Косаў: горад у Беларусі

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Косава (неадназначнасьць).

Уваходзіць у склад Івацэвіцкага раёну Берасьцейскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 1832 чалавекі. Знаходзіцца за 15 км ад Івацэвічаў, за 13 км ад чыгуначнай станцыі Косава-Палескае (лінія Берасьце — Баранавічы). Аўтамабільныя дарогі на Ружаны, Івацэвічы, Няхачава.

Косаў лац. Kosaŭ
Палац Пуслоўскіх
Герб гораду Косава
Першыя згадкі:	1492
Горад з:	1921
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Берасьцейская
Раён:	Івацэвіцкі
Насельніцтва:	1832 чал. (2018)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1645
Паштовы індэкс:	225262
СААТА:	1234510000
Нумарны знак:	1
Геаграфічныя каардынаты:	52°45′28.87″ пн. ш. 25°9′10.58″ у. д. / 52.7580194° пн. ш. 25.1529389° у. д. / 52.7580194; 25.1529389 25°9′10.58″ у. д. / 52.7580194° пн. ш. 25.1529389° у. д. / 52.7580194; 25.1529389
Косаў на мапе Беларусі ± Косаў Косаў
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Косаў — даўняе мястэчка гістарычнай Слонімшчыны (частка Наваградчыны). Да нашага часу тут захаваліся драўляная Юр’еўская царква і палац Пуслоўскіх, помнікі архітэктуры XVIII—XIX стагодзьдзяў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся палац Сапегаў, помнік архітэктуры XVIII ст. Суседняе ўрочышча Марачоўшчына — месца нараджэньня Тадэвуша Касьцюшкі, вайсковага і грамадзкага дзеяча Рэчы Паспалітай, нацыянальнага героя Беларусі, Польшчы і ЗША.

 

Тапонім Косаў, імаверна, мае зьвязкі з асновай касы́ і вытворным прозьвішчам Косаў. Таксама магчыма, што пачатковае «к» мае пратэтычнае паходжаньне. Паводле народнага паданьня, у XIII стагодзьдзі ў часе набегаў татараў каваль Каса рабіў зброю; мясцовыя жыхары абараняліся ад ворагаў, калі ішлі да каваля, казалі, што ідуць да Касога; месца, дзе ён жыў, паступова пачалі зваць Косавым. Згодна зь іншымі зьвесткамі, вакол Косава было шмат лугоў, якія ўвосень так гучна скашвалі, што стаяў моцны шум; адсюль і ўзьнікла назва.

Традыцыйная гістарычная назва паселішча — Косаў. Форма Косава (рас. Коссово) пачала шырока ўжывацца ў выніку перайначваньня тапоніму на расейскі манер.

Вялікае Княства Літоўскае

Першыя паселішчы на тэрыторыі Косава ўзьніклі ў X—XI стагодзьдзях. Захавалася гарадзішча X—XII стагодзьдзяў, якое дасьледавалі Юры Кухарэнка, Пётар Лысенка, Леанід Побаль і Павал Рапапорт. Аднак першы пісьмовы ўпамін пра Косаў зьмяшчаецца прывілеі вялікага князя Аляксандра, які перадаў яго маршалку І. Храптовічу, і датуецца 1494 годам

 

Пазьней у розны час Косаў знаходзіўся ў валоданьні Флемінгаў і Чартарыйскіх. У 1510 годзе вялікі князь Жыгімонт Стары выдаў прывілей на правядзеньне ў мястэчку таргоў і кірмашоў. У гэты час Косаў стаў цэнтрам павету, аднак згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльная рэформай 1565—1566 гадоў увайшоў у склад Слонімскага павету Наваградзкага ваяводзтва. 11 траўня 1569 году мястэчка перайшло да Льва Сангушкі-Кашырскага. На 1597 год тут было 79 двароў і 2 вуліцы, дзейнічалі царква і касьцёл (з 1526 году), працавалі 27 корчмаў і шынок.

