Суб’ектывізм

Таксама суб’ектывізм — перакананьне ў поўнай субʼектыўнасьці ня толькі ацэнак, але й апісаньняў; Адмова ад патрабаваньня імкнуцца да максымальнай абʼектыўнасьці ў нейкіх асобных ці нават ва ўсіх абласьцях (напрыклад, у навуцы, маралі, мастацтве й г. д.).

Хоць Томас Гобс быў раньнім прыхільнікам субʼектывізму, посьпех гэтае пазыцыі гістарычна прыпісваецца Дэкарту й ягонаму мэтадалягічнаму сумневу. Ён выкарыстаў гэта як эпістэмалягічны інструмэнт, каб даказаць адваротнае (абʼектыўны сьвет фактаў, незалежны ад уласных ведаў чалавека, такім чынам, «бацька сучаснай філязофіі», паколькі ягоныя погляды ляжаць у аснове навуковага сьветапогляду). Субʼектывізм прызнае першынство субʼектыўнага вопыту як асновы ўсякай меры й закона. У крайніх формах, такіх як саліпсызм, можа сьцьвярджацца, што прырода й існаваньне кожнага абʼекта залежаць выключна ад нечага субʼектыўнага ўсьведамленьня гэтага абʼекта. У гэтым кантэксьце можна разгледзець кваліфікаваны эмпірызм Джорджа Бэрклі, улічваючы ягоную веру ў Бога як у першапрычыну чалавечага ўспрыманьня.

Суб’ектывізм — гэта:

1. філязофская пазыцыя, згодна зь якой першынство належыць чалавечай разумовай дзейнасьці, а не падзялянай альбо калектыўнай;
   • таксама, сьветаўспрыманьне, у аснове якога ляжыць адмаўленьне абʼектыўных законаў разьвіцьця й зацьвярджэньне пануючай ролі асобнага субʼекта ў працэсе пазнаньня й у грамадзкай дзейнасьці.
2. дактрына, якая кажа, што «наша ўласная разумовая дзейнасьць зьяўляецца адзіным бясспрэчным фактам нашага вопыту»;
3. перакананьне ў поўнай субʼектыўнасьці ня толькі ацэнак, але й апісаньняў; адмова ад патрабаваньня імкнуцца да максымальнай абʼектыўнасьці ў нейкіх асобных ці нават ва ўсіх абласьцях;
4. Асабістае, залішне субʼектыўнае стаўленьне да чаго-небудзь; недахоп абʼектыўнасьці: праява субʼектывізму, субʼектывізм ў ацэнцы падзеяў, субʼектывізм ў малюнку рэчаіснасьці.

Субʼектывізм — гэта ярлык, які выкарыстоўваецца для абазначэньня філязофскага прынцыпу, згодна зь якім

«наша ўласная разумовая дзейнасьць зьяўляецца адзіным бясспрэчным фактам нашага вопыту.»

У той час як Томас Гобс быў раньнім прыхільнікам субʼектывізму, посьпех гэтай пазыцыі гістарычна прыпісваецца Дэкарту й яго мэтадалягічнаму сумневу. Субʼектывізм гістарычна асуджаўся хрысьціянскімі тэолягамі, якія супрацьпастаўлялі яму абʼектыўны аўтарытэт царквы, хрысьціянскую догму й боскаадкрыю ісьціну Бібліі. Хрысьціянскія тэолягі й, у прыватнасьці, Карл Барт, таксама асудзілі антрапацэнтрызм як форму субʼектывізму.

Мэтафізычны субʼектывізм — гэта тэорыя, што рэальнасьць — гэта тое, што мы ўспрымаем як рэальнае, і што не існуе сапраўднай рэальнасьці, якая ляжыць у аснове, незалежна ад успрыманьня. Можна таксама сьцьвярджаць, што рэальнасьцю зьяўляецца сьвядомасьць, а не ўспрыманьне (ідэалізм). Гэта супярэчыць мэтафізычнаму абʼектывізму й філязофскаму рэалізму, якія сьцьвярджаюць, што існуе якая ляжыць у аснове «абʼектыўная» рэальнасьць, якая ўспрымаецца па-рознаму.

