Зямля: плянэта Сонечнай сыстэмы

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Зямля (неадназначнасьць).

Найбуйнейшая з плянэт зямной групы і адзінае вядомае на цяперашні момант плянэтарнае цела, населенае жывымі істотамі. Плянэта ўтварылася каля 4,5 млрд гадоў таму назад і неўзабаве пасьля гэтага набыла свой адзіны натуральны спадарожнік — Месяц. Біясфэра Зямлі на працягу ўсёй гісторыі значна зьмянялася, зьмянялася ейная атмасфэра і іншыя асноўныя фізычныя ўмовы, якія дазволілі распаўсюджваньню арганізмаў, а таксама стварэньню азонавага слою ў атмасфэры, які разам з магнітным полем Зямлі заблякаваў шкоднае сонечнае выпраменьваньне, і дазволіў жывым арганізмам, якія ўтварыліся ў акіяне, выйсьці на зямную паверхню. Фізычныя ўласьцівасьці Зямлі, а таксама ейная геалягічная гісторыя і арбіта, дазволілі жыцьцю захавацца.

Зямля
Здымак Зямлі з космасу
Абазначэньні
Названа ў гонар	глеба, суша[d] і куля
Парамэтры арбіты
Эпоха {{{эпоха}}}
Апацэнтар	152 100 000 км
Пэрыцэнтар	147 100 000 км
Вялікая паўвось	149 597 870 700 м і 149 598 023 ± 1 km
Сярэдні радыюс арбіты	149 597 890 км
Эксцэнтрысытэт	0,01671022
Сыдэрычны пэрыяд	365,24 д
Сяр. арбітальная хуткасьць	29 785,9 м/с
Сярэдняя анамалія	6,3 радыян
Нахіленьне	0,00005
Даўгата ўзыходнага кута	6,087 радыян
Аргумэнт пэрыцэнтра	1,993 радыян
Ёсьць спадарожнікам	Сонца
Спадарожнікі	1 натуральны: Месяц 8300+ штучных
Фізычныя характарыстыкі
Сярэдні радыюс	6371,3 км
Экватарыяльны радыюс	6378,14 км
Палярны радыюс	6356,78 км
Акружына	40 075 км
Плошча паверхні	510 072 000 км²
Аб’ём	1,0832×1012 км³
Маса	5,9737×1024 кг
Сярэдняя шчыльнасьць	5,515 г/см²
Гравітацыя на паверхні ля экватару	9,766 м/с²
Другая касьмічная хуткасьць	11 186 м/с
Сыдэрычны пэрыяд	23,934
Нахіл восі	23,45°
Альбэда	0,434 і 0,306
Тэмп. паверхні мін. сяр. макс. Кельвін 184 K 287,2 K 330 K Градус Цэльсія −89,2 °C 14 °C 56,7 °C
Атмасфэра
Ціск на паверхні	101325 Па
Склад	78,08% азоту (N2) 20,95% тлену (O2) 0,93% аргону 0,039% дыяксыда вугляроду к. 1% вадзяной пары (залежыць ад клімату)

Літасфэра Зямлі падзелена на некалькі сэгмэнтаў, або тэктанічных плітаў, якія мігруюць па паверхні. Каля 71% паверхні плянэты пакрыта акіянамі, якія зьмяшчаюць салёную ваду, а астатная частка складаецца з мацерыкоў і астравоў, якія маюць шмат азёраў і іншых крыніцаў вады. Полюсы Зямлі ў асноўным маюць ледніковае покрыва. Плянэта складаецца зь цьвёрдага жалезнага ўнутранага ядра, вадкага вонкавага ядра, якое зьяўляецца крыніцай магнітнага поля, і тоўстага пласта адносна цьвёрдай мантыі.

Зямля гравітацыйна ўзаемадзейнічае зь іншымі аб’ектамі ў космасе, асабліва з Сонцам і Месяцам. Падчас аднаго абароту па арбіце вакол Сонца, Зямля круціцца вакол сваёй восі 366,26 разоў, ствараючы такім чынам 365,26 сонечных дзён або адзін зорны год. Вось кручэньня Зямлі нахіленая на 23,4° ад пэрпэндыкуляру ейнай арбітальнай плоскасьці, ствараючы, такім чынам, сэзонныя ваганьні на паверхні плянэты з пэрыядам у адзін трапічны год. Гравітацыйнае ўзаемадзеяньне Месяца зь Зямлёй стымулюе акіянскія прылівы, стабілізуе нахіл восі і паступова запавольвае кручэньне плянэты. Зямлі насяляюць разумныя істоты — людзі.

Зямля рухаецца вакол Сонца па эліптычнай арбіце з хуткасьцю прыкладна роўнай 30 км/с (106 000 км/гадзіну). Хуткасьць руху Зямлі па арбіце, роўная ў сярэднім 29,765 км/сэк, вагаецца ад 30,27 км/сэк (у пэрыгеліі) да 29,27 км/сэк (у афэліі), круцячыся пры гэтым вакол уласнай восі з хуткасьцю на экватары 465 м/сэк (1674 км/гадзіну). Але хуткасьць руху Зямлі па арбіце нясталая: у ліпені яна пачынае паскарацца (пасьля мінаньня афэлію), а ў студзені — зноў пачынае запавольвацца (пасьля мінаньня пэрыгелія).

