Крупкі: горад у Беларусі

Адміністрацыйны цэнтар Крупскага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 8650 чалавек. Знаходзяцца за 121 км на паўночны ўсход ад Менску, за 6 км ад чыгуначнай станцыі Крупкі (лінія Менск — Ворша); на аўтамабільнай дарозе Менск — Ворша.

Крупкі лац. Krupki
Сядзіба Сьвяцкіх
Герб Крупак Сьцяг Крупак
Першыя згадкі:	1575
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Менская
Раён:	Крупскі
Плошча:	276,51 км²
Насельніцтва:	8650 чал. (2018)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1796
Паштовы індэкс:	222010
СААТА:	6230501000
Нумарны знак:	5
Геаграфічныя каардынаты:	54°19′30″ пн. ш. 29°8′10″ у. д. / 54.325° пн. ш. 29.13611° у. д. / 54.325; 29.13611 29°8′10″ у. д. / 54.325° пн. ш. 29.13611° у. д. / 54.325; 29.13611
Крупкі на мапе Беларусі ± Крупкі Крупкі
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Крупкі — даўняе мястэчка гістарычнай Аршаншчыны (частка Віцебшчыны), колішняя сталіца графства. Да нашага часу тут захавалася сядзіба Сьвяцкіх у стылі мадэрну, помнік архітэктуры пачатку XX ст.

Існуе некалькі вэрсіяў, але навуковай можна лічыць адну — тапонім Крупкі мае водна-рачное паходжаньне: паселішча ўзьнікла ў міжрэччы ракі Крупкі, што ўпадае ў раку Бобр. Таксама існуе народнае паданьне: згодна зь ім Крупкі ўтварыліся на месцы падвор’я сквапнага бацюшкі, якому не атрымалася падмануць свайго работніка (пазьней людзі жартавалі зь яго «а, гэта той, што крупак набаўляў»).

У гістарычных крыніцах паселішча ўпамінаецца пад назвай Крупка.

Асноўны артыкул: Гісторыя Крупак

Вялікае Княства Літоўскае

Імаверна, Крупкі ўзьніклі ў сярэдзіне XVI ст. на землях маёнтку Шыйкі. Паселішча ўваходзіла ў склад Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва і знаходзілася ў валоданьні Сангушкаў.

У 1613 годзе на мапе Вялікага Княства Літоўскага Тамаша Макоўскага Крупкі значацца як мястэчка. У 1627 годзе ўладальнік мястэчка Сымон Самуэль Сангушка перадаў яго сваёй жонцы Алене Корвін-Гасеўскай, у гэты час тут было 26 дымоў. Згадваецца ў інвэнтары 1653 года як мястэчка Крупка ці Сангушкаў, цэнтар аднайменнага маёнтка. На 1667 год колькасьць дымоў узрасла да 60, існаваў млын.

У XVIII ст. Крупкі сталі цэнтрам графства. На 1790 год тут было 82 дымы.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Крупкі апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, у Сеньненскім павеце Магілёўскай губэрні. У канцы XVIII ст. мёнтак перайшоў у валоданьне Сьвяцкіх. У 1859 годзе тут працавала мукамольная мануфактура.

На 1880 год у Крупках існавалі два млыны, на якіх выраблялася «найдалікатнейшая мука пшонная, што пад назвай Крупецкай альбо Крупчаткі развозілася да найгалоўнейшых местаў». У 1896 годзе Караль Сьвяцкі заснаваў фабрыку запалкавай саломкі. На прадпрыемстве працавала больш за 50 чалавек, вялікую частку прадукцыі вывозілі ў Амэрыку. На 1897 год у мястэчку налічвалася 186 двароў, працавалі гарбарны і маслабойны заводы, пошта і тэлефоннае аддзяленьне, царкоўнапрыходзкая школа, царква, сынагога, 4 юдэйскія малітоўныя дамы, 24 крамы, карчма, заезны двор, гуртовы вінны магазын; штогод праходзілі кірмашы 29 жніўня і 9 сьнежня. У 1900 годзе ў Крупках адкрылася лесапільня. На 1910 год у мястэчку было 190 будынкаў.