Гэты пункт гледжаньня не варта блытаць з пазыцыяй аб тым, што «ўсё ёсьць ілюзія» або, што «такой рэчы, як рэальнасьць, не існуе». Мэтафізычныя субʼектывісты лічаць, што рэальнасьць дастаткова рэальная. Аднак яны разумеюць, што прырода рэальнасьці, зьвязаная са зьвесткавай сьвядомасьцю, залежыць ад гэтае сьвядомасьці. Мэтафізычны субʼектывізм мае сваю філязофскую аснову ў працах Дэкарта (гл. Cogito, ergo sum) і зьяўляецца краевугольным каменем філязофіі Сёрэна Кʼеркегора.

Сучасныя вэрсіі

Нядаўна былі дасьледаваны больш сьціплыя вэрсіі мэтафізычнага субʼектывізму. Напрыклад, я мог бы лічыць фактам, што чакаляда смачная, нават калі я прызнаю, што яна смачная ня ўсім. Гэта азначала б, што існуюць факты, якія зьяўляюцца субʼектыўнымі. (Аналягічна, можна было б сьцьвярджаць, што гэта факт, што ў Паўночным паўшарʼі зіма, нават калі гэта не заўсёды так, маючы на ўвазе, што некаторыя факты носяць часовы характар.) Джавані Мерла распрацаваў адмысловую вэрсію мэтафізычнага субʼектывізму, згодна зь якой субʼектыўныя факты заўсёды датычацца ментальных уласьцівасьцяў. Разам з Джуліяй Правата ён сьцьвярджаў, што яго Вэрсія субʼектывізму забясьпечвае натуральны спосаб быць адначасова рэалістам і рэлятывістам, напрыклад, у дачыненьні да сьцьвярджэньня аб тым, што чакаляда смачная — гэта частка рэальнасьці (субʼектыўны факт), чакаляда смачная, але гэта не значыць, што гэта абавязкова праўда з чужога пункту гледжаньня. Тэорыя эгацэнтрычнага прэзэнтызму Каспара Хэйра — яшчэ адзін, цесна зьвязаны з гэтым прыклад.

Субʼектывізм і панпсыхізм

Адно з магчымых пашырэньняў субʼектывісцкай думкі складаецца ў тым, што сьвядомы вопыт даступны для ўсіх абʼектыўна ўспрыманых субстратаў. Пры праглядзе малюнкаў, атрыманых камэрай на баку вывяргаецца вулькан, можна меркаваць, што іх адносны рух абумоўлены субʼектыўнай сьвядомасьцю ўнутры вулькана. Гэтыя ўласьцівасьці таксама могуць быць прыпісаны камэры або розным яе кампанэнтаў.

Аднак такім чынам субʼектывізм трансфармуецца ў роднасную дактрыну, панпсыхізм, веру ў тое, што кожная абʼектыўная сутнасьць (або падзея) мае ўнутраны або субʼектыўны аспэкт.

Асноўны артыкул: Этычны субʼектывізм

Этычны субʼектывізм — гэта мэтаэтычнае перакананьне ў тым, што этычныя прапановы зводзяцца да фактычных сьцьвярджэньняў аб устаноўках і/або ўмоўнасьцях асобных людзей, або што любое этычнае прапанову мае на ўвазе чым-небудзь пазыцыю. Этычны субʼектывізм — гэта форма маральнага рэлятывізму, пры якой праўдзівасьць маральных сьцьвярджэньняў залежыць ад стаўленьня індывідаў (у адрозьненьне, напрыклад, ад супольнасьцяў). Разгледзім гэты выпадак з другога боку — для чалавека, які прадстаўляе, што гэта, — быць катом, лавіць і есьці мышэй цалкам натуральна й маральна абгрунтавана. Для чалавека, які ўяўляе сябе мышшу, быць зацкаваным коткамі маральна агідна. Хоць гэта расплывістая мэтафара, яна служыць ілюстрацыяй меркаваньня, што ў кожнага асобнага субʼекта ёсьць сваё ўласнае разуменьне правільнага й няправільнага.