Унутраны склад

Зямля мае слоістую будову. Яна складаецца зь цьвёрдых сылікатных абалонак (кары й мантыі) й мэталічнага ядра. Вонкавая частка ядра вадкая, а ўнутраная — цьвёрдая.

Зямная кара

Асноўны артыкул: Зямная кара

Зямная кара — гэта верхняя частка цьвёрдай зямлі. Ад мантыі аддзеленая мяжой з рэзкім падвышэньнем хуткасьцяў сэйсьмічных хваль — мяжой Махаровіча. Бывае два тыпа кары — кантынэнтальная й акіянічная. У будынку кантынэнтальнай кары вылучаюць тры геалягічных пласта: ападкавы чахол, гранітны і базальтавы. Акіянічная кара складзеная пераважна пародамі асноўнага складу, плюс ападкавы чахол. Зямная кара падзеленая на розныя па велічыні літасфэрныя пліты, якія рухаюцца адносна адзін аднаго. Кінэматыку гэтых рухаў апісвае тэктоніка пліт.

Мантыя Зямлі

Асноўны артыкул: Мантыя Зямлі

Мантыя — гэта сылікатная абалонка Зямлі, складзеная пераважна пэрыдатытамі — пародамі, якія складаюцца з сылікатаў магнію, жалеза, кальцыя і інш. Частковае плаўленьне мантыйных парод спараджае базальтавыя і ім падобныя расплавы, якія фармуюць пры ўздыме да паверхні зямную кару.

Мантыя складае 67 адсоткаў усёй масы Зямлі і каля 83 % усяго аб’ёму Зямлі. Яна распасьціраецца ад глыбінь 5 — 70 кілямэтраў ніжэй межы зь зямной карай, да мяжы зь ядром на глыбіні 2900 км. Мантыя разьмешчаная ў велізарным дыяпазоне глыбінь, і з павелічэньнем ціску ў рэчыве адбываюцца фазавыя пераходы, пры якіх мінэралы набываюць усё больш шчыльную структуру. Найболей значнае ператварэньне адбываецца на глыбіні 660 кілямэтраў. Тэрмадынаміка гэтага фазавага пераходу такая, што мантыйнае рэчыва ніжэй гэтай мяжы ня можа пранікнуць празь яе, і наадварот. Вышэй за мяжу 660 кілямэтраў знаходзіцца верхняя мантыя, а ніжэй, адпаведна, ніжняя. Гэтыя дзьве часткі мантыі маюць розны склад і фізычныя ўласьцівасьці. Хоць зьвесткі аб складзе ніжняй мантыі абмежаваныя, і лік прамых дадзеных вельмі невяліка, можна ўпэўнена сьцьвярджаць, што яе склад з часоў фармаваньня Зямлі зьмяніўся значна менш, чым верхняй мантыі, якая спарадзіла зямную кару.

Цеплаперанос у мантыі адбываецца шляхам павольнай канвекцыі, пасродкам пластычнай дэфармацыі мінэралаў. Хуткасьці руху рэчыва пры мантыйнай канвекцыі складаюць парадку некалькіх сантымэтраў у год. Гэтая канвекцыя прыводзіць у рух літасфэрныя пліты (глядзіце тэктоніка пліт). Канвекцыя ў верхняй мантыі адбываецца паасобна. Існуюць мадэлі, якія мяркуюць яшчэ больш складаную структуру канвекцыі.

Ядро Зямлі

 

Асноўны артыкул: Ядро Зямлі

Ядро складаецца з жалеза-нікелявага сплава з прымешкай іншых сыдэрафільных элемэнтаў.

Таксама існуе тэорыя, паводле якой мэталічнае ядро плянэты складаецца з мэталічнага вадароду, гіпатэтычнага рэчыва, уласьцівасьці якога невядомыя сучаснай навуцы.

Гідрасфэра

Асноўны артыкул: Гідрасфэра

Гідрасфэра — сукупнасьць усіх водных запасаў Зямлі. Вялікая частка вады засяроджаная ў акіяне, значна менш — у кантынэнтальнай рачной сетцы й падземных водах. Таксама вялікія запасы вады маюцца ў атмасфэры, у выглядзе аблокаў й вадзяной пары.

Частка вады знаходзіцца ў цьвёрдым стане ў выглядзе ледавікоў, сьнежнага полага, і ў вечнай мерзлаце, складаючы крыёсфэру.

Атмасфэра

Асноўны артыкул: Атмасфэра Зямлі

Атмасфэра — газавая абалонка, якая акружае плянэту Зямля. Сукупнасьць падзелаў фізыкі й хіміі, якія вывучаюць атмасфэру, прынята зваць фізыкай атмасфэры. Атмасфэра вызначае надвор'е на паверхні Зямлі, вывучэньнем надвор’я займаецца мэтэаралёгія, а доўгімі варыяцыямі клімата — кліматалёгія.

