Старажытная Грэцыя: цывілізацыя ў гісторыі Грэцыі

і да 146 году да н. э., калі грэкі пацярпелі паразу ў бітве пры Карынце ад рымлянаў. Галоўным пэрыядам лічыцца росквіт Клясычнай Грэцыі ў V—IV стагодзьдзях да н. э. Клясычны пэрыяд старажытнагрэцкай гісторыі пачаўся пасьля пэрсыдзкага нашэсьця й ягонага адбіцьця Атэнамі. Дзякуючы заваяваньням Аляксандра Македонскага, эліністычныя цывілізацыі квітнелі ў Цэнтральнай Азіі ў заходняй частцы Міжземнага мора.

Клясычная грэцкая культура аказала магутны ўплыў на разьвіцьцё Рымскай імпэрыі, якая распаўсюдзіла яе ў многіх частках Міжземнаморскага рэгіёну й Эўропы, і па гэтай прычыне клясычная Грэцыя, як правіла, лічыцца пачынальнікам культуры, якая лягла ў аснову заходняй культуры. Але аналягічнае ўзьдзеяньне грэцкая культура зрабіла й на мусульманскую й будыйскую культуры і іншыя цывілізацыі.

Асаблівасьцю сацыяльнай і палітычнай арганізацыі старажытных грэкаў было тое, што яна выступала ў выглядзе так званага «поліса». Поліс — гэта ў рэальнасьці асобнага тыпу абшчына — так званая грамадзянская абшчына.

Архаічны пэрыяд

 

У VIII стагодзьдзі да нашай эры Грэцыя стала выходзіць зь Цёмных стагодзьдзяў, якія пасьледавалі за падзеньнем мікенскай цывілізацыі. Пісьменнасьць была згубленая, а мікенскія рукапісы забыліся, але грэкі прынялі фінікійскі альфабэт, змадыфікаваўшы яго для стварэньня свайго альфабэту. Пачынаючы прыкладна з IX стагодзьдзя да н. э. пісьменства пачало зьяўляцца ў рэгіёне. Грэцыя была падзелена на мноства дробных самакіравальных абшчынаў, што ў значнай ступені дыктавалася грэцкай геаграфіяй, дзе кожны востраў, даліна й раўніна адрэзаная ад сваіх суседзяў берагам мора альбо горнымі хрыбтамі.

Лелянская вайна была працяглым канфліктам, але яна адрозьнівалася тым, што ёсьць раньняй дакумэнтальна зафіксаванай вайной старажытнагрэцкага пэрыяду. Яна вялася паміж важнымі полісамі Халкіды й Эрэтрыі за ўрадлівую лелянтыйскую раўніну на востраве Эўбэя. Абодва гарады мелі велізарныя страты ў выніку доўгай вайны, аднак Халкіда была намінальным пераможцам.

Кляса гандляроў паўстала ў першай палове VII стагодзьдзя да н. э., а каля 680 году да н. э. была ўведзеная першая манэта, што выклівала напружанасьць многіх гарадох-дзяржаваў. Арыстакратычныя рэжымы, якія звычайна рэгулявалі полісы, апынуліся пад пагрозай, з боку заможных купцоў, якія ў сваю чаргу жадалі палітычнай улады. З 650 году да н. э. арыстакратыі давялося змагацца, каб ня быць скінутымі й замененыя папулісцкімі тыранамі. Слова паходзіць ад не-ўніжальнаага грэцкага τύραννος, «незаконны кіраўнік», што аднолькава ўжывалася як да добрых, гэтак і да дрэнных лідэраў.

Рост колькасьці насельніцтва й недахоп зямлі абгастрылі ўнутраную барацьбу паміж беднымі й багатымі ў многіх гарадах-дзяржавах. У Спарце Мэсэнскія войны прывялі да заваёвы Мэсэніі й прыгону мэсэнцаў, пачынаючы з другой паловы VIII стагодзьдзя да нашай эры, што дзейнічаў як прэцэдэнт у Старажытнай Грэцыі. Гэтая практыка дазволіла адбыцца сацыяльнай рэвалюцыі. Заваяванае насельніцтва, з гэтага часу вядомае як ілёты, займалася сельскай гаспадаркай, у той час як кожны грамадзянін мужчынскага полу ў Спарце станавіўся жаўнерам, а Спарта сталася ваенізаванай дзяржавай. Нават эліты былі вымушаныя жыць і трэніравацца ў якасьці жаўнераў, што рабіла роўнасьць паміж багатымі й беднымі й служыла для разрадкі сацыяльнага канфлікту. Гэтыя рэформы, зьвязаныя з асобай Лікурга, былі, верагодна, завершаныя да 650 году да н. э.

