Пруская Мова: мёртвая заходнебалтыйская мова

Тэрыторыя пашырэньня знаходзілася на паўночным усходзе сучаснай Польшчы і Калінінградзкае вобласьці сучаснай Расеі.

Пруская мова
Prūsiskan, Prūsiska Bila
[[Файл:The epigram of Basel - oldest known inscription in Prussian language and Baltic language in general, middle of 14th c.jpg|]]
Ужываецца ў	Польшчы, Расеі (сучасн.)
Рэгіён	Прусія
Колькасьць карыстальнікаў	50 чал. (невядома)
Клясыфікацыя	Індаэўрапейскія мовы Балта-славянскія мовы Балтыйскія мовы Заходнебалтыйскія мовы Пруская мова
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	—
Дапаможная мова ў	—
Рэгулюецца	—
Статус:	9 Dormant[d]
Пісьмо	лацінскае пісьмо
Коды мовы
ISO 639-1	—
ISO 639-2(Б)	—
ISO 639-2(Т)	prg
ISO 639-3	prg

Часам называецца старажытнапрускай (ням. Altpreußische Sprache, анг. Old Prussian) у мэтах адрозьненьня ад прускіх гаворак нямецкае мовы.

Першыя пісьмовыя фіксацыі мовы прыпадаюць на XIII ст., якія былі зробленыя лацінскім альфабэтам. На цяпер захавалася невялікая колькасьць пісьмовых помнікаў мовы. Шматлікія зь іх адлюстроўваюць на сабе ўплыў з боку польскае і нямецкае моваў. Некаторае ўяўленьне пра мову даюць тапаніміка і антрапаніміка, а таксама прускія запазычаньні і субстратныя элемэнты ў суседніх мовах: нямецкай, польскай, летувіскай, беларускай.

Апрача ўласна гістарычнага рэгіёну Прусія, на ўсход ад ракі Вісла, мова магла быць таксама распаўсюджанай на ўсходзе гістарычнага рэгіёну Ўсходняе Памор’е, разам з гэтым, на думку некаторых дасьледчыкаў, тэрыторыя распаўсюджваньня носьбітаў мовы магла працягвацца на ўсход і поўдзень, закранаючы Падляшша ды Палесьсе.

Па войнах XIII—XV стст., якія адбываліся ў гэтым рэгіёне, арэал прускае мовы распаўся на шэраг невялікіх тэрыторыяў. Ад пачатку XVII ст. мова стала выміраць нават у апошніх традыцыйных арэалах (напрыклад, існуюць сьведчаньні пра сьмерць «апошняга старога, які жыў на Курскай пярэсьпе і ведаў прускую» ў 1677 годзе), на пачатак XVIII ст. нашчадкі прусаў поўнасьцю перайшлі на ніжненямецкую мову; таксама шэраг апошніх носьбітаў мовы вымер з прычыны голаду і чумы, якія доўжыліся ў 1709—1711 гадох. У лексыцы нямецкага маўленьня нашчадкаў прусаў часам захоўваліся некаторыя элемэнты прускага субстрату (напрыклад, kurp — «абутак», ад прускага kurpi, параўн. зь літаратурным нямецкім Schuh).

У дадатак да нямецкіх каляністаў, падчас Рэфармацыі ў Прусіі знаходзілі прытулак перасяленцы з Польшчы, Літвы, Францыі, Шатляндыі. Гэтыя прычыны выклікалі паступовы пераход прусаў на іншыя мовы, асабліва нямецкую, якая была дзяржаўнай мовай тагачаснай Прусіі.

Фанэтыка

Для фанэтыкі прускае мовы былі характэрнымі супрацьпастаўленьне галосных паводле даўжыні або кароткасьці, адносна простая сыстэма зычных, вольны націск, супрацьпастаўленьне інтанацыяў, паляталізацыя і лябіялізацыя зычных, зьмяшэньне шыпячых і сьвісьцячых, дыфтангізацыя доўгіх галосных, захаваньне di, ti (перайшлі ў шыпячыя ў латыскай і летувіскай), але пераход si у шыпячы; зьмена глухіх і звонкіх (у шэрагу выпадкаў зьвязаная з успрыманьнем мовы немцамі).