З 1611 году Косавам валодалі Сапегі. У 1626 годзе з фундацыі Льва Сапегі тут збудавалі новы касьцёл. У 1669 годзе сярод вернікаў Косаўскай парафіі ўпаміналася старалітва. У другой палове XVIII стагодзьдзя мястэчка перайшло да Пуслоўскіх, якія збудавалі ў ім суконную фабрыку, цагельню, гуту і бровар.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

 

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Косаў апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, у Слонімскім павеце Слонімскай, з 1797 году Літоўскай, з 1801 году ў Гарадзенскай губэрні. У 1825—1855 гадох у мястэчку працавала суконная мануфактура. У 1838 годзе граф Вандалін Пуслоўскі збудаваў тут палац. На 1845 год у Косаве існавала фабрыка дываноў і іншыя прадпрыемствы, на якіх налічвалася каля 200 работнікаў. У 1850-я гады працавала вінакурнае прадпрыемства. У 1861 годзе мястэчка стала цэнтрам воласьці.

За часамі нацыянальна-вызвольнага паўстаньня (1863—1864) пад Косавым адбыўся бой паміж паўстанцамі і расейскімі карнымі войскамі. У 1865 годзе адкрылася народная вучэльня. У 1867 годзе пачаў працаваць млын (у 1881 годзе абсталяваны паравым рухавіком). У 1868 годзе ў мястэчку збудавалі мураваную царкву Сьвятога Антонія, у 1878 годзе — Траецкі касьцёл. Паводле вынікаў перапісу 1897 году — 431 будынкі, дзейнічалі 2 царквы, касьцёл і капліца, працавалі народная вучэльня, суконныя фабрыкі, гарбарня, пошта і 58 крамаў, штогод праводзілася па 8 кірмашоў. 15—16 кастрычніка 1900 году ў Косаве адбыліся хваляваньні навабранцаў (каля 900 чал.) у часе перастрэлкі з паліцыяй некалькіх чалавек застрэлілі.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Косаў занялі войскі Нямецкай імпэрыі; да восені 1918 году непадалёк стаяў фронт. Ад чыгуначнай станцыі Косаў-Палескі немцы правялі вузкакалейныя чыгункі ў лясныя масівы Гуліна і Міхаліна Ружанскай пушчы. Палац пацярпеў ад рабаваньняў, загінулі сад і аранжарэя.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Косаў абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён ўвайшоў у склад Беларускай ССР. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Косаў апынуўся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе атрымаў статус места і стаў цэнтрам павету. За польскім часам тут працавалі міравы суд і паліцэйская камэндатура. З 1922 году дзейнічаў шпіталь на 930 ложкаў, у 1923 годзе адкрыўся лесапільны завод «Тартак». 3 лютага 1927 году ў Косаве адбылася дэманстрацыя працоўных, арганізаваная падпольным райкамам Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі; паліцыя расстраляла дэманстрацыю, гэты дзень увайшоў у беларускую гісторыю пад назвай Косаўскага расстрэлу. У 1930-я гады ў месьце дзейнічала электрастанцыя магутнасьцю 100 кВт.

У 1939 годзе Косаў увайшоў у БССР, дзе ў 1940 годзе стаў цэнтрам раёну (з 20 верасьня 1947 году ў складзе Івацэвіцкага раёну). У наш час Інстытут нацыянальнай памяці Польшчы вядзе расьсьледаваньне справы забойства 25 палякаў 17—20 верасьня каля Косава. У Другую сусьветную вайну з 25 чэрвеня 1941 да 12 ліпеня 1944 году места знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху. У 1942 годзе ў Косаве існавала гета; у часе партызанскай апэрацыі ўсіх жыдоў вызвалілі і схавалі ў лясох, але ў выніку нямецкай агітацыі, якая абяцала ім спакойнае жыцьцё ў гета, частка юдэяў вярнуліся зь лясоў, адразу ж усіх іх расстралялі. Да 17 верасьня 2013 году — цэнтар Косаўскага сельсавету.

• Места на старых здымках
•  
  Палац Сапегаў
•  
  Сядзіба Касьцюшкаў
•  
  Вуліца Фабрычная
•  
  Пачатак Фабрычнай ад Рынку

•  
  Пачатак Слонімскай ад Рынку
•  
  Пачатак Касьцельнай ад Рынку
•  
  Брама палаца Пуслоўскіх
•  
  Сынагога