Атэны пацярпелі ад аграрнага крызісу ў канцы VII стагодзьдзя да н. э. зноў жа ў выніку грамадзянскай вайны. Ахонт Атэнаў Дракон правёў цяжкія рэформы, выкладзеныя ў 621 годзе да н. э., (адсюль і назва «драконаўскія» меры), але яны ня здолелі здушыць канфлікт. У рэшце рэшт умераныя рэформы Салёна паляпшыла становішча бедных, але трывала замацавала арыстакратую ва ўладзе й далі Атэнам некаторую стабільнасьць.

У VI стагодзьдзі да н. э. некалькі гарадоў была прызнаны ў якасьці дамінуючай сілы ў грэцкіх справах: Атэны, Спарта, Карынт і Тыбы. Кожны зь іх меў сельскія раёны й невялікія гарады, якія знаходзіліся пад іхным кантролем, а Атэны й Карынт, акрамя таго, сталі буйнымі марскімі й гандлёвымі дзяржавамі.

У VIII і VII стагодзьдзях да н. э. хуткі рост насельніцтва прывёў да эміграцыі многіх грэкаў ува ўтвараныя калёніі ў Вялікай Грэцыі (Паўднёвая Італія й Сыцылія), Малой Азіі й далёкага замежжа. Эміграцыя фактычна спынілася ў VI стагодзьдзі да н. э., аднак грэцкі сьвет, культурна й лінгвістычна, стаў значна большым, чым плошча сучаснай Грэцыі. Грэцкія калёніі не былі палітычна кантраляваныя іхнымі заснавальнікамі, нягледзячы на тое, што яны захавалі рэлігійныя й гандлёвыя сувязі зь імі.

У гэты пэрыяд вялікае эканамічнае разьвіцьцё адбывалася ў Грэцыі, а таксама ейных заморскіх калёніяў, якая выпрабавала рост у гандлі й вытворчасьці. Існавала вялікае паляпшэньне ўзроўню жыцьця насельніцтва. Некаторыя дасьледаваньні паказваюць, што сярэдні памер грэцкай хатняй гаспадаркі ў пэрыяд з 800 году да н. э. да 300 году да н. э. павялічыўся ў пяць разоў, што паказвае на значнае павелічэньне сярэдняга даходу насельніцтва.

Клясычны пэрыяд

Грэцка-пэрсыдзкія войны

Асноўны артыкул: Грэцка-пэрсыдзкія войны

 

Каля 550 году да н. э. цар Лідыі Крэз пакарыў сваёй улады многія гарады малаазійскіх грэкаў, якія, з заваяваньнем Лідыйскага царства Кірам, перайшлі пад уладу цароў Пэрсіі. Мацерыковая Грэцыя толькі праз пасрэдніцтва сваіх калёніяў прыйшла ў сутыкненьне з Пэрсіяй. У самым пачатку V стагодзьдзя да н. э. паўсталыя азіяцкія грэкі, ачоленыя Мілетам, зьвярнуліся за дапамогай да мэтраполіі; атэняне й эрэтрыйцы паслалі ім некалькі сваіх караблёў. Паўстаньне скончылася поўнай няўдачай: калёніі былі зноў заваяваныя пэрсамі да 496 году да н. э. Тады цар Дарый вырашыў пакараць атэнянаў і падпарадкаваць сваёй уладай іншых элінаў. Першы паход пэрсаў на Грэцыю скончыўся крушэньнем іхняга флёту каля гары Атона ў 492 годзе да н. э. Другі паход, пад правадырствам Датыса й Артафэрна, скончыўся ўрачыстасьцю атэнян і зваротам іхняй земляробчай і збольшага прамысловай рэспублікі ў наймоцную дзяржаву Грэцыі, гандлёвую й марскую.