Этычны субʼектывіст мог бы, напрыклад, выказаць здагадку, што тое, што зьяўляецца маральна правільным, азначае толькі тое, што гэта ўхваляецца. (Гэта можа прывесьці да перакананьня, што розныя рэчы правільныя ў адпаведнасьці з кожным індывідуальным маральным сьветапоглядам.) Адным са сьледзтваў гэтых перакананьняў зьяўляецца тое, што, у адрозьненьне ад маральнага скептыка або некагнітывіста, субʼектывіст лічыць, што этычныя меркаваньні, хоць і субʼектыўныя, тым ня менш зьяўляюцца такімі рэчамі, якія могуць быць праўдзівымі або ілжывымі ў залежнасьці ад сытуацыі.

Наогул кажучы, існуе два погляды на баёзаўскую верагоднасьць, якія па-рознаму інтэрпрэтуюць канцэпцыю верагоднасьці. У тэорыі верагоднасьцяў субʼектывісцкая пазыцыя — гэта перакананьне ў тым, што верагоднасьці — гэта проста ступені веры рацыянальных агентаў у пэўнае зацьвярджэньне, якія самі па сабе ня маюць абʼектыўнай рэальнасьці. Згодна з субʼектывісцкай пункту гледжаньня, верагоднасьць вымярае «асабістае перакананьне». Для такога роду субʼектывістаў фраза, якая мае дачыненьне да верагоднасьці, проста сьцьвярджае ступень, у якой субʼектыўны субʼект лічыць сваё сьцьвярджэньне сапраўдным або ілжывым. Як сьледзтва, у субʼектывістаў няма праблем з тым, што розныя людзі даюць розныя верагоднасьці нявызначанаму здагадцы, і ўсе яны верныя.

Многія сучасныя мэтады машыннага навучаньня заснаваныя на абʼектывіскіх Баёзаўскіх прынцыпах. Згодна з абʼектывісцкім пунктам гледжаньня, правілы баёзаўскай статыстыкі могуць быць апраўданы патрабаваньнямі рацыянальнасьці й несупярэчлівасьці й інтэрпрэтаваны як працяг лёгікі. Спрабуючы апраўдаць субʼектыўную верагоднасьць, Бруна дэ Фінэты стварыў паняцьце філязофскай ўзгодненасьці. Паводле яго тэорыі, сьцьвярджэньне аб верагоднасьці падобна заклад, і стаўка зьяўляецца лягічнай толькі ў тым выпадку, калі яна не падвяргае гульца рызыцы пройгрышу, калі яго праціўнік робіць мудры выбар. Каб растлумачыць, што ён мае на ўвазе, Дэ Фінэты правёў разумовы экспэрымэнт, які ілюструе неабходнасьць захаваньня прынцыпаў ўзгодненасьці пры складаньні імавернаснага зацьвярджэньня. У яго сцэнары, калі хтосьці заяўляе пра ступень сваёй веры ў нешта, ён робіць невялікую стаўку за ці супраць гэтага перакананьня й вызначае каэфіцыенты, разумеючы, што іншы бок заклад можа затым вырашыць, які бок стаўкі прыняць. Такім чынам, калі Ясь паказвае шанцы 3 да 1 супраць прапановы L, ягоны апанент Алесь можа затым выбраць, запатрабаваць ці ад Яся рызыкнуць 1 рублём, каб выйграць 3 рубля, калі прапанова L апынецца вернай, або запатрабаваць ад Яся рызыкнуць 3 рублямі, каб выйграць 1 рубель, калі прапанова L апынецца вернай. Прапанова L няправільна. У гэтым выпадку Алесь можа атрымаць перамогу над Ясем. Такім чынам, па словах дэ Фінэты, гэты выпадак зьяўляецца няскладным.

Філязофія

Тэрмін выкарыстоўваецца для вызначэньня розных эпістамалягічных пазыцыяў, згодна зь якімі ўсе паняцьці, меркаваньні й веды ў значнай ступені вызначаюцца й фармуюцца адпаведным субʼектам — як правіла, пад гэтым маецца на ўвазе асобны чалавек. Субʼектывісцкія пазыцыі кантрастуюць з абʼектывісцкімі або строга рэалістычнымі пазыцыямі, але не абавязкова прыводзяць да ідэалізму, рэлятывізму або скептыцызму.