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1830 год — 578 муж., зь іх шляхты 7, духоўнага стану 2, мяшчанаў-юдэяў 408, мяшчанаў-хрысьціянаў і сялянаў 150, жабракоў 2; 1833 год — 741 чал.; 1860 год — 538 чал.; 1867 год — 1276 чал.; 1878 год — 2030 чал., у тым ліку 1279 юдэяў.; 1897 год — 4143 чал.
• XX стагодзьдзе: 1905 год — 5067 чал.; 1921 год — 2433 чал.; 1938 год — 3708 чал.; 1959 год — 2,6 тыс. чал.; 1991 год — 2,8 тыс. чал.; 1997 год — 2675 чал.; 1998 год — 2,7 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2002 год — 2,5 тыс. чал.; 2006 год — 2,4 тыс. чал.; 2008 год — 2,3 тыс. чал.; 2009 год — 2029 чал. (перапіс); 2010 год — 2 тыс. чал.; 2015 год — 1905 чал.; 2016 год — 1850 чал.; 2017 год — 1844 чал.; 2018 год — 1832 чал.

Адукацыя

У Косаве працуюць сярэдняя і музычная школы, дашкольная ўстанова.

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляе меская лякарня.

Культура

Дзейнічаюць дом культуры, бібліятэка.

Вуліцы і пляцы

З урбананімічнай спадчыны Косава да нашага часу гістарычныя назвы захавалі Вясёлая (раней — Мізгіроўская), Надрэчная і Польная вуліцы. У тэлефонным даведніку 1939 году ўпамінаецца Шашэйная вуліца.

Прадпрыемствы дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці, камбінат бытавога абслугоўваньня насельніцтва.

• ААТ «Косаўскае мэблевае вытворчае аб’яднаньне»

Славутасьці

 

• Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (1878, нэараманскі стыль); у драўляным касьцёле 1626 году, што стаяў на гэтым месцы, 12 лютага 1746 году быў ахрышчаны Тадэвуш Касьцюшка.
• Магіла ўдзельнікаў паўстаньня 1863—1864 гадоў (надмагільле пастаўленае ў 1928 годзе)
• Могілкі старыя каталіцкія; капліца (1859)
• Палац Пуслоўскіх (1838, нэаготыка); узьведзены паводле праекту архітэктара Францішка Яшчолда, у будаваньні палаца дапамагаў архітэктар У. Марконі. Фасад палаца складаў 120 мэтраў у шырыню. У міжваенны час тут разьмяшчалася сядзіба Косаўскага староства. У 1942 годзе быў спалены савецкімі партызанамі і цалкам закінуты, а прылеглы парк — высечаны (цяпер на гэтым месцы хваёвы бор). Частка руінаў палаца добра захавалася і ўражвае нават сёньня. У 2009 годзе палац Пуслоўскіх у Косаве ўлучылі ў інвэстыцыйную праграму турыстычных цэнтраў Беларусі (разам зь Мірскім замкам, Палацава-замкавым комплексам у Нясьвіжы і Старым Замкам у Горадні)
• Помнік Тадэвушу Касьцюшку (2018; знаходзіцца ўва ўрочышчы Марачоўшчыне)
• Царква Сьвятога Юр’я (XVIII стагодзьдзе; Сьвяты Пасад, цяпер у валоданьні Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату)
• Царква Сьвятога Антонія (1868; мураўёўка)

Страчаная спадчына

• Палац Сапегаў (XVIII ст.)

• Краявіды места
•  
  Магіла паўстанцаў
•  
  Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы
•  
  Царква Сьвятога Антонія
•  
  Каталіцкая капліца

• Аўрам Ешаяў Карэліц (Хазон Іш) — адзін з найвядомейшых рабінаў XX стагодзьдзя
• Тадэвуш Касьцюшка (1746—1817) — вайсковы і грамадзкі дзяяч Рэчы Паспалітай, кіраўнік паўстаньня 1794 году; нарадзіўся ўва ўрочышчы Марачоўшчыне, за паўкілямэтру ад Косава
• Мікалай Трында — кіраўнік Косаўскага раённага антыфашысцкага камітэту ў Другую сусьветную вайну

• Косаўскі расстрэл

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 8: Канто — Кулі. — 576 с. — ISBN 985-11-0144-3
• Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 3, кн. 1. Брэсцкая вобласць / рэдкал.: Г.П. Пашкоў (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2006. — 528 с.: іл. ISBN 985-11-0373-X.
• Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
• Чыгрын С. Слоўныя скарбы Косаўшчыны [1] // «Літаратура і мастацтва» №17, 2015.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno. — Warszawa, 1883.

• Косаў , Radzima.org