У дзьвюх перамогах, Маратонскай 12 верасьня 490 году да н. э. і Салямінскай 28 верасьня 480 годзе да н. э., зламіўшых магутнасьць пэрсыдзкіх цароў і выратавалі грэцкія дзяржавы ад прыгнёту й зьдзічэньня, галоўнымі героямі былі атэняне, зь іхнымі вайскаводамі й дзяржаўнымі мужамі: Мільтыядам, Арыстыдам і Тэмістоклам. Мільённыя полчышчы Дарыя й Ксэркса былі зьнішчаны жменяй грэкаў, адушаўлёных любоўю да радзімы й ейным установам, моцным ваенным мастацтвам і дысцыплінай, роўна як і талентамі военачальнікаў. Калі раздрабненьні Грэцыі на мноства дробных рэспублік, якія не забывалі сваіх хатніх звадаў нават у пару агульнай небясьпекі, пагражала гібельлю старажытнагрэцкай адукаванасьці ў сутыкненьні з дэспатыямі, то й выратаваньнем сваім у гэты час Грэцыя абавязаная была больш за ўсё таму настрою й разумовай перавазе, якія выхоўваліся ў дробных грэцкіх рэспубліках, асабліва ў атэнскай дэмакратыі. Таксама варта адзначыць Тэрмапільскую бітву 7-9 жніўня 480 г. да н. э., у якой 5 тыс. грэцкіх ваяроў на чале са спартанскім царом Леанідам здолелі на 3 дні затрымаць уварваньне ўглыб Грэцыі 70-тысячнага пэрсыдзкага войска, забіўшы 20 тыс. нападнікаў.

Ужо ў 478 годзе да н. э. Атэны сталі на чале іянійскага зьвяза, і галоўнае правадырства ваеннымі сіламі элінаў у барацьбе з пэрсамі перайшло, мала-памалу, ад Спарты да Атэнаў. Важныя заслугі Атэнаў перад усёй Грэцыяй, моцны флёт, геніяльныя вайскаводы, з аднаго боку, а з другога боку — пагарда Спарты да сваіх хаўрусьнікаў, недастатковасьць ейных марскіх сіл для працягу вайны з Пэрсіяй, здрадлівыя зносіны Паўсанія з ворагамі Грэцыі — такія былі абставіны, дзякуючы якім Спарта ўсё больш губляла значэньне лідэра сярод грэцкіх дзяржаваў, а Атэны, адбудаваныя пасьля двухразовага пажару, умацаваныя й злучаныя зь Пірэямі ў адзін горад, набывалі кіруючую ролю ў Грэцыі. Акрамя Арыстыда й Тэмістокла, палітычнаму росту атэнскай рэспублікі шмат садзейнічаў сваімі прымірэнчым паводзінамі й гучнымі перамогамі над пэрсамі Кімон. Перамогі ля ракі Эўрымэдонт у Памфіліі ў 466 году да н. э. і каля кіпрскай Саляміны ў 449 году да н. э. надоўга ачысьцілі Эгейскае мора ад пэрсыдзкага флёту.

Дэляскі зьвяз

Асноўны артыкул: Дэляскі зьвяз

 

Пачатак атэнска-эалійскага зьвяза ставіцца да архонтства Тымастэна, калі атэняне прынялі пад сваю апеку, насуперак рашэньню лакедэманян, малаазійскіх іянянаў і іншых астраўлянінаў і па вяртаньні спартанскага флёту дадому працягвалі вайну з пэрсамі. Задачай зьвяза было абвешчана далейшае вызваленьне элінаў ад пэрсыдзкага прыгнёту й пакрыцьцё шкоды, прычыненай пэрсамі элінам.

Гегемонія прадастаўлялася Атэнам, але за чальцамі зьвяза пакідалася палітычная незалежнасьць і раўнапраўнасьць з пануючай абшчынай. Справы зьвяза вяліся зьвязным сходам, месцам якога, роўна як і зьвязнай скарбніцай быў абраны востраў Дэляс. На абавязкі хаўрусьнікаў ляжала дастаўленьне й зьмяшчэньня вызначанага ліку караблёў для хаўрусьніцкага флёту. З самага пачатку дапушчана была для дробных суполак замена натуральнай павіннасьці грашовай, і мала-памалу лік такіх суполак ўзрастаў. Рыштункам караблёў на гэтыя грашовыя ўзносы заклапочаныя былі атэняне, якія ўсё больш зьвярталіся з распарадчыкаў у начальнікаў зьвязу, абмяжоўваючы пры гэтым на сваю карысьць аўтаноміі хаўрусьнікаў і зводзячы апошніх на становішча падданых. Зьвяз дзяржаваў свабодных, раўнапраўных, зьвярнуўся ў дзяржаву атэнянаў. Зьнешнімі знакамі зьдзяйсьненьня пераменаў служылі: перанясеньне хаўрусьніцкай казны з Дэляса ў Атэны ў 454 годзе да н. э. і ўварваньне атэнскіх уладаў у хатнія справы хаўрусьніцкіх абшчын, абмежаваньне іхняй судовай кампэтэнцыі.

Колькасьць абшчынаў у зьвязе пераходзіла за 200, а іхны агульны лік насельніцтва складаў да 15 млн чалавек. Было нешта ненатуральнае ўва ўзаемных адносінах паміж гегеманічнай суполкай у 200 тыс. грамадзянаў, з аднаго боку, і сотнямі суполак з 15 мільёнамі грамадзянаў, якія ўзбагачаюць і ўпрыгожваюць гегемона й абавязаныя яму падпарадкоўвацца. Выпадкі непадпарадкаваньня хаўрусьнікаў былі нярэдкія зь першага ж часу існаваньня зьвяза. Між тым лёс атэнскай рэспублікі быў найцясьнейшым чынам зьвязаны зь вернасьцю хаўрусьнікаў. Атэняне сурова каралі ўсякую спробу да адпадзеньня; але дастаткова было атэнскай суполцы пахіснуцца ў сваёй магутнасьці, што здарылася ў пэрыяд Пэляпанэскай вайны, — і ўвесь зьвяз разваліўся, ледзь не прывёўшы да канчатковай гібелі й пануючую суполку. Фармальна зьвяз быў зьнішчаны паводле ўмоваў міру зь Лісандрам у 404 годзе да н. э. пасьля паразы Атэнаў, але ён распаўся сам сабою значна раней.

Сямідзесяцігадовы пэрыяд першага атэнскага зьвязу з 476 году да н. э. да 404 году да н. э. быў найбольш бліскучым часам у гісторыі ня толькі Атэнаў, але ўсёй Грэцыі. Яму належаць выбітныя творы грэцкага генія ў галіне літаратурнай творчасьці, плястыкі. Ніколі Грэцыя не была лепш забясьпечана ад замахаў на ейную незалежнасьць з боку варвараў. Атэнская абшчына, якая стала марской дзяржавай і са славаю выйшла ў бітвах пры Маратоне, Саляміне, Плятэі й іншых, хутка пайшла да рашучай дэмакратызацыі сваіх установаў. Арыстыд, Эфіальт, Пэрыкл сваімі рэформамі давяршылі справы Салёна й Клістэна, і з другой паловы V стагодзьдзя да н. э. атэнскі народ у цэлым, без адрозьненьня па клясах, стаў поўнаўладным арганізатарам і распарадчыкам свайго лёсу, альбо непасрэдна, праз народны сход і суд прысяжных, альбо праз службовых асобаў рэспублікі, прызначаных па жэрабі альбо абіраемыя народам на гадавы тэрмін і якія аддавалі справаздачу народу па заканчэньні тэрміну сваёй службы.

Пэляпанэская вайна

Асноўны артыкул: Пэляпанэская вайна

 

Спартанцы нямоглыя былі перашкодзіць пашырэньню атэнскага флёту, умацаваньню Атэнаў і пераходу на іхны бок мноства іянійскіх гарадоў. Перавага на моры, па заканчэньні вайны з пэрсамі, належала несумненна Атэнам; ўзмацніўся іхны ўплыў і на сушы, тым больш, што Спарта была цалкам занятая хатняй бязладзіцай. Але ўжо з 460 году да н. э. спартанцы ўсяляк імкнуліся процідзейнічаць атэнянам у іхных сутыкненьнях зь іншымі грэцкімі дзяржавамі, і двойчы, пры Танагры ў 457 годзе да н. э. і пры Каранэе ў 447 годзе да н. э., нанесьлі атэнянам адчувальную паразу. Дзякуючы галоўным чынам Пэрыклу, паміж Атэнамі й Спартай была заключана 30-гадовая мірная дамова, праз 14 гадоў перарваная Пэляпанэскай вайной у 431 годзе да н. э., гісторыя якой была расказана гісторыкамі, Тукідыдам і Ксэнафантам, якія жылі ў той час.

Першая 10-гадовая вайна, вядомая пад імем «Архідамавай», вялася зь пераменным посьпехам, і ў 421 годзе да н. э. ваюючыя бакі заключылі так званую Нікееўскую дамову на мір на 60 гадоў. Але ледзь прайшло 6 гадоў, як гнілы мір быў парушаны, і ваенныя дзеяньні аднавіліся: у 416 годзе да н. э. атэняне адправілі войска супраць Сыракузаў у Сыцылію пад начальствам Алькібіада, Нікія, Дэмастэна, але Алькібіад быў адкліканы з дарогі й зьбег у Спарту. Паводле ягонай радзе спартанцы паслалі моцнае падмацаваньне да Сыракузаў і распачалі вайну на моры, у водах Эгейскага мора, а сухапутную, на тэрыторыі самой Атыкі, дзе яны занялі пасёлак Дэкелею й няспынна пагражалі самім Атэнам. На баку Спарты былі зараз грошы й караблі пэрсыдзкага цара. Сыцылійская экспэдыцыя скончылася для атэнянаў поўным зьнішчэньнем іхняга флёту ў 413 годзе да н. э. і адпадзеньнем наймацнейшых хаўрусьнікаў. Вяртаньне Алькібіада ў Атэны ў 411 годзе да н. э. суправаджалася алігархічнай рэвалюцыяй, але ягонае панаваньне праіснавала ня больш за 4 месяцы, і дэмакратыя мала-памалу была адноўлена. Атэны зноўку сталі на чале зьвяза, узнавілі флёт, караблёў у паўтараста, і неаднаразова праявілі цуды адвагі й самаадданасьці.

Але ў 405 годзе да н. э. у Гелеспонце й пры Эгаспотамах, флёт атэнянаў быў зьнішчаны, і войскі спартанцаў, пад начальствам Лісандра, замкнулі іх з сушы й з мора. Голад і інтрыгі алігархаў вымусілі атэнянаў пагадзіцца на капітуляцыю: ўмацаваньні гораду былі зрытыя, усе караблі, акрамя 12, выдадзены непрыяцелю, зьвяз скасаваны, дэмакратыя замененая алігархічным панаваньнем трыццаці ў красавіку 404 году да н. э. У наступным годзе тыранія трыццаці была зрынута выгнаньнікамі-дэмакратамі, ачоленымі Трасыбулам, і ў архонства Эўкліда ўвосень 403 году да н. э. паміж партыямі было складзена пагадненьне. Паводле словаў Арыстотэля, адноўленае зараз дэмакратычнае кіраваньне захоўвалася безь пераваротаў да ягонага часу, а перамены хіліліся да пашырэньня правоў народа. Народная партыя ў Афінах ў імпрэзе сваёй выказала незвычайную ўмеранасьць, памяркоўнасьць і велікадушнасьць па адносінах да супернікам.

Гегемонія Спарты й Тыбаў

 

Пасьля разгрому Атэнаў сьледвала другая па ліку гегемонія Спарты, акая, аднак, мела мала агульнага зь першай спартанскай гегемоніяй, да грэцка-пэрсыдзкіх войнаў. З аднаго боку, Спарта запляміла сябе зараз гвалтоўнымі пераваротамі ў хаўрусьніцкіх супольнасьцях у сэнсе прадажнасьці й крадзяжамі, а зь іншага боку — элінскія абшчыны, навучаныя вопытам, раўніва ахоўвалі сваю незалежнасьць і знаходзілі выратаваньне ад прыгнёту Спарты ў хаўрусьніцкай арганізацыі й у падтрымцы пэрсыдзкага цара. Збольшага мацерыковыя, але галоўным чынам малаазійскія грэкі былі ўцягнутыя ў міжусобную свару Кіра Малодшага, намесьніка Малой Азіі, і ягонага брата Артаксэркса, цара пэрсаў. Сачыненьне Ксэнафонта «Анабазіс» абесьсьмяроціў паход 10 тысячаў грэкаў, які быў ачолены Кірам, у глыбіню Азіі й іхны зваротны шлях да малаазійскага ўзьбярэжжа, пад камандваньнем Клеарха й Ксэнафонта, ужо пасьля сьмерці Кіра. Званьне гегемона Грэцыі абавязвала Спарту падаць дапамогу малаазійскім гарадам, якія далучыліся было да Кіру й зараз баяліся помсты ад пэрсыдзкага цара. У Азію быў пасланы Агесылай, у Эўропе заставаўся Лісандар. Посьпехі Агесылая ў барацьбе з пэрсамі былі спыненыя падзеямі ў Грэцыі: наймацнейшыя дзяржавы заключылі зьвяз паміж сабою супроць Спарты: на баку хаўрусьнікаў быў і цар Пэрсіі; іхнымі марскімі сіламі й пэрсыдзкімі камандаваў атэнянін Конан. Палажэньне Спарты было цяжкім, і яна ў 387 годзе да н. э. заключыла з царом сэпаратны мір, так званы Анталкідава дамова, які перадаваў Грэцыю ў распараджэньне ейнага спрадвечнага ворага.

Паводле ўмовах дамову, азіяцкія грэкі пераходзілі ў панаваньне да цара; ува ўласнай Грэцыі ўсё зьвязы, за выключэньнем пэляпанэскага, былі абвешчаны расторгнутымі, а ўсе суполкі абавязаны былі на будучы час заставацца адасобленымі й незалежнымі; выканаўцамі ўмоваў дамовы былі прызначаныя спартанцы, а вярхоўнае назіраньне за Грэцыяй давяралася цару. На гэтым акце, адваротным да ўсіх традыцыяў грэкаў, Спарта не спынілася; расла й нянавісьць супраць яе па ўсёй Грэцыі. Ахвярамі гвалту, вераломства й падазронасьці спартанцаў ўпалі Мантынэя, Фліунт ў Пэляпанэсе, Алінт на тракійскім ўзьбярэжжы, Кадмэя ў Тыбах.

Але з гэтага моманту лёс зьвярнуўся супраць Спарты. Пры садзейнічаньні Атэнаў Тыбам удалося вызваліцца ад спартанскага гарнізона й увесьці ў сябе, на месца алігархіі, дэмакратычнае кіраваньне. Да 378 году да н. э. ставіцца сварэньне Другога атэнскага зьвяза, які хутка разросься, дзякуючы пасьпяховым дзеяньням атэнскіх ваеначальнікаў, і ўжо ў 374 годзе да н. э. Спарта вымушана была прызнаць гегемонію Атэнаў на моры; лік хаўрусьніцкіх абшчынаў пераўзышоў паказчык у 75 дзяржаваў. Але галоўная небясьпека пагражала Спарце з боку тыбанцаў, якія маглі памерацца сілаю зь ёю на сушы. Сапраўды, пад начальствам сваіх правадыроў Пэляпіда й Эпамінонда тыбанцы нанесьлі Спарце страшэнную паразу ў бітве пры Леўктрах у 371 годзе да н. э., якое вырашыла пераход гегемоніі да Тыбаў. У самом Пэляпанэсе Спарта была зьнясілена аднаўленьнем незалежнасьці Мэсэніі й заснаваньнем Мэгаляполя, які стаў цэнтрам зьвяза аркадзкіх абшчынаў. Але ўзвышэньне Тыбаў было вельмі кароткачасовым. Са сьмерцю Пэляпіда й Эпамінонда, забітага ў бітве пры Мантынэе, дзе тыбяне атрымалі перамогу над злучанымі сіламі спартанцаў і атэнянаў у 362 годзе да н. э., тыбская гегемонія была страчаная. У Грэцыі не было дзяржавы, каля якой пажадалі б аб’яднацца іншыя элінскія горады ў выпадку агульнай небясьпекі. Хутка пасьля гэтага Атэны былі моцна зьнясіленыя ў грашовым стаўленьні, паслабленыя ў ваенным і палітычным вайною з найважнейшымі з хаўрусьніцкімі абшчынамі й адпадзеньнем іхн ад зьвяза ў 357—355 гадох да н. э.

• Гісторыя Старажытнай Грэцыі на партале grekomania.ru
• Культура, гісторыя, мастацтва й міты Старажытнай Грэцыі
• Спарта — Старажытная Грэцыя
• Атэнская дэмакратыя