Субʼектывісцкія тэорыі

Субʼектывісцкія тэорыі больш падрабязна апісаны ў розных аспэктах. Індывідуальны субʼектывізм бачыць меру ўсякага пазнаньня ў асобным індывідуўме, а таксама ў яго індывідуальным сьвядомасьці. Індывідуальнае ўспрыманьне й індывідуальныя інтарэсы адпаведнага субʼекта вызначаюць яго рэальнасьць, якая ўжо ў сілу гэтага павінна быць адноснай. Кожны субʼект ўспрымае зьнешні сьвет па-свойму.

Агульны субʼектывізм разглядае сутнасьць пазнаючага субʼекта, напрыклад, «чалавечая істота», агульная для ўсіх людзей, як умова ўсякага пазнаньня. Такім чынам, розныя індывіды, у сілу сваёй прыналежнасьці да роду чалавечага, сапраўды падпарадкоўваюцца аднаму й таму ж закону ў сваім пазнаньні й, такім чынам, у прынцыпе аднолькава спазнаюць зьнешні сьвет. Аднак яны могуць быць ня ўпэўнены, што іх высновы «абʼектыўна» правільныя, бо з пункту гледжаньня іншых жывых істот, няхай гэта будзе жывёлы ці выдуманыя іншыя формы жыцьця, погляд на рэчы можа быць зусім іншым.

Калі разумныя прычыны й уласныя патрэбы супадаюць у асьвечаным эгаізьме, гэта называецца рацыяналістычным субʼектывізмам. Субʼектывісцкія тэорыі таксама могуць мець альтруістычную афарбоўку. Кожны субʼект сочыць за тым, каб у яго і ў іншых усё было добра, тады ва ўсіх усё будзе добра. Калі гэтая альтруістычная канцэпцыя распаўсюджваецца на грамадзтва, гэта называецца сацыяльным субʼектывізмам. Маральны каштоўнасны парадак ствараецца шляхам кампрамісу індывідуальных патрэбаў. Сумеснае ўзважваньне дабротаў дазваляе дасягнуць гэтых кампрамісаў.

Субʼектывізм у гісторыі філязофіі

Зацьвярджэньне «чалавек-мера ўсіх рэчаў» прыпісваецца дасакратычнаму філёзафу Пратагору, хоць лічыцца нявызначаным, ці маецца на ўвазе асобны індывід або род чалавечы. Яна лічыцца самай радыкальнай тэорыяй субʼектывізму. Крытыкі перасьцерагаюць ад самавольства ў дачыненьні да маральных учынкаў і іх нэгатыўных наступстваў. Субʼектывізм супадае зь (не) маральлю карысьці й эгаізму. Больш за тое, абʼектыўнасьці больш не было б. Такім чынам, магчымасьці навуковых дасьледаваньняў былі пастаўлены пад сумнеў. Нават клясыкі філязофіі паказвалі, што субʼектывізм зьяўляецца самасупярэчлівым, калі ён сьцьвярджае (з прэтэнзіяй на абсалютную або абʼектыўную значнасьць адпаведна), што ўсе (пазнаньне) субʼектыўна.

Ўмеранай формай субʼектывізму можа лічыцца меркаваньне Рэнэ Дэкарта аб тым, што ўсе пазнаньне абʼекта залежыць ад адзінага першасна дадзенага — сьвядомасьці субʼекта. Але гэта пазнаньне, па меншай меры часткова, здольна да абʼектыўнага або несумнеўнага пазнаньня ў сілу пэўных лягічных законаў, ад якіх яно ня можа ўхіліцца. Дэкартаў сфармуляваў у гэтай сувязі прынцып «я думаю, значыць, я існую» як бясспрэчную аснову любога мысьленьня. Гэта спарадзіла тэндэнцыі, якія спрыялі разьвіцьцю субʼектывісцкіх тэорыяў.