У Першую сусьветную вайну 26 лютага 1918 году Крупкі занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Крупкі абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, у Барысаўскі павет («падраён») Менскага раёну. У 1924 годзе Крупкі сталі цэнтрам раёну (з 1938 году ў Менскай вобласьці). 27 верасьня 1938 году паселішча атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу. У Другую сусьветную вайну з 1 ліпеня 1941 да 28 чэрвеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

У 1991 годзе Крупкі атрымалі статус места. У 1999 годзе афіцыйна зацьвердзілі мескі герб.

• Мястэчка на старых здымках
•  
  Мост цераз Бобр, 1880 г.
•  
  Панарама з боку Бабра
•  
  Рынак. Царква, 1918 г.
•  
  Рынак

•  
  Сядзіба Сьвяцкіх
•  
  Сядзіба
•  
  Млын на Бабры, 1918 г.
•  
  Станцыя, 1918 г.

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1861 год — 701 чал.; 1897 год — 1523 чал.
• XX стагодзьдзе: 1910 год — 1809 чал.; 1926 год — 2097 чал.; 1939 год — 3455 чал.; 1977 год — 5,5 тыс. чал.; 1997 год — 8,9 тыс. чал.; 1998 год — 8,7 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2004 год — 8,3 тыс. чал.; 2006 год — 8 тыс. чал.; 2009 год — 8675 чал. (перапіс); 2010 год — 8,6 тыс. чал. ; 2016 год — 8630 чал.; 2017 год — 8680 чал.; 2018 год — 8650 чал.

Рэлігія

У Крупках дзейнічаюць царква Сьвятога Мікалай і касьцёл Сьвятога Язэпа з парафіяльным цэнтрам.

Адукацыя

У Крупках працуюць гімназія, сярэднія і музычная школы.

Мэдыцына

Мэдычные абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляе меская лякарня.

Культура

Дзейнічаюць дом культуры, 2 бібліятэкі.

Вуліцы і пляцы

Прадпрыемствы дрэваапрацоўчай, харчовай, лёгкай прамысловасьці.

Інфраструктура

Дзейнічае Крупскі гістарычна-краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гатэлі «Крупчанка».

У Крупках стаіць бюст касманаўта Ўладзімера Кавалёнка, які нарадзіўся ў сяле Белым Крупскага раёну.

Славутасьці

• Сядзіба Сьвяцкіх (пачатак XX ст.)
• Сынагога (канец ХІХ ст.)

Страчаная спадчына

• Царква (ХІХ ст.)

• Краявіды Крупак
•  
  Сядзіба
•  
  Сядзіба, уваход
•  
  Парк
•  
  Парк

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 8: Канто — Кулі. — 576 с. — ISBN 985-11-0144-3
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Гарады і вёскі Беларусі: энцыклапедыя. Т. 8. Мінская вобласць. Кн. 2 / рэдкал.: Т.У. Бялова (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2011. — 464 с.: іл. ISBN 978-985-11-0554-6.
• Малое Палесьсе. Гісторыка-краязнаўчы літаратурна-мастацкі альманах Друцка-Бярэзінскага Краю. — Крупкі, 2010. — 250 с.
• Малое Палесьсе. Гісторыка-краязнаўчы літаратурна-мастацкі альманах Друцка-Бярэзінскага Краю. — Крупкі, 2012. — 200 с.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Крупскага р-на / Склад. і навук. рэд. Дз. М. Хромчанка; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.), Дз. Дз. Карань і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — 640 с.: іл. ISBN 985-11-0143-5.
• Памяць. Яны праславілі Крупшчыну / уклад. Дз. М. Хромчанка. — Менск: Пэйпико, 2008. ISBN 978-985-90150-4-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno. — Warszawa, 1883.

• Крупкі, Radzima.org
• Здымкі на Globus.tut.by
• Прагноз надвор’я ў м. Крупкі