Фанэты́чная сыстэ́ма белару́скае мо́вы — гукавы лад беларускае літаратурнае мовы.
Фанэтычная сыстэма сучаснай беларускай мовы складаецца прынамсі з 44 гукаў: 5 галосных і 39 зычных, зычныя пры гэтым таксама могуць быць гемінаванымі. Не існуе дакладнае згоды наконт колькасьці гукаў у беларускай мове: так, напрыклад, паводле іншых дасьледаваньняў беларуская мова можа ўлучаць 6 галосных і 39 зычных гукаў, часам у склад асноўнага гукавага складу ўключаюць толькі 32 зычныя, тады як астатнія 7 адзначаюць у якасьці рэдкіх.
Шматлікія з зычных могуць утвараць пары, якія адрозьніваюцца толькі паводле прыкметы паляталізацыі (цьвёрдыя і мяккія, для пазначэньня мяккасьці апошніх у IPA выкарыстоўваецца сымбаль ʲ). У некаторых з такіх параў месца артыкуляцыі дадаткова зьмяняецца (гл. ніжэй). Разам з гэтым існуюць няпарныя зычныя, якія ня маюць сваіх паляталізаваных параў.
Націск у беларускай мове зьяўляецца вольным (можа падаць на любы склад у слове ў адрозьненьне ад, напрыклад, шэрагу іншых славянскіх моваў, дзе ён замацаваны на пэўным складзе паводле ягонай пазыцыі) і рухомым (можа мяняць пазыцыю ў межах аднае словазьменнае парадыгмы).
З прычыны таго, што беларуская мова ўваходзіць у склад усходнеславянскіх моваў, фанэтыка беларускае мовы досыць падобная на расейскую і ўкраінскую. Асноўныя адрозьненьні ад фанэтыкаў гэтых моваў заключаюцца ў наступным:
Артаграфія беларускае мовы зьяўляецца фанэматычнай, праз што большая частка вышэйпералічаных асаблівасьцяў пазначаецца ў пісьмовасьці.
Літара | пазначэньне ў IPA | Тып | Прыклад |
---|---|---|---|
і | /i/ | Неагублены галосны пярэдняга шэрагу верхняга ўздыму | ліст |
э | /ɛ/ | Неагублены галосны пярэдняга шэрагу сярэдне-ніжняга ўздыму | гэты |
ы | [ɨ] | Неагублены галосны сярэдняга шэрагу верхняга ўздыму | мыш |
а | /a/ | Неагублены галосны пярэдняга шэрагу ніжняга ўздыму | кат |
у | /u/ | Агублены галосны задняга шэрагу верхняга ўздыму | шум |
о | /ɔ/ | Агублены галосны задняга шэрагу сярэдне-ніжняга ўздыму | кот |
Гук [ɨ] не зьяўляецца асобным гукам, ён зьяўляецца аляфонам /i/ і ўзьнікае пасьля непаляталізаваных зычных.
Губныя | Зубныя/Альвэалярныя | Постальвэалярныя | Заднеязычныя | ||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
цьвёрдыя | мяккія | цьвёрдыя | мяккія | мяккія | цьвёрдыя | ||
Насавыя | m | mʲ | n̪ | n̪ʲ | |||
Выбухныя | p b | pʲ bʲ | t̪ d̪ | kʲ (ɡʲ) | k (ɡ) | ||
Афрыкаты | t̪s̪ d̪z̪ | t̪s̪ʲ d̪z̪ʲ | tʃ dʒ | ||||
Фрыкатыўныя | f v | fʲ vʲ | s z | sʲ zʲ | ʃ ʒ | xʲ ɣʲ | x ɣ |
Дрыжачы | r | ||||||
Апраксыманты | l̪ | l̪ʲ | j | (w) |
Гукі /ɡ/ ды /ɡʲ/ зьяўляюцца рэдкімі і сустракаюцца толькі ў запазычаных словах (цэгла, ганак, гузік, гандаль, нягеглы і г.д., а таксама амаль усе словы заходнеэўрапейскага паходжаньня зь літарай g). Звычайна ў артаграфіі (акадэмічны, клясычны правапісы) гэты гук не адрозьніваецца ад /ɣ/, /ɣʲ/ (якія пазначаюцца літарай Гг), аднак клясычны правапіс дапускае пазначэньне гукаў /ɡ/ ды /ɡʲ/ літарай Ґґ.
У канцы складаў гук /v/ пераходзіць у гук [w] ([u̯], утвараючы дыфтонгі). Таксама ў гук [w] можа пераходзіць гук /l/ (напрыклад, праславянскае *vьlkъ > воўк).
У беларускай мове існуюць гемінаваныя зычныя (гл. вышэй), што пазначаецца падваеньнем зычнай на пісьме. Напрыклад:
Агульнымі рысы артыкуляцыйнай базы беларускае мовы зьяўляюцца агульная ненапружанасьць пры гукаўтварэньні, моцнае памякчэньне (паляталізацыя) адных зычных і цьвёрдасьць (вэлярызацыя) іншых.
Серад прынцыпаў агульнае ненапружанасьці адзначаюцца замена губна-губнога [в] у пэўных месцах на губна-губны [ў] і цьвёрдае вымаўленьне губных у канцы словаў і перад зычнымі ў пазыцыях, дзе ў іншых усходнеславянскіх мовах ім звычайна этымалягічна адпавядае мяккі (прыкладам, сем, дроб, сям'я). Ненапружанасьць кончыка языка пры памякчэньні зубных [д], [т] ператварае іх у мяккія змычна-шчылінныя [дз'] і [ц'] адпаведна.
Пераважная колькасьць гукаў утвараецца ў цэнтры ротавай поласьці пры высокім агульным уздыме языка, самая актыўная частка яго — сярэдняя. У задняй частцы ротавай поласьці ўтвараецца нязначная колькасьць гукаў.
У параўнаньні з фанэтыкамі іншых моваў беларуская вылучаецца наяўнасьцю вялікае колькасьці мяккіх зычных. Пры ўтварэньні большасьці мяккіх зычных кончык языка ўздымаецца да паднябеньня, што стварае ўражаньне іх асаблівай мяккасьці (напрыклад, палятальныя [з'] і інш.). Разам з гэтым адзначаецца тэндэнцыя да моцнага памякчэньня зычных і вэлярызацыі ўсіх цьвёрдых зычных гукаў.
У адсутнасьці зьявы рэдукцыі галосных (скарачэньня, выпадзеньня) акрэсьліваецца зьява г.зв. «сьпеўнасьці мовы».
This article uses material from the Wikipedia Беларуская (тарашкевіца) article Беларуская фанэтыка, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Зьмест даступны на ўмовах CC BY-SA 4.0, калі не пазначанае іншае. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Беларуская (тарашкевіца) (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.