Роднасным умеранаму картэзіянскаму падыходу зьяўляецца падыход «крытычнай» эпістэмалёгіі, адстойваны Імануілам кантам. Рэчы самі па сабе непазнавальныя, паколькі яны заўсёды зьяўляюцца ўжо ў рамках субʼектыўных катэгорыяў ўспрыманьня, а менавіта прасторы й часу. Кант пры гэтым зьяўляецца прадстаўніком агульнага субʼектывізму: у якасьці пазнаючага субʼекта Кант разглядае не асобны эмпірычны субʼект, а мысьленьне як такое, уласьцівае роду чалавечаму па сваёй сутнасьці. Філязофія як «трансцэндэнтальная філязофія» павінна была быць прысьвечана менавіта дасьледаваньню гэтых законаў мысьленьня, для чаго Кант хацеў закласьці аснову сваёй крытыкай чыстага розуму, а таксама пралегоменамі да любой будучай мэтафізыцы. Гэты погляд на ўласныя здольнасьці пазнаньня й зьвязанае з гэтым філязофскае дасьледаваньне прадмета часта называюць «капэрніканскім паваротам у філязофіі»: у цэнтры ўвагі больш ня сьвет, а самакрытыка мысьленьня, прычым не зьнешняе, а ўнутранае. Гэта называецца трансцэндэнтальным субʼектывізмам.

Прытрымліваючыся прыкладу Канта, многія нямецкія мысьляры, якія прытрымліваюцца ідэалізму — лічылі сябе-але кожны са сваім асаблівым акцэнтам-філёзафамі-трансцэндэнталістамі. Нароўні зь Ёганам Готлібам Фіхтэ й Фрыдрыхам Вільгельмам Ёзэфам фон Шэлінгам гэта справядліва й у дачыненьні да Эдмунда Гусэрля, чыё абнаўленьне картэзіянскага ідэалу абсалютна абгрунтаванай навукі ляжыць у аснове яго фэнамэналёгіі. Артур Шопенгауэр нават сьцьвярджаў:

«Сьвет — гэта маё ўяўленьне — гэта <…> прапанова, якую кожны павінен прызнаць сапраўднай, як толькі ён яго [сьвет] зразумее, калі толькі гэта ня тое, што кожны разумее, як толькі ён яго чуе.»

Сёньня пад гэтым тэрмінам разумеюць усе тыя рэлятывісцкія канцэпцыі, якія, паказваючы на субʼект як на адзіны асобнік любога пазнаньня, прынцыпова адмаўляюць магчымасьць унівэрсальных і інтэрсубʼектыўна дакладных сьцьвярджэньняў. У дачыненьні да этыцы пасьлядоўна скептычны субʼектывізм можа прывесьці да адмаўленьня міжасобасных каштоўнасьцяў і паказваць на эгаізм. Гэта не абавязкова, паколькі міжасобасныя этыка можа гуляць важную й накіроўвалую ролю для субʼекта, нават калі іншыя людзі згаджаюцца на ўладаньне ісьцінай — з здагадкі аб адсутнасьці интерсубъективной абгрунтаванасьці маральных каштоўнасьцяў не абавязкова вынікае, што маральных каштоўнасьцяў наогул не існуе.

«…З часоў асьветы чалавек узвысіў сябе да ўзроўню меркі ўсяго існага і ўсіх рэчаў, тым самым паставіўшы сваю субʼектыўнасьць на месца Божага абʼяўленьня. Але калі субʼектыўнасьць разумее сябе й сваё мысьленьне як ісьціну, то гэта мае на ўвазе адсутнасьць перадумоў і іманентнасьць чалавека. З гэтага разьвіваецца тэорыя пазнаньня, у якой, у пазытывісцкай манеры, усё пазнавальнае ў значнай ступені вызначаецца субʼектам. Такім чынам, ўспрыманьне рэчаіснасьці вызначаецца як своеасаблівасьцю пазнаючага, так і яго апрыёрнымі ўмовамі.»