Біясфэра

Асноўны артыкул: Біясфэра

Біясфэра — гэта сукупнасьць частак зямных абалонак (літа-, гідра- і атмасфэра), якая заселеная жывымі арганізмамі, знаходзіцца пад іх узьдзеяньнем і занятая прадуктамі іх жыцьцядзейнасьці.

Асноўны артыкул: Геаграфія

 

Плошча

• Паверхня: 510,073 мільёну км²
• Суша: 148,94 мільёну км²
• Вада: 361,132 мільёну км²
• 70,8 % паверхні плянэты пакрыта вадой, і 29,2 % суша

Сухапутныя межы Працягласьць сухапутных меж складае 251 480 км

Узьбярэжжа 356 000 км

Агульны лік атамаў, якія складаюць Зямлю, прыкладна 10⁵⁰.

Кантынэнты:

• Эўразія
• Афрыка
• Паўночная Амэрыка
• Паўднёвая Амэрыка
• Аўстралія (з Акіяніяй)
• Антарктыда

(Некаторыя крыніцы прапануюць разглядаць Эўропу і Азію, іншыя наадварот аб'ядноўваюць Эўразію і Афрыку ў Эўрафразію)

Часткі сьвету:

• Эўропа
• Азія
• Афрыка
• Амэрыка
• Аўстралія (з Акіяніяй)
• Антарктыда

Акіяны:

• Ціхі
• Атлянтычны
• Індыйскі
• Арктычны
• Паўднёвы

Выкарыстаньне сушы

• ральля 10 %
• сталыя пасевы 1 %
• сталыя пашы 26 %
• лясы і лясістыя мясцовасьці 32 %
• гарады 1,5 %
• іншае 30 % (на 1993 год)

Паліўныя землі: 2 481 250 км² (на 1993 год)

Антрапагеаграфія

Асноўны артыкул: Чалавек

На Зямлі пражывае прыблізна 6,5 млрд чалавек (зьвесткі на 25 лютага 2006 гады). Паводле прагнозаў, насельніцтва Зямлі дасягне сямі мільярдаў у 2013 годзе і 9,1 млрд у 2050 (паводле ацэнак ААН у 2005 году). Чакаецца, што асноўная доля росту насельніцтва прыйдзецца на разьвіваючыяся краіны. Шчыльнасьць насельніцтва ў розных частках Зямлі моцна адрозьніваецца.

Лічыцца, што толькі адна восьмая паверхні Зямлі прыдатная для жыцьця чалавека, паколькі тры чвэрці паверхні плянэты пакрытыя акіянамі, а палову сушы займаюць пустэльні, высокія горы і іншыя непрыдатныя для жыцьця віды мясцовасьці.

Найболей аддаленым на поўнач селішчам зьяўляецца Алерт, разьмешчанае на высьпе Элсьмір у Канадзе. Самым паўднёвым пунктам, дзе пражывае чалавек, лічыцца паўднёвая палярная станцыя імя Амундсэна-Скота ў Антарктыцы, зьмешчаная амаль на самім Паўднёвым канцавосьсі.

На 2004 год парадку 400 чалавек пабывалі за межамі Зямлі.

Жыцьцё

Зямля — адзіная вядомая плянэта, што мае жыцьцё. Сукупнасьць усіх формаў жыцьця на Зямлі называюць біясфэрай. Лічыцца, што жыцьцё на Зямлі ўзьнікла (або было прынесенае звонку) прыблізна 3,5 млрд гадоў таму.

На Зямлі налічваецца 267 адміністрацыйных утварэньняў, уключаючы дзяржавы, залежныя тэрыторыі і інш. У Зямлі няма вярхоўнага ўраду плянэтарнага маштабу. Уся паверхня сушы, за выключэньнем Антарктыды і некаторых нэўтральных тэрыторыяў на Блізкім Усходзе, падзеленая паміж незалежнымі дзяржавамі.

У якасьці ўсеагульнай міжнароднай арганізацыі была заснаваная Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў. Гэтая структура ўяўляе сабой пляцоўку для міжнародных дыскусіяў, гэтакі форум зь вельмі абмежаванай здольнасьцю прымаць законы і адсочваць іх выкананьне.

На Зямлі ёсьць дамінуючыя дзяржавы, якія падпарадкоўваюць сабе большасьць астатніх цывілізаваных дзяржаваў і распаўсюджваюць сваю культуру. У старажытныя часы такой была Асырыйская імпэрыя (1353—609 гг. да н. э.). Потым яе зьмяніла Старажытная Грэцыя ў пэрыяд элінізму (III—II у. да н. э.). Затым узвысілася Рымская імпэрыя (754 да н. э. — 476 н. э.). У нядаўнім мінулым лідэрамі зьяўляліся ЗША і СССР. Пасьля распаду СССР сусьветным лідэрам сталі Злучаныя Штаты Амэрыкі.

Каля 780 тыс. гадоў таму магнітнае поле Зямлі зазнала перамену месцамі Паўднёвага і Паўночнага канцавосьсяў.

• Геалягічныя пэрыяды Зямлі
• Гісторыя жыцьця на Зямлі