Марфалёгія

Некаторыя сьведчаньні (у прыватнасьці, катэхізісы) дазваляюць мець падставы для рэканструкцыі граматыкі прускае мовы.

У прускай мове засьведчаная наяўнасьць склонаў, аднак не існуе дакладнага меркаваньня пра іх колькасьць. У найменшай ступені ў прускай мове налічваюцца чатыры склоны: назоўны, родны, давальны і вінавальны. Маюцца сьляды клічнага склону (напрыклад, фраза O Deiwe Rikijs — «О Божа»), у якіх адлюстроўваецца захаваньне праіндаэўрапейскага канчатку клічнага склону *-e. Адзначаецца наяўнасьць вызначаных і нявызначаных артыкляў, аднак застаецца дыскусійным пытаньне пра ўласна прускае, а не калькаванае нямецкае, паходжаньне гэтай зьявы. У прускай мове вылучаюцца дзеясловы мінулага, цяперашняга і будучага часу, існуе аналітычны пэрфэкт зь дзеясловам быць, чатыры накланеньні, залог. У прускай мове адзначаўся лексыкалізаваны дзеяслоўны від славянскага тыпу (напрыклад, прыстаўка po-), аднак ён зьяўляецца слаба задакумэнтаваным. У некаторых дачыненьнях пруская мова дэманструе блізкасьць да славянскіх моваў (у прыватнасьці, агульныя структурныя рысы ў марфалёгіі).

Сынтаксіс і лексыка

Не захавалася дакладных зьвестак пра сынтаксіс у прускай мове, што зьвязана з дакладным адпавяданьнем парадку словаў у катэхізісах нямецкаму арыгіналу.

Паводле папулярнага меркаваньня, пруская мова лічыцца даволі блізкай да іншых заходнебалтыйскіх моваў (на цяперашні момант усе мёртвыя), у меншай ступені — да ўсходнебалтыйскіх (летувіская, латыская). Мова мае запазычаньні славянскага, германскага (напрыклад, з гоцкае мовы), а таксама скандынаўскага паходжаньня. Разам з тым, грунтуючыся на архіўных матэрыялах, нямецкі гісторык XVII ст. Хрыстаф Гарткнох давёў, што мова старажытных прусаў была славянізаванай, збліжанай з мовамі ліцьвінаў, палякаў і русінаў.

[[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|231пкс|Прускі катэхізіс, дзе «прускай» называецца жамойцкая (летувіская) мова]]

Да беспасярэдніх сьведчаньняў прускае мовы адносяцца тапонімы Прусіі (першае дасьледаваньне зрабіў Георг Геруліс), уласныя імёны, асобныя словы ў гістарычных дакумэнтах, дыялектызмы ў нямецкай, летувіскай і беларускай мовах.

Разам з гэтымі зьвесткамі асабліва вылучаецца выпадкова знойдзены ў 1970-х гадох Базэльскі фрагмэнт (XIV ст., па 1369 годзе), які лічыцца найстаражытным балтыйскім тэкстам. Гэты тэкст ёсьць жартаўлівай эпіграмай, складзенай, відаць, прускім студэнтам Карлаўскага ўнівэрсытэту.

Звычайна тэкст трактуюць наступным чынам: «Вітаю, спадар! Ты нядобры таварыш, калі хочаш піць, а грошай даваць не жадаеш».

Сярод некаторых іншых пісьмовых сьведчаньняў адзначаюцца слоўнік з 100 словаў, складзены ў 1517—1526 гадох Сымонам Грунаў, эльбінскі слоўнік XIV ст. (памэзанскі дыялект, 802 словы), выкананыя немцамі пераклады трох катэхізісаў (XVI ст., самбійскі дыялект), аднак застаецца дыскусійным пытаньне пра ступень правільнасьці адлюстраваньня прускага маўленьня ў гэтых катэхізісах.