Сацыяльныя навукі

У сацыяльных навуках, асабліва ў сацыялёгіі й паліталёгіі, пара супрацьлегласьцяў субʼектывізм супраць абʼектывізму мае сваё ўласнае значэньне. Абодва тэрміна абазначаюць розныя канцэпцыі дасьледаваньняў у галіне сацыяльных навук. Субʼектывізм мае на ўвазе дасьледаваньне чалавечага вопыту ў загадзя пэўнай сацыяльнай асяродзьдзі: субʼект зьяўляецца тут галоўным абʼектам дасьледаваньня. Абʼектывізм зыходзіць з грамадзтва, апісвае й дасьледуе яго. Ён разглядае грамадзтва як другую прыроду асобы, якая структуруе грамадзкія дзеяньні з дапамогай правілаў і прадпісаньняў.

Сацыялягічныя тэрміны, такія як «грамадзтва», «сацыяльная структура», «сацыяльная сыстэма», «сацыяльная кляса» зьяўляюцца альбо катэгорыямі, структуруецца сацыяльную рэальнасьць (абʼектывізм), альбо падымаюць пытаньні аб тым, якое становішча рэчаў адпавядае гэтым парадкавым паняцьцях (субʼектывізм).

Між тым, робяцца спробы распрацаваць тэарэтычную канцэпцыю, якая абʼяднала б абедзьве канцэпцыі з пункту гледжаньня тэорыі культуры. Такі падыход можна знайсьці, напрыклад, у «Пʼеры Бурдзье». Гэта робіцца, каб даць магчымасьць дасьледаваць і апісваць дынамічную сукупнасьць таварыстваў. Гэта таксама можа прывесьці да сацыяльных навук, каб мець магчымасьць распрацоўваць альтэрнатыўныя мадэлі грамадзтва. Так званую «тэорыю структураваньня» Энтані Гідэна можна разглядаць як яшчэ адну спробу зрабіць гэта магчымым. У выпадку вывучэньня ўзаемных адносін паміж абʼектыўнымі структурамі й субʼектава-арыентаванымі традыцыямі можа ўзьнікнуць пытаньне аб адносінах паміж індывідам і грамадзтвам ці грамадзтвам, адпаведна. На субʼектыўны й абʼектыўны пытаньні можна адказаць больш поўна, чым на сёньняшні дзень.

Рамантыка

Нашчадкі эпохі Асьветніцтва, пакаленьне 70-х гадоў XVIII стагодзьдзя, паклалі пачатак рамантычнага руху ў Нямеччыны. Зь філязофскага пункту гледжаньня іх дэвіз: «розум — гэта яшчэ ня ўсё». Сьвет павінен быць цэласным, лічыў Фрыдрых Шлегель. Такім чынам, розуму патрэбна паэзія.

Субʼектывізм гэтай эпохі імкнецца здабыць больш цеснае й сапраўднае стаўленьне да рэчаў, дазваляючы індывіду сысьці ў сябе й вынайсьці субʼектывісцкіх сьветапогляду. Дабро й зло інтэрпрэтуюцца субʼектывісцкі:

«…само па сабе нішто не зьяўляецца ні добрым, ні дрэнным, мысьленьне толькі робіць гэта.»

З дапамогай «паэзіі й праўды» чалавек імкнецца пазьбегнуць рацыяналістычнага прымусу да адаптацыі й выказаць «страчанае, якое марыць я». Субʼектывізм гэтага пэрыяду працягвае жыць у сымбалізьме, экспрэсіянізьме й сюррэалізьме.

• Філязофія
• Аб’ектывізм
• Рэлятывізм
• Рэалізм
• Суб’ектыўны ідэалізм

• Ulrich Schwabe: Individuelles und Transindividuelles Ich. Die Selbstindividuation reiner Subjektivität und Fichtes Wissenschaftslehre. Mit einem durchlaufenden Kommentar zur Wissenschaftslehre nova methodo. Paderborn u. a. 2007
• Christian Rother: In der «Endstiftung». Einige Bemerkungen zu Richard T. Murphys «Hume and Husserl: Towards Radical Subjectivism», in: Kontroversen in der Philosophie, Heft 5, November 1993, 55-61.

• [1]