поўным чальцом Інстытуту беларускай культуры. Падараваў сваю бібліятэку навастворанаму Беларускаму дзяржаўнаму ўнівэрсытэту.
• 1924: удзельнічаў у Першым міжнародным кангрэсе славянскіх географаў і этнографаў у Празе.
• 1926: наведаў, з навуковай камандзіроўкай Польшчу, Чэхаславаччыну, Югаславію. Навуковая справаздача з камандзіроўкі была высока ацэненая АН СССР, але палітычны неканфармізм справаздачы стаў дадатковым повадам для далейшых палітычных наступстваў.
• 1926, сьнежань: адмовіўся прэтэндаваць на прапанаваную яму пасаду віцэ-прэзыдэнта АН СССР.
• 1927: стаў аб’ектам распачатай вострай палітычнай крытыкі, у газэтах «Зьвязда» (Менск) і «Праўда» (Масква). Ягонае чалецтва ў АН СССР пастаўленае пад пытаньне (13.4.1927). Спрабаваў абараніць сябе ў друку, але не атрымаў газэтнай плошчы, хоць і карыстаўся пэўнай палітычнай падтрымкай вярхоў.
• 1929, студзень: абраны чальцом Чэскай акадэміі навук.
• 1930, верасень: раптоўна зьняты з пасады дырэктара Музэю антрапалёгіі і этнаграфіі.

Аднавіцца на ранейшых пазыцыях Карскі так і ня здолеў, 29 красавіка 1931 году ён памёр. Пахаваны на Смаленскіх праваслаўных могілках у Ленінградзе.

Карскі быў аўтарам больш за 100 значных навуковых працаў. Найбольш значныя зь іх пералічаны ніжэй. Варта заўважыць, што ў выпадку старых публікацыяў, сапраўдная дата можа адрозьнівацца ад той, што пазначаная на вокладцы.

• Обзор звуков и форм белорусской речи. — Москва, 1886. — Известия Историко-филологического Института в Нежине, том X.
• Грамматика древнего церковнославянского языка сравнительно с русским (курс средних учебных заведений). — Вильна, 1888—1900, Варшава, 1901—1916, Сергиев Посад, 1917.
• К истории звуков и форм белорусской речи. — Варшава, 1893. — Магистерская диссертация.
• К вопросу о разработке старого западнорусского наречия. — Вильна, 1893.
• Что такое древнее западнорусское наречие? — Труды Девятого археологического съезда в Вильне, 1893.
• О языке так называемых литовских летописей. — Варшава, 1894.
• Особенности письма и языка Мстиславова Евангелия. — Русск. Филолог. Вестн., 1895.
• Образцы славянского кирилловского письма с Х по XVIII век. — Варшава, 1901.
• Очерк славянской кирилловской палеографии. — Варшава, 1901.
• Славянская кирилловская палеография. [S.l.], 1928.

перавыдадзена ў: Карский Е. Ф. Славянская кирилловская палеография. Moscow, 1979.

Рэдагаваў «Поўны збор рускіх летапісаў». Падтрымліваў выдавецтва «Наша ніва». Быў старшынём камісіі па адкрыцьці ў Менску Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту.

«Беларусы»

 

Фундамэнтальная сямітомная праца Карскага «Беларусы» лічыцца «энцыкляпэдыяй беларускага мовазнаўства, унікальнай па ахопе і глыбіні матэрыялу» (М. С. Дзяржавін)«непараўнальнай паводле вычарпальнасьці з кожным іншым дасьледваньнем славянскіх народаў» (А. Ляпуноў). Гэтая праца ўпершыню навукова зьняпраўдзіла канцэпцыю моўнае ідэнтычнасьці расейскай і старабеларускай моваў, упершыню навукова пацьвердзіла існаваньне і адметнасьць уласна беларускай нацыі, паказала сьвету багацьце беларускай традыцыйнай культуры. Гэтая праца «адкрыла вочы беларусам, дазволіла ім убачыць сябе сапраўднай нацыяй», паставіла беларусаў у пач. 20 ст. «нечакана на чале ўсіх славянскіх народаў у навуковых ведах пра сваю мову» (гісторык В. Тумаш).

Погляды Карскага на беларускія этнічныя гісторыю і тэрыторыю пераглядаліся В. Бандарчыкам (каля 1998—1999). Значныя дапаўненьні да выкладзенай Карскім гісторыі вуснага фальклёру былі зроблены А. Фядосікам (каля 1998) і іншымі.

• Белоруссы. Т. I. Введение в изучение языка и народной словесности. — Варшава, 1903.

Перавыдадзена: Белоруссы. Т. I. Введение в изучение языка и народной словесности. — Вильна, 1904.

• Белоруссы. Т. II. Язык белорусского племени. В. 1. — [S.l.], 1908.
• Белоруссы. Т. II. Язык белорусского племени. 2. Исторический очерк словообразования и словоизменения в белорусском наречии. — [S.l.], 1911.
• Белоруссы. Т. II. Язык белорусского племени. 3. Очерки синтаксиса белорусского наречия. Дополнения и поправки. — [S.l.], 1912.
• Белорусы. Т. III. Очерки словесности белорусского племени. 1. Народная поэзия. — Москва, 1916.
• Белорусы. Т. III. Очерки словесности белорусского племени. 2. Старая западнорусская литература. — Петроград, 1921.
• Белорусы. Т. III. Очерки словесности белорусского племени. 3. Художественная литература на народном наречии. — [S.l.], 1922.

Перавыдадзена цалкам: Белорусы: Т. 1 — 3. — Москва, 1955—1956.

За заслугі ў пэдагагічнай і навуковай дзейнасьці атрымаў ранг «запраўднага стацкага саветніка». Узнагароджаны ордэнамі Сьв. Станіслава 3-й ст. (1889) і 2-й ст. (1899), Сьв. Ганны 3-й ст. (1895) і 2-й ст. (1903), Сьв. Уладзімера 4-й ст. (1911), рознымі мэдалямі. Атрымаў вялікі залаты мэдаль Расейскага геаграфічнага таварыства (1894), 2 залатыя мэдалі імя Бацюшкава Расейскай Акадэміі навук (1898, 1902), малы прыз імя Ламаносава Расейскай Акадэміі навук (1901), акадэмічны прыз імя Бацюшкава (1910), акадэмічны прыз імя Ахматава (1913).

На радзіме, у вёсцы Лаша, створаны мэмарыяльны музэй. Імем Я. Карскага названыя Гарадзенская абласная бібліятэка, вуліца ў Горадні.

У 1990 годзе ўрад Беларусі пастанавіў 8 стыпэндыяў імя Яўхіма Карскага.

• Карскі Яўхім // Чалавек і грамадства: Энцыклапедычны даведнік. — Менск: БелЭн, 1998. ISBN 985-11-0108-7.
• Карскі Яўхім // Культуралогія: Энцыклапедычны даведнік / Уклад. Дубянецкі Э. — Менск: БелЭн, 2003. ISBN 985-11-0277-6.
• Булахов М. Г. Евфимий Федорович Карский: Жизнь, научн. и обществ. деятельность / Под ред. В. И. Борковского. — Мн. : Изд-во БГУ, 1981.
• Янушкевіч Я., Цвірка К. Яўхім Карскі і яго «Беларусы» // Карскі Я. Беларусы / Я. Карскі; Уклад. і камент. С. Гараніна і Л. Ляўшун; Навук. рэд. А. Мальдзіс; Прадм. Я. Янушкевіча і К. Цвіркі. — Мн. : Беларускі кнігазбор, 2001. — (Беларускі кнігазбор; сер. II. Гісторыка-літаратурныя помнікі). ISBN 985-6638-26-7.
• Курцова, Унучак, Чаквін. Прадмова да першага тома працы Я. Ф. Карскага «Беларусы» // Карский, Е. Ф. Белорусы: 3 т. Т. 1 / Уступны артыкул М. Г. Булахава, прадмова да першага тома і каментарыі В. М. Курцовай, А. У. Унучака, І. У. Чаквіна. — Мн. : БелЭн, 2006. ISBN 985-11-0360-8 (Т.1), ISBN 985-11-0359-4.
• Karski, Jaŭchim // Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.
• Рублевская Людмила, Скалабан Виталь. Околонаучный спор. Злополучная командировка профессора Карского // «Советская Белоруссия» №12 (22422), 20.01.2006
• Карский Евфимий Феодорович // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.
• Jerzy Chmielewski, On pierwszy wytyczył granice języka białoruskiego. Rozmowa z Aleksandrem Karskim, wnukiem Jauchima Karskiego, pioniera białoruskiego językoznawstwa, Czasopis nr 5/10, ISSN 1230-1876, ss. 41-44.  (пол.)
• Тумаш Вітаўт. Яўхім Карскі: жыцьцё, навуковая спадчына, пагляды (1861—1931) // Вітаўт Тумаш. Выбраныя працы. Мінск, 2002. С. 139—236. // на pawet.net