На цяперашні час у Летуве, Польшчы, Расеі і некаторых іншых краінах існуюць некалькі экспэрымэнтальных супольнасьцяў, якія ставяць мэту рэканструкцыі прускае мовы. Блізу 200 чалавек вывучыла мову і спрабуе выкарыстоўваць яе ў паўсядзённым жыцьці ў мажлівай ступені. Серад пэрсаналіяў руху адзначаюцца Вітаўтас Мажуліс і Лэтас Палмаціс, лідэр руху і аўтар тэматычнага сайту.

• Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: Тэхналогія, 2001. — 216 с. — 500 ас. — ISBN 978-985-458-050-4
• Berneker E. Die preussische Sprache. — Strassburg, 1896.
• Biolik M. Die Namen der stehenden Gewässer im Zuflussgebiet des Pregel. — Stuttgart, 1993.
• Biolik M. Die Namen der fließenden Gewässer im Flussgebiet des Pregel. — Stuttgart, 1996.
• Biolik M. Zuflüsse zur Ostsee zwischen unterer Weichsel und Pregel. — Stuttgart, 1989.
• Blažienė G. Die baltischen Ortsnamen in Samland. — Stuttgart, 2000.
• Gerullis G. Die altpreussischen Ortsnamen. — Berlin-Leipzig, 1922.
• Gerullis G. Georg: Zur Sprache der Sudauer-Jadwinger, in Festschrift A. Bezzenberger. — Göttingen, 1927.
• Kilian L. Zu Herkunft und Sprache der Prußen Wörterbuch Deutsch-Prußisch. — Bonn, 1980.
• Przybytek R. Hydronymia Europaea, Ortsnamen baltischer Herkunft im südlichen Teil Ostpreußens. — Stuttgart, 1993.
• Przybytek R. Ortsnamen baltischer Herkunft im südlichen Teil Ostpreussens. — Stuttgart, 1993.
• Trautmann R. Die altpreussischen Sprachdenkmäler. — Göttingen, 1910.
• Trautmann R. Die altpreussischen Personnennamen. — Göttingen, 1925.
• Vater J. S. Die Sprache der alten Preußen Wörterbuch Prußisch-Deutsch, Katechismus. — Braunschweig, 1821 / Wiesbaden, 1966.
• Vater J. S. Mithridates oder allgemeine Sprachenkunde mit dem Vater Unser als Sprachprobe. — Berlin, 1809.
• Old Prussian Written Monuments. Facsimile, Transliteration, Reconstruction, Comments. / Bibliotheca Klossiana II, Universitas Vytauti Magni / Lithuanians' World Center. — Kaunas, 2007.
• Schmalstieg W. R. An Old Prussian Grammar. — University Park and London, 1974.
• Schmalstieg W. R. Studies in Old Prussian. — University Park and London, 1976.
• Lexicon Borvssicvm vetvs. Concordantia et lexicon inversum / Bibliotheca Klossiana I, Universitas Vytauti Magni.. — Kaunas, 2007.
• Nesselmann G. H. F. Thesaurus linguae Prussicae. — Berlin, 1873.
• Endzelīns J. Senprūšu valoda. — Gr. Darbu izlase, IV sēj., 2. daļa, Rīga, 1982. 9.-351. lpp.
• Kaukienė A. Prūsų kalba. — Klaipėda, 2002.
• Mažiulis V. Prūsų kalbos etimologijos žodynas. — Vilnius, t. I—IV, 1988—1997.
• Mažiulis V. Prūsų kalbos istorinė gramatika. — Vilnius, 2004.
• Mažiulis V. Prūsų kalbos paminklai. — Vilnius, t. I 1966, t. II 1981.
• Топоров В. Прусский язык: Словарь, A — L. — Москва, 1975—1990.

• Frederik Kortlandt: Electronic text editions (анг.)
• Marija Gimbutas — The Balts — Chapter 1 (анг.)
• Изучение прусского языка в Интернете (анг.)
• Prussian Language Reconstructions